Flestum finnst sálmurinn “Það aldin út er sprungið” vera ómissandi þegar jólahelgin gengur í garð. Mér til andlegrar upplyftingar nú áðan ákvað ég að kanna hvað orðalagið “af fríðri Jesse rót” þýðir eiginlega. Man nefnilega eftir því að hafa pælt sem krakki (meðan ég enn sótti messur) í því hvað þetta “jesserót” væri og aldrei almennilega komist til að kanna það … fyrr en núna.
Jesse rót á við tré eða ættartré Jesse, sem var faðir Davíðs konungs. Það flækir málið að náunginn heitir núna Ísaí, í íslensku biblíuþýðingunni. Í Jesaja 11:1 segir: “Af stofni Ísaí mun kvistur fram spretta og sproti vaxa af rótum hans …” (Í latnesku Vulgata biblíunni sem notuð var á miðöldum er klausan þannig: “et egredietur virga de radice Iesse et flos de radice eius ascendet ” eða “og sproti og blóm mun rísa af rót Jesse”. Jesús er Virga Jesse eða sproti Jesse.) Á miðöldum var vinsælt að sýna ættartré Jesú frá Jesse með ýmiss konar myndrænum hætti, s.s. sést á myndinni hér til hliðar (en hún er úr frönsku miðaldahandriti). Bæði María og Jósef voru af húsi og kynþætti Davíðs svo þau voru afkomendur Ísaí / Jesse.
Sálmurinn sem sr. Matthías þýddi á íslensku á sér langa sögu. Hér er þýðing Matthíasar og upphaflegi þýski textinn, tvö erindi úr Es ist ein Ros entsprungen:
| Það aldin út er sprungið og ilmar sólu mót, sem fyrr var fagurt sungið af fríðri Jesse rót. Og blómstrið það á þrótt að veita vor og yndi um vetrar miðja nótt. |
Es ist ein’ Ros’ entsprungen, aus einer Wurzel zart. Wie uns die Alten sungen, von Jesse war die Art. Und hat ein Blüm’lein ‘bracht; mitten im kalten Winter, wohl zu der halben Nacht. |
| Þú ljúfa liljurósin, sem lífgar helið kalt og kveikir kærleiksljósin og krýnir lífið allt. Ó, Guð og maður, greið oss veg frá öllu illu svo yfirvinnum deyð. |
Das Blümelein, so kleine, das duftet uns so süß; mit seinem hellen Scheine vertreibt’s die Finsternis. Wahr’r Mensch und wahrer Gott! Hilft uns aus allem Leide, rettet von Sünd’ und Tod. |
| Matthías Jochumsson |
Enginn veit hver samdi upphaflega textann. Hann birtist fyrst í Gebetbuchlein des Frater Conradus, útg. 1582 eða 1588. Þá var þetta 19 erinda kaþólskur sálmur með áherslu á Maríu mey, sem er líkt við þá dularfullu rós sem Salómon konungur lofsyngur í sínum Ljóðaljóðum: “Ég er rós í Saron, lilja í dölunum.” Sálmurinn er talinn upprunninn í Trier og honum tengist sú saga að munkur í borginni hafi fundið blómstrandi rós úti í skógi, á jólanótt. Hann setti rósina í vasa á altari Maríu meyjar. Sumar heimildir benda til að sálminn megi rekja allt aftur til 14. aldar.
Mótmælendur tóku svo þennan sálm upp og áherslan færðist af Maríu til Jesú, með tilvísun í Jesaja 11:1. Ættartré Jesse / Ísaí er oft sýnt í miðaldaverkum sem rósarunni. Reyndar hefur verið bent á að óvíst sé hvort í upphafi sálmsins eigi að vera Ros (rós) eða Reis (grein).
Hin lúterska gerð sálmsins, eins og hann þekkist í dag, birtist fyrst í einu af níu binda verki Þjóðverjans Michaels Praetorius, Musae Sioniae árið 1609. Fyrir misskilning er Praetorius stundum eignað lagið. Flestir telja þó að þetta sé þjóðlag sem Praetorius hafi einungis útsett. Útsetning hans á Es ist ein Ros entsprungen er sú sem oftast heyrist þótt fleiri hafi útsett lagið (t.d. Brahms).
Praetorius þessi (1571-1621) var sonur lútersks prests og starfaði lengst af sem organisti í Frankfurt og Wolfenbüttel, þótt hann hefði háskólamenntun bæði í guðfræði og heimspeki. Hann var mikilvirkt tónskáld og útsetti líka fjölda verka fyrir flutning í kirkjum.
Það verður að segjast eins og er að þótt mér finnist lagið undurfagurt þá hef ég aldrei verið sérlega hrifin af texta Matthíasar, fremur en öðrum hans ljóðum. Því er gott til þess að vita að til er mjög fallegur jólasálmur, eftir sr. Sigurð Einarsson í Holti, sem sunginn er undir sama lagi. Þessari færslu lýkur á honum:
|
 |
Þetta var lengi uppáhalds Pretorius sálmurinn minn en nú hefur Hin fegursta rósin er fundin vinninginn. Ég söng í fleiri, fleiri ár með Dómkórnum – og jólin koma ekki fyrr en búið er að syngja Það aldin út er sprungið sem stólvers. Ég hitti Sr. Þóri fyrverandi Dómkirkjuprest á tónleikum s.l. sunnudagskvöld og þá barst í tal þetta um aldinið sem sprakk út. Dálítið sérkennilegt – en fullkomlega lógískt að rós skuli springa út. Erfiðara þetta með aldinið!
Er Hin fegursta rósin er fundin eftir Praetorius? Vissi það ekki. Já, maður sér eiginlega fyrir sér mjög ofþroskaðan tómat þegar talað er um aldinið sem er sprungið út 😉
Mér finnst dálítið sniðugt hjá lúterstrúarmönnum að finna sér annan ritningarstað og svissa úr Maríu mey yfir í Jesú með svoleiðis rökum. Þar með var hægt að nota sálminn áfram. Af því latneska Vulgata útgáfan segir “Virga Jesse” (virga = sproti, grein) var stutt í orðalagslíkinguna við Virgo (= mey) og fremur eðlilegt að tengja Maríu við þetta, í denn … en mátti sem sagt skipta ef maður kunni sína biblíu og Maríu varpað fyrir róða í trúskiptunum. (Ég fór að sjálfsögðu í biblíuleit á vefnum enda fákunnandi.)
Tja sálmalagið við Hina fegurstu rós er eldra, en útsetningin sem oftast er sungin er eftir Praetorius. Bráðfallegt.
Fínt ljóðið eftir sr. Sigurð í Holti enda merkur karl. Verst að vera ekki með sálmabók hér en ég man ekki betur en að Hin fegursta rósin er fundin sé eftir Brorson. Þó getur svo sem verið að hann hafi ort sálminn upp úr öðrum eldri (jafnvel þýtt hann úr þýsku) og notast við eldra lag.
Gleðileg jól annars með bæn um að við upplifum enn eitt náðarárið:
”Frammi statt þú, er fæddir Drottin, / fyrir skínanda barni þínu. / Miskunn bið þú að mjúka finni / maðurinn hver, en glæpir þverri. / Ber þá enn fram af blíðum vörum / bænarmál fyrir kristnum sálum. / Máría, Jesú móðir dýrust, / mundu að eigi skiljist eg undan.”
Gleðilega hátíð 🙂
Textinn við Hin fegursta rósin er fundin er samkvæmt mínum upplýsingum eftir Brorson í þýðingu Helga Hálfdánarsonar en lagið er gömul drykkjuvísa. Allavega í þeirri útsetningu sem ég syng það – sem mér finnst skemmtilegt!
En úr því að þú leitar skýringa orða og merkingu þeirra þá finndist mér forvitnilegt að vita um merkingu “Ryð þú, röðla gramur, ríklyndur og framur,” úr Heyr himnasmiður.
Ég er stundum að velta því fyrir mér hvort þetta hafi verið sett inn í textann af því að það passaði….. 😛 Meikar einhvern veginn engan sens fyrir mér.
Gaman að heyra af fjölbreyttri notkun lagsins við Hin fegursta rósin er fundin … alltaf gott þegar má endurnýta góð lög.
Án þess að fletta upp: Röðull er sól, gramur er konungur – konungur sólanna ætti þetta þá að vera (röðla gramur) … soldið asnalegt að hafa þetta í fleirtölu svo kannski er ég að misskilja og Kristur er jú himnakóngur rétt eins og himnasmiður… ríklyndur er ábyggilega voldugur (ríkur þýddi voldugur) og framur? Bara framsækinn, hugsa ég, eða fremstur allra. Svo kemur “hölds hverri sorg / úr hjartaborg”; höldur þýðir maður og sorg þýðir áhyggjur í Hávamálum (sbr. Sorgen á þýsku eru áhyggjur); hjartaborg er bara hjarta, þar sem tilfinningarnar búa.
Svo hinn voldugi, fremsti konungur sólanna [Jesús] er beðinn að ryðja hverri sorg manns úr hjarta, þ.e.a.s. fría mann undan hvers kyns áhyggjum, jafnvel kvíða. Það var sosum ekki skrítið að hann Kolbeinn hefði áhyggjur eða væri kvíðinn þarna um kvöldið enda var hann drepinn daginn eftir.
Ég held mjög upp á Heyr himnasmiður og ekki spillir lagið … er það ekki eftir Þorkel Sigurbjörnsson?
Takk fyrir þetta 🙂 Jú lagið er eftir Þorkel. Flott lag. Ég stakk upp á því að við röppuðum það. En þau eru aldrei til í neitt í þessum kór 😛
Ég er sammála því að þetta er flott lag, sérstaklega þegar það er sungið raddað. Ég skal hugsa til þín héðan í frá þegar ég syng þennan texta.