Ýmsar kenningar hafa komið fram um frásagnareiningar
í Íslendingasögum. Mest hefur verið fjallað
um Njálu í því sambandi. Einar Ólafur
Sveinsson kallaði frásögn Njálu vef
en hafði þá væntanlega í huga uppsettan vef
á vefstól og hugsaði sér frásögnina
fléttaða úr ívafi og uppistöðu. Því
mætti segja að hann hefði haft tvívíðan
vef í huga [21]. Carol Clover hefur kallað
frásagnaraðferð Íslendingasagna þræði
(„stranding“) þar sem greina megi smærri frásagnareiningar
sem saumspor („stitches“). Þarna er sömuleiðis tvívíð
myndhverfing, þ.e. hún hugsar sér flöt sem þræðirnir
liggi á. Theodore Anderson hefur sett fram ákveðin hefndarmynstur
sem bygging Íslendingasagna sé reist á og Jesse Byock
rær á sömu mið. Sá síðarnefndi
telur sögurnar setta saman úr smáum einingum, „feudemes“,
sem e.t.v. mætti kalla fæðardem á íslensku.
Þessar einingar í frásagnarlist myndu samsvara hlutverki
morfema í málfræði. Kannski mætti hugsa sér
fæðardemin sem kubba og þá er um leið notuð
þrívíð líking. Þetta er þó
óljóst í grein Byocks [22].
Vésteinn Ólason skrifaði yfirlitsgrein 1978 í
Skírni þar sem hann tæpir á umræðu,
sem löngum hefur verið vinsæl, um það hvort fornar
íslenskar bókmenntir séu fyrst og fremst byggðar
á munnmælum eða rituðum heimildum, eða séu
skáldverk. Ætlunarverk hans er annars að gera grein fyrir
viðhorfum til frásagnarlistar, sem þá voru tiltölulega
ný af nálinni, einkum formgerðarstefnu. Í því
sambandi rekur hann kenningar Propps um frásagnarliði
í ævintýrum, en Propp komst að þeirri niðurstöðu
að öll eiginleg ævintýri hafi sömu frásagnargerð.
Síðan rekur hann kenningar Parry og Lord um formúlur
í júgóslavneskum kvæðum, sem kvæðamenn
mæltu af munni fram. Áheyrendur hafa síðan áhrif
á flutning kvæðamanns á kvæði hverju
sinni. Vésteinn gerir svo ítarlega grein fyrir kenningum
Lars Lönnroth en bók hans, Njáls saga: A Critical
Introduction, var þá nýkomin út.
Lönnroth gerir ráð fyrir að Njála
sé á einhvers konar millistigi milli munnlegrar og skriflegrar
frásagnarhefðar. Frásagnargerð Njálu
er stigveldi (hierarchy) byggingareininga. Stærstu einingarnar í
þessu stigveldi eru hálfsjálfstæðir þættir.
Hann telur 15 slíka þætti í Njálu.
Þættirnir skiptast í kapítula en þeim má
síðan skipta í sneiðar (segments). Sneiðarnar
eru tvenns konar, atriði (scene), sem felur í sér
samtal, og lýsing. „Lönnroth færir að því
traust rök að sneiðarnar, atriði og lýsingar, svo
og þættir, séu formeiningar sem eigi rætur að
rekja til munnlegrar frásagnarlistar.“ [23]
Aftur á móti telur hann að kapítularnir í
Njálu séu komnir til fyrir bókleg áhrif.
Í grein Vésteins Ólasonar, sem fyrr var nefnd,
vitnar hann í The Nature of Narrative eftir Scholes og Kellogg.
Þeir segja að líkindi með einstökum Íslendingasögum
megi skýra þannig að þar sé um að ræða
efni úr sameiginlegum munnlegum arfi. Sögurnar séu ekki
samdar af einhverjum einum einstaklingi. [24]
Walter Ong er mannfræðingur sem hefur rannsakað
munnlegar frásagnir hjá mörgum ólæsum ættbálkum.
Hann segir að í samfélagi sem aldrei hefur haft nein
kynni af rituðu máli sé þekking ekki eign neins
sérstaks heldur sé hún sameign. Verkkunnátta
erfist mann fram af manni. Óhlutbundin þekking ættbálksins,
s.s. gildi, réttlætiskennd og samfélagsskipan er falin
í epískum formúlum, þemum og goðsögum.
Úr þeim efniviði vefa sagnamenn ættbálksins
frásögn sína. Áheyrendur þekkja efnið
fyrir, a.m.k. í stórum dráttum. Ekki er hægt
að tala um sagnamann sem höfund í nútímaskilningi
þess orðs. Enginn á þekkinguna heldur er hún
sameiginlegur sjóður samfélagsins. Sagnamaður er
bundinn af þessu og getur ekki breytt sögunum að neinu ráði,
enda þekkja áheyrendur hana fyrir. Ong komst aftur á
móti að því að sögur breytast smám
saman í tímans rás í takt við menningu
samfélagsins. Ef hætt er að líta á einhverjar
dyggðir sem eftirsóknarverðar í samfélaginu
breytast frásagnir t.d. þannig hetjan fær nýja
eiginleika eða jafnvel hættir að vera hetja. Hlutverk sagnamanns
er því ekki að semja sögu, heldur gæta þess
að sameiginlegur þekkingararfur glatist ekki og að hann endurspegli
jafnan ríkjandi gildismat samfélagsins. Hver sagnamaður
lærir af hinum eldri. [25]
Þótt Ong fjalli vissulega ekki sérstaklega um Íslendingasögur
má draga ýmsar ályktanir um þær af kenningum
hans. Löngum hafa menn gert því skóna að gildismat
Íslendingasagna endurspeglaði að einhverju leyti samfélag
13. aldar, þegar þær voru skrifaðar. Þetta
er í samræmi við breytingar sem Ong segir að verði
á óhlutbundnum þekkingarsjóði ættbálks.
Ritun hefur væntanlega verið iðkuð á Íslandi
í talsverðan tíma áður en fyrstu sögurnar
voru skrifaðar en það þarf ekki að hafa breytt
sagnahefð að ráði. Elisabeth Eisenstein heldur því
fram að ritmenning hafi verið svo vesaldarleg (orðið sem
hún notar er „thin“) að hún varð að treysta mjög
á munnlega miðlun. Þannig hafi orðið til sambræðingur
hálf-munnlegrar og hálf-bóklegrar menningar sem eigi
sér enga samsvörun í nútímanum. Hvert
handrit var einstakt. Hver uppskrift eða afrit veik meira að minna
frá frumritinu því hugmyndir um höfund eða
höfundarrétt þekktust ekki og af því að
enn var treyst mjög á munnlega geymd sem var heldur óstöðug.
[26] Það sem kemst einna næst
þessum bræðingi munnlegrar og skriflegrar hefðar, sem
ríkti fram til daga prentlistarinnar, er Internetið, segir Amanda
Griscom í greinaflokknum „Trends of Anarchy and Hierarchy: Comparing
the Cultural Repercussions of Print and Digital Media.“ Gagnvirkir möguleikar
gefa hverjum og einum kost á að hafa áhrif á texta
eða verk. Semjendur verka eru ekki háðir neinum ströngum
reglum heldur geta sett verk sín fram hvernig sem þeir vilja.
Slíkt stjórnleysi einkenndi einmitt handritagerð. [27]
Griscom nefnir ekki enn eitt sem einkennir Internetið, sem er gegndarlaus
ritstuldur! En ef til vill líta þeir sem ganga í
sjóð vefsins til að sækja sér efnivið í
eigin verk ekki á slíkt sem stuld? Kannski er vefurinn
í huga nútímamannsins álíka sameiginlegur
sjóður þekkingar og sagnasjóður var í
augum forfeðra okkar.
Kenningar Lönnroth má setja upp á þennan
veg:
Þetta líkan minnir strax á skipulagningu vefseturs.
Vefsíður eru annað hvort skiplagðar svona eða sett
er upp svipað form og kallast „þankahríð“ í
ritunarkennslu, þ.e. hugmyndablöðrur sem tengjast.
Ef líkan Lönnroth væri skipulag vefsíðu yrði
væntanlega byrjað á að skrifa hvern þátt
fyrir sig, undirkapítula hans og e.t.v. einstakar sneiðar. (Hver
sneið gæti svo væntanlega tengst mörgum kapítulum,
þvers og kruss, þótt Lönnroth geri vitaskuld ekki
ráð fyrir því á rituðu formi.)
Það er og hægt að hugsa sér svona líkan
þrívítt, þar sem sneiðar, þættir
og kapítular væru líkt og fjöldi fljótandi
pýramída, eins og Nielsen telur æskilegt að vefsíður
séu (sjá kafla 1.3.3).
Menn hafa fyrir löngu tekið eftir því að
Íslendingasögur fjalla margar um sama fólkið og
segja jafnvel frá sömu atburðum. Þannig má
finna tengsl milli Eglu, Laxdælu, Njálu,
Gísla sögu Súrssonar, Gunnlaugs sögu
ormstungu o.fl. E.t.v. mætti kalla það sérstakan
„heim“ þar sem efni og lýsingar skarast. Annað hvort er
þetta skýrt með því að höfundar
hafi „tekið að láni“ hver hjá öðrum, eða
að skrásetjarar einstakra sagna byggi á sömu munnlegu
frásögnunum. Mér finnst síðari möguleikinn
líklegri. Hér á undan voru raktar hugmyndir um að
í upphafi ritaldar hafi skilin milli handrits og munnlegrar geymdar
verið afar óljós. Jafnvel er því haldið
fram að handritið hafi verið til að geyma frásögn
en ætlast hafi verið til að henni væri miðlað
munnlega. Bent hefur verið á að það sé
helst Internetið sem líkist þessu millibilsástandi
munnlegra og ritaðra heimilda, þar sem höfundarréttur
var óþekktur en sameiginlegri þekkingu var miðlað.
Heimir Pálsson víkur að líkindum með sögunum
í bók sinni Lykill að Íslendingasögum
og segir:
Skemmtilegt bragð eru beinar og óbeinar tilvísanir
sagnanna hverrar til annarrar og til alþekktra sögulegra prsóna
og ætta. Þær byggja þannig upp eins konar „sýndarveruleika“
þar sem eitt styðst við annað. [28]
Ég fylgi þessari hugmynd um sýndarveruleika sagnanna
eftir og hugsa mér hvern sagnaheim sem vefssetur. [29]
Hver saga ætti sína heimasíðu, þ.e. á
vefsetri væri að finna heimasíðu Eglu, Njálu,
Gísla sögu Súrssonar, Gunnlaugs sögu
ormstungu o.fl. Vefsetrin gætu heitið Borgfirðinga
sögur, Vestfirðinga sögur o.s.fr. líkt og Íslendingasögunum
er gjarna skipt í bindi. (Heimasíðu Njálu
mætti að öllum líkindum finna á fleiri en
einu vefsetri þar sem hún tengist svo mörgum öðrum
sögum.) Hver heimasíða vísar svo í
einhverja hluta sögunnar, sem vísar í smærri hluta,
sem tengjast saman á alla mögulega vegu. T.d. gæti lesandi
Eglu, sem les um viðskipti hans og Gunnhildar drottningar, krækt
í síðu um viðskipti Gunnhildar og Hrúts í
Laxdælu og síðu um viðskipti Gunnhildar og
Hrúts í Njálu. Gunnhildur gæti átt
sína eigin heimasíðu með krækjum í mismunandi
sögur, eða margar heimasíður, hverja undir sinni sögu,
sem kræktust saman. Einstakar sögur gætu krækt í
sömu heimildir, eins og Kristni sögu, Grágás
eða konungasögur.
Ég hef kynnst ágætum sagnamanni sem nú er
látinn [30]. Ég fékk
hann stundum til að koma í kennslustund til mín og segja
nemendum sögur. Sögur hans byrjuðu yfirleitt alltaf eins:
Sagt var frá pósti á Snæfjallaströnd sem
lenti í snjóflóði. Gerður var út leitarflokkur
en sá lenti líka í snjóflóði og
einn einn flokkurinn fór að sækja látna og lifendur.
Faðir sögumannsins hafði verið í síðari
leitarflokknum. Sögurnar sem þessi maður sagði voru
samt mjög ólíkar. Stundum voru æviatriði póstsins
og ýmissa ættingja hans rakin. Stundum var fjallað um
einhverjar persónur í leitarflokknum og ættingja þeirra,
gjarna einnig drauga sem fylgdu einstökum ættum og sögur
þeirra drauga raktar. Stundum fór sögumaður yfir
í lýsingar á eigin æsku og uppvexti
á Snæfjallaströndinni. Þá fylgdi einatt
sagan af því þegar hann sá huldukonu sem barn.
Þeirri sögu fylgdi skýring á sýninni á
sálfræðilegum eða líffræðilegum nótum,
en líffræðikennari skólans hafði einhvern tímann
útskýrt þessa sýn með mishröðum
boðum til boðstöðva heilans. Einhvern veginn tókst
sagnamanni oft að tengja þessa byrjun á Snæfjallaströndinni
við Eyrbyggju, sem var hans uppáhalds saga, og kom hann
þá að þeirri skoðun sinni að í Eyrbyggju
hefði ekki getað rignt blóði heldur rauðátu,
á sínum tíma! Ég veit ekki hvað réði
gangi sögunnar hverju sinni. Sagnamaður spurði oft nemendur,
hvort þeir vissu hvað eitthvað væri, hvort þeir
hefðu lesið þetta eða hitt, hvort þeir þekktu
tiltekinn mann á Akranesi (en honum fylgdi draugur sem átti
uppruna sinn á Snæfjallaströnd) o.s.fr. Sennilega hefur
það farið eftir svörum nemenda hvaða stefnu sagan
tók, þótt ég viti það ekki með
vissu.
Það sem mér finnst eftirtektarvert við þessar
sögur er að úr sömu byrjun sem uppistöðu
gat sagnamaður spunnið afar ólíka þræði,
úr þjóðsögum, líffræði, Íslendingasögum,
sagnfræði o.s.fr. Þetta gerði hann algerlega áreynslulaust,
á gullaldarmáli, sem nemendur skildu ekki nema að hluta,
en fylgdust samt spenntir með.
Sé gert ráð fyrir að Íslendingasögurnar
byggist að miklu leyti á munnlegum fróðleik, má
þá ekki hugsa sér að þær hafi verið
sagðar einhvern veginn svona? Sagnamaður byrjar að segja
frá Agli Skallagrímssyni og þar er komið sögu
sem hann kynnist Gunnhildi og drepur Atleyjar-Bárð. Áheyrendur
spyrja einhvers um Gunnhildi. Sagnamaður vindur sér að rekja
samskipti Gunnhildar við aðra Íslendinga, s.s. Hrút,
Ólaf pá og fleiri. E.t.v. voru sumar (eða allar) Íslendingasögur
aldrei sagðar sem sú heild sem við nú þekkjum.
Kannski réðu áheyrendur því hvernig sagan
varð í hvert skipti, líkt og júgóslavneskir
áheyrendur höfðu áhrif á flutning kvæðamanna
í rannsókn Parry.
Svo undarlegt sem það nú er getur ný tækni,
stiklutexti, gert okkur kleift að endurskapa forna menningu sem er
þetta (hugsanlega) upphaf Íslendingasagna. Krækjur
hefðu sama hlutverk og áheyrendur forðum. Tölvan væri
sagnamaðurinn. Sagan sjálf væri heimasíða.
Hún hefði hvorki upphaf né endi að því
leytinu að hver saga gæti hverfst yfir í aðra sögu,
áreynslulaust. Kannski eru sú Egla og sú Njála
sem við þekkjum ekkert annað en heimasíður, sem
einhver ritstjóri krækti saman?
Þótt ekki komi það stiklutexta sérlega
mikið við er gaman að skoða kenningar um þróun
vefsins (eins og Perry Hewitt setur þær fram, sbr. kafla
1.3.3) og það sem vitað eru um upphaf ritaldar á Íslandi.
Þessi samsvörun sýnir manni að ekkert er nýtt
undir sólinni.
Hewitt segir að í árdaga vefsins hafi menn aðallega
verið uppteknir af tækninni sjálfri. Í raun og
veru skipti ekki svo miklu máli hvaða efni var á vefsíðunum
(og jafnvel ekki máli hvernig þær litu út). Það
að kunna að skrifa html-kóða var „toppurinn“. Sé
litið til þess sem fyrst var skrifað á Íslandi
var það ekki skáldlegt efni heldur efni sem þegar
var fastmótað og til, þ.e.a.s. lög, áttvísi
og þýðingar helgar. Venjulega er kennt (a.m.k. í
framhaldsskólum) að þetta hafi verið skrifað fyrst
af því það var svo nauðsynlegt. En í
ljósi þess að lög höfðu í margar
aldir verið lærð utanað (og voru vel fallin til utanbókarlærdóms
með stuðlum sínum og hrynjandi) og ýmiss konar helgirit
voru þegar til á latínu var þetta kannski ekki
bráðnauðsynlegt. Er hugsanlegt að menn hafi gripið
það sem til og þokkalega fastmótað til þess
að æfa sig í nýrri tækni, þ.e. ritlistinni?
Að alveg eins og tölvusjúkir stráklingar sátu
við sólarhringunum saman, í kringum 1994- 95, og ófu
hugfangnir ómerkilegt efni með frumstæðum html-kóða
hafi fyrstu skrifarar og húsbændur þeirra hrifist svona
mjög af ritlistinni? Og eins og fyrstu vefsíðurnar
voru gráar og lítt spennandi (séðar nú
á dögum) má telja Íslendingabók,
sem er talin með elstu íslensku ritum, fremur þurrlega.
Ein helsta heimildin um upphaf ritaldar hér á landi er
Fyrsta málfræðiritgerðin. Hún er yfirleitt
talin skrifuð á tímabilinu 1150 - 1175 af óþekktum
höfundi, sem hafði það markmið að setja Íslendingum
stafróf. Sjálfsagt hefur ekki veitt af því þar
sem hver stafsetti eftir eigin höfði. Fyrsti málfræðingurinn
vildi sem sagt setja staðal, alveg eins og menn reyna að koma sér
saman um html-staðal nú á dögum. Og líkt
og vefarar nútímans þverbrjóta staðlaðar
reglur um html fóru skrifarar alls ekki eftir reglum Fyrsta málfræðingsins.
Sams konar óreiða ríkir í ritun html kóða
og í stafsetningu handrita Íslendingasagnanna.
Erfitt er að koma auga á áherslu á hönnun
í íslensku handritunum. Þau eru fá fögur.
Þannig á annað stig vefsins sér tæplega samsvörun
við þróun ritlistar hér á landi. Í
útlöndum má hins vegar sjá handrit sem ljóma
í öllum regnbogans litum og eru lýst eftir kúnstarinnar
reglum. Frægast þeirra allra er eflaust Keltabókin
(The Book of Kells) sem ferðmenn í Dyflinni standa í
röðum til að berja augum eitt andartak. Lýsing
handrita tengdi orð og mynd órjúfanlegum böndum
líkt og skreyting vefsíðna gerir nú á dögum.
Einhver íslensk handrit eru lýst, t.d. Stjórn.
En kannski hlupum við yfir þetta stig? Eða höfðum
höfðum hvorki tæki og tól til þess?
Þriðja stig sem vefurinn komst á var upplýsingaflóðið
eða áhersla á sem mest innihald. Taka mætti dæmi
af þeim Íslendingasögum sem taldar eru elstar. Sögur
eins og Heiðarvígasaga og Eyrbyggja þykja
ekki sérlega listilega samsettar en í þeim má
finna aragrúa upplýsinga. Bygging þeirra er þó
mjög losaraleg, hvort sem skoðuð er heildin eða smærri
einingar.
Fjórða stigið, sem vefurinn er á núna,
skv. Hewitt, einkennist af þörf fyrir ritstjórn. Einhver
þarf að ákveða hvað á að vera á
vefsíðu, hvernig efnið á að tengjast o.s.fr.,
svo notendur týnist ekki bara í upplýsingaflóði.
Þróun ritunar Íslendingasagna virðist svipuð.
Einhver raðaði efninu niður á skipulegan hátt
(og sumir telja sá sé skáld, aðrir telja hann
ritstjóra). Til urðu skipulegar heildir eins og Njála,
Laxdæla eða Heimskringla.
[3. kafli] [Efnisyfirlit]