Category Archives: Bækur

Ritdómur um Síldarárin

Páll Baldvin Baldvinsson. 2019. Síldarárin 1867-1969. Reykjavík. JVP útgáfa

Ágrip

Þetta verk Páls Baldvins hefur verið lofað með hástemmdum lýsingum (Sjá I. kafla: Verðskuldað lof?) og ég bjóst fyrirfram við að bókin væri áhugaverð og skemmtileg.

Ég skoðaði nokkuð vandlega örlítið brot af textum, myndum og skrám í bókinni og tók stikkprufur úr því efni sem ég taldi mig þekkja til fyrir.

Þótt ekki væru skoðuð nema þessi brot úr bókinni verður því miður að segjast að mýmörg fundust dæmin um villur í verkinu. Meðferð á textum annarra var allt að því háskaleg. (Sjá II. kafla: Klippt og klístað; III. kafla: Meðferð texta og tilvísanir; IV. kafla: Villur og V. kafla: Ritstuldur.)

Meðferð mynda, t.d. ruglandi í myndatextum, ruglandi í tilvísunum til MYNDASKRÁAR, líklega rangfeðrun mynda eða myndir sem ekki eru eignaðar ljósmyndara þótt ljóst sé hver hann er, smekklaust val á myndskreytingu o.fl.  gefur meðferð texta satt best að segja lítið eftir. (Sjá VI. kafla Meðferð mynda.)

Loks má nefna að í flestum þeim rómuðu skrám sem fylgja ritinu aftast er urmull af villum og prófarkalestri áfátt. (Sjá VII. kafla: Skrár.)

Ég ítreka að ég kannaði einungis brot úr bókinni en gerði enga tilraun til að lesa hana alla, ekki einu sinni fletta henni kerfisbundið, eftir að ég áttaði mig á hve umfjöllun Páls var í miklum belg og biðu. Í ítarlegri umfjöllun hér á eftir stytti ég titilinn á bók Páls í Síldarárin.

Umfjöllun

I. kafli: Verðskuldað lof?

Páll Baldvin hefur sjálfur fjallað um svona bókarhlunk eins og Síldarárin hans er, í ritdómi um Sögu Akraness I, sem hann var lítið hrifinn af: „Þyngsta verk ársins er komið út …. Stærð og fyrirferð er slík að bókina er aðeins hægt að lesa á borði …1 Saga Akraness I  vó 18 merkur. Síldarárin vega 14 merkur. Munurinn liggur fyrst og fremst í mismunandi vönduðum pappír.

„Þetta er mikil bók, Síldarárin eru 1.152 blaðsíður í stóru broti og í henni eru rúmlega þúsund ljósmyndir. Bókin er 3,5 kíló og útgáfan mun hafa kostað 50 milljónir“ er sagt um Síldarárin hans Páls Baldvins.2

Á baksíðu hinnar miklu bókar segir að Ísland hafi breyst úr örsnauðu þróunarlandi í tæknivætt velferðarríki: „Síldin reyndist þar mikill örlagavaldur, og ósennilegt er að lífskjör væru hér svo góð sem raun ber vitni ef hennar hefði ekki notið við.“ Í bókinni sé „ …þessari mögnuðu og mikilvægu sögu gerð skil …“.

Þessi kynningarorð á baksíðunni minna óneitanlega á Ávarp Síldarsögusjóðs í Silfri hafsins-Gulli Íslands. Síldarsögu Íslendinga. 2007. (Þetta þriggja binda verk verður hér eftir kallað Silfur hafsins-Gull Íslands):

„Það er ekki vansagt að síldin hafi breytt gangi mála á Íslandi og átt drjúgan þátt í því að auka velsæld þjóðarinnar. … Nú er íslenska þjóðin rík, það á hún meðal annars að þakka þeim grunni sem síldarútvegurinn byggði upp á síðustu öld.“ 3

Söltunarstúlka

Síldarstúlkan móðir mín, Guðrún Einarsdóttir, saltar síld á Raufarhöfn, laust fyrir 1960.

Óneitanlega hvarflar að lesanda að hér eigi þá að endurskrifa áður útgefið viðamikið rit. Á baksíðu Síldaráranna er þó tekið fram að sögunni séu „… gerð skil í margradda frásögn síldarstúlkna og spekúlanta, aflakónga og ævintýramanna“ og að sagan fjalli um „svipult gengi, auðsæld og skort, um rómantík og harma, þrældóm og frelsi …“

Þarna er sem sagt boðuð einhvers konar ný félagsfræðileg nálgun að efninu og segir jafnframt að bókin sé afrakstur áralangrar vinnu höfundar við söfnun heimilda.

Svo búast má við miklu enda hefur Egill Örn Jóhannsson framkvæmdarstjóri Forlagins sagt að þetta sé ekki bara stórvirki heldur mesta þrekvirki sem hann hafi komið nálægt.4 Yfirlýsingar um fjölda mynda, sem sumar hafi meira að segja hvergi birst áður, hafa og ekki verið sparaðar.

 

II. kafli: Klippt og klístrað

Í fyrrnefndum ritdómi um Sögu Akraness I. bindi, skrifaði Páll Baldvin:

„Umgengni höfundar við heimildir er … háskaleg; hann hefur víða farið en skipar heimildum sínum, sem flestar eru sóttar í prentuð rit … ekki í veldisröð eftir trúverðugleika.“ 5  Ég vitna talsvert í þennan ritdóm Páls af því margt í honum á svo ljómandi vel við Síldarárin hans sjálfs, þar á meðal hin háskalega umgengni um heimildir.

Páll hefur sankað að sér ógrynni af heimildum úr ýmsum áttum (mest þó úr dagblöðum), klippir hiklaust út texta eftir aðra og límir alla vega saman án þess að reyna að meta trúverðugleika heimilda eða velta fyrir sér hvað muni passa hverju sinni.

Ég sleppi því að reyna að fjalla um fyrsta hluta Síldaráranna, sem er ekki nema örlítið um síld heldur um ýmislegt annað, sumt áhugavert. Má nefna dæmi svo sem um hvernig kamrar í Reykjavík voru hreinsaðir árið 1911 (bls. 457); um Svartholið í Reykjavík 1872 (bls. 105);  um Friðriku á Bala, í kafla ársins 1856, sem vann sér fátt til frægðar annað en að mót af sumum líkamshlutum hennar er að finna á einhverju safni á Kanaríeyjum (bls. 40); um kaup erlendra manna á íslenskum hrossum eða sauðum (bls. 99) eða kvenmannshári (bls. 108) og þrif í Reykjavík, jafnt húsnæðis sem kroppa (bls. 156). Þessi dæmi ættu að sýna væntanlegum lesendum hve gífurlega víðfeðm efnistök í bókinni eru.

Svo er talsverð umfjöllun um fræga karla á borð við Jón Sigurðsson, Eirík Magnússon bókavörð í Cambridge, Benedikt Gröndal, sem var að öllum líkindum skotinn í eiginkonu Eiríks en öðrum konum einnig, baróninn á Hvítárvöllum og fleiri. Þeir eiga það sammerkt að enginn þeirra hafði áhuga á síld svo vitað sé.

Líklega stafa þessi undarlegu efnistök í bók sem heitir Síldarárin 1867-1969 af því að fátt er um fína drætti í heimildum um síld fram undir aldamótin 1900 og úr því þessi bók á að rekja rúmlega hundrað ára síldarsögu Íslands verður að lengja hana duglega með alls óskyldu efni. Eða eins og höfundurinn sjálfur lýsti slíkum vinnubrögðum í ritdómnum um Sögu Akraness I:

 … sjást þess glögg merki að að höfundurinn leggur sig fram um að gera mikið úr litlu: Saga atvinnuhátta verður ítarleg og fer langt út fyrir efnisramma. Nú skal lopinn teygður. Margt er þar athyglisvert en fátt á erindi í rit sem þetta. 6

Ég fortek ekki fyrir það að Páll Baldvin hafi samið eitthvað af efninu í fyrsta hluta bókarinnar sjálfur, ólíkt megninu af bókinni þar sem næsta fátt mátti rekja til hans í þeim stikkprufum sem ég skoðaði.

Páll Baldvin hefur haft aðgang að ágætu glósusafni um síldveiðar við Ísland, nefnilega Síldarannál Hreins Ragnarssonar, þar sem vísað er í heimildir fyrir stuttri umfjöllun um síldveiðar hvert ár 1866-1998. Hreinn gaf Síldarminjasafni Íslands á Siglufirði eintak af þessum annál á stafrænu formi sem liggur frammi á síðu safnsins 7  Þaðan má finna blaðagreinar á timarit.is með lítilli fyrirhöfn, sem Páll nýtir sér stundum, eða skoða vísanir í aðrar heimildir fyrir hvert og einstakt ár. Yfirleitt er þess ekki getið að annállinn hafi verið notaður nema vitnað sé beint í örstuttar klausur eftir Hrein sjálfan.

Síldarminjasafn Íslands reynist Páli gullkista af heimildum, sem eðlilegt er, og sama gildir um hinn eldri vef Siglufjarðar, siglo.is. Það er hins vegar upp og ofan hversu vönduð vinna hans úr heimildunum er, eins og rakið verður síðar í þessum ritdómi. Sama gildir um umgengi um þriggja binda verkið Silfur hafsins-Gull Íslands.8

Vefsöfn með leitarmöguleika, á borð við dagblaða- og tímaritaritasafnið timarit.is, eða einfaldlega leitarvél bókasafna, leitir.is hafa líka komið sér prýðilega.

Hér tek ég fram að ég er ekki að finna að því að fólk leiti heimilda eða nýti heimildir – það er auðvitað óhjákvæmilegt ef skrifa á bók byggða á heimildum. Ég er hins vegar hneyksluð á því hvernig Páll Baldvin notar heimildir, ef marka má þær stikkprufur sem ég tók: Að breyta texta annarra, að klippa sundur texta annarra og raða upp á nýtt, að breyta nær ævinlega fyrirsögnum á textum annarra án þess að láta þess getið hafa hingað til þótt sóðaleg vinnubrögð. Að reyna ekki að meta heimildir heldur birta hvað sem er í belg og biðu mætti kalla „háskalega“ meðferð heimilda, að planta beinlínis inn villu í beina þýdda tilvitnun er fyrir neðan allar hellur og að taka vandlega merktar þýðingar annars manns orðrétt af vefsíðu án þess að geta að nokkru nema vefslóðar í TILVÍSANASKRÁ eða VEFHEIMILDUM (eða láta að engu getið) er auðvitað bara ritstuldur.

Síldarárin eru í rauninni miklu frekar úrklippusafn Páls Baldvins Baldvinssonar, með einstaka málsgrein eftir hann sjálfan, en rit eftir hann. Egill Helgason tók svo til orða í viðtali við Pál Baldvin í Kiljunni að þessa bók hefði Páll saman setta.9 Hið tvíræða orðalag Egils lýsir bókinni vel. Því ólíkt gömlu Öldunum okkar leggur Páll sig í líma til að texti þekkist ekki, t.d. með því að gefa blaðaúrklippum nær undantekningarlaust nýjan titil, klippa framan af þeim og setja eigin umorðun á þeim texta í staðinn og fleira þess háttar. Það má væntanlega treysta á það að venjulegur lesandi fer ekki að leggja á sig að fletta upp heimildum, í TILVÍSANASKRÁ aftast, því bara það að fletta þessum bókarhlunki kafla af kafla er átak. Og þótt vísað sé í eitthvað í TILVÍSANASKRÁ kann að vera ómögulegt að finna heimildina í PRENTAÐAR eða ÓPRENTAÐAR heimildir, svo ekki sé minnst á VEFHEIMILDIR.

 

III. kafli: Meðferð texta og tilvísanir

Sem áður sagði tók ég nokkrar stikkprufur og bar saman frumtexta og texta Páls. Ég einbeitti mér að textum um efni sem ég kunni einhver skil á áður.

Raufarhöfn

Þessi litaða ljósmynd af Raufarhöfn er líklega tekin milli 1950 og 1960. Hún er fengin af myndasafni Raufarhafnarfélagsins  og sýnir höfnina, báta og verksmiðju.

Á bls. 898 í Síldarárunum hefst umfjöllun um árið 1951 á texta með yfirskriftinni Raufarhöfn. Höfundar textans, Guðgeirs Magnússonar, er getið í meginmáli sem og þess að greinin hafi birst í Vikunni í júlí. Þetta er rangt því grein Guðgeirs birtist í Vikunni í janúar 1951.  Í TILVÍSANASKRÁ er hins vegar rétt farið með árgang og tölublað.

Víða eru felldir stórir bútar úr greininni. Þess vegna verður þessi ágæta grein Guðgeirs heldur tætingsleg í meðförum Páls Baldvins. Í úrklippunni notar Páll úrfellingarmerki (þrjá punkta) en í mörgum öðrum greinum sem hann hefur klippt út er upp og ofan hvort úrfellingar eru táknaðar eða ekki.

Öllu verra er þegar Páll tekur upp á að að breyta texta Guðgeirs smávegis hér og þar. Hér á ég ekki við breytingar á stafsetningu í átt til nútímastafsetningar heldur smábreytingar á orðalagi, sem fellur þá kannski betur að smekk Páls eða eru einfaldlega villur í innslætti greinarinnar. Menn geta borið þessar greinar saman til að sjá hvað við er átt.

Önnur grein eftir Guðgeir Magnússon er tekin upp í Síldarárunum á bls. 1038-1040. Þar ber hún yfirskriftina Mikið úrkast. Fyrirsögnin er líklega hið eina sem Páll hefur lagt til textans því annað eru allt úrklippur úr grein Guðgeirs, sem heitir Þær salta síld á Raufarhöfn, er að stofni til viðtöl við margar síldarstúlkur, og birtist í Þjóðviljanum þann 19. júlí 1964 (29. árg. 160. tbl.) á síðum 2 og 9. Í meðförum á grein Guðgeirs hefur Páll fengið góða útrás fyrir skærin og límið, því hann klippir þessa beinu tilvitnun í parta og skeytir saman upp á nýtt svo viðtölin eru í allt annarri röð, þó orðrétt sé haft eftir. (Nokkrum viðtölum er sleppt, án úrfellingarmerkja.)

Það þarf varla að taka fram hve óþægilegt það er fyrir lesanda Síldaráranna að vita ekki hvar texta í blaðagrein hefur verið breytt, hvar hefur verið fellt úr honum eða hvort honum hefur nánast verið snúið á hvolf, eins og gert er í seinni grein Guðgeirs, að ástæðulausu að því er virðist.

Grein Guðgeirs er í heimild (Þjóðviljanum) bara merkt G.M. en Páll merkir hana (eða ræfilinn af henni) höfundi með fullu nafni í megintexta.

Sama heiður sýnir hann bráðskemmtilegri grein Jökuls Jakobssonar, sem í Síldarárunum heitir Allt brjálað á Raufarhöfn (bls. 990-992) en heitir í frumheimild (Tímanum, 45. árg., 158 tbl., bls. 8-9) Enginn svefn og varla matfriður – bara síld -síld! Greinin í Tímanum er aðeins merkt J en Páll breytir því í Jökull Jakobsson í meginmáli Síldaráranna. Þannig komast þeir Guðgeir og Jökull bæði í meginmál og NAFNASKRÁ en ekki er haft svo mikið við að rekja skammstafanir minni spámanna í blaðamannastétt.

Hreinn Ragnarsson

Faðir minn, Hreinn Ragnarsson

Ef um er að ræða kafla úr safnritum virðist Páll láta duga að eigna ritstjóra verksins textann í TILVÍSANASKRÁ. Hending virðist svo ráða hvort höfundur textans ratar í NAFNASKRÁ eða PRENTAÐAR HEIMILDIR.

Sem dæmi má nefna textabútinn Stöðin á Raufarhöfn, bls. 911-912.
Í TILVÍSANASKRÁ segir að þessi bútur sé byggður á: „Hreinn Ragnarsson. 2007, 3. bindi, bls. 67-68, Ásgeir Jakobsson. 1994, bls. 293-294, Níels Árni Lund. 2016, III, bls. 67-69, 73, 76.“

IV kafli (bls. 65-174) í þriðja bindi safnritsins Silfur hafsins-Gull Íslands, sem þessari blaðsíður 67-68 eru í, heitir Síldarbræðsla og er eftir Guðna Th. Jóhannesson Raunar er vandséð að Páll nýti neitt af þessum 2 bls. en Guðni forseti kemst út á þetta í PRENTAÐAR HEIMILDIR, þar sem nafn greinar hans kemur fram, heiti og bindi safnritsins en ekki blaðsíðutöl greinarinnar.

Ég hef ekki aðgang að bók Ásgeirs Jakobssonar (um Óskar Halldórsson). En stór hluti þessa hrærigrautstexta, Stöðin á Raufarhöfn, er klipptur út úr síðunum í Sléttungu sem vísað er í. Sá galli er á gjöf Njarðar að kaflinn í Sléttungu er ekki eftir Níels Árna Lund heldur Hrein Ragnarsson, eins og kemur fram í aðfararorðum kaflans Síldarþorpið Raufarhöfn, bls. 52-76 í Sléttungu. Hrein er bæði að finna í NAFNASKRÁ og PRENTUÐUM HEIMILDUM en á hvorugri skránni er vísað í skrif hans í Sléttungu III.

Lesandi, sem dettur í hug að fletta textabútnum Stöðin á Raufarhöfn upp í TILVÍSANASKRÁ, mun þá sjá Hreini Ragnarssyni eignaður texti Guðna Th. Jóhannessonar og Níels Árna Lund eignaður texti Hreins Ragnarssonar.

 

IV. kafli: Villur

Sem fyrr sagði er vinna Páls Baldvins fyrst og fremst fólgin í því að klippa út texta eftir aðra og líma saman. Hann gerir enga tilraun til að meta þessa texta og treður stundum inn eigin villum í þessari úrklippur.

Þess vegna hefst klausan Elliði ferst (bls. 1003) þannig: „Þann 10. febrúar var togari Tryggva Ófeigssonar, Elliði, um það bil 15 sjómílur …“  Þetta hræðilega slys, þegar togarinn Elliði fórst, varð í aftakaveðri í febrúar 1962 og fórust tveir skipverja. Bæjarútgerð Siglufjarðar átti  Elliða (og Hafliða), togara frá Siglufirði. Tryggvi Ófeigsson var alls ekki eigandi Elliða heldur átti Tryggvi togarann Júpíter sem bjargaði skipverjum af Elliða.  (Í TILVÍSANASKRÁ vantar einhverja heimild því Páll hefur klippt saman heimild úr dagblaðinu Vísi og einhverja aðra heimild. Þetta meinta eignarhald Tryggva Ófeigssonar á Elliða er ekki að finna í Vísis-fréttinni.)

Í texta sem heitir Brunnskip á línuveiðum, bls. 306, segir af Bendik Mannes á Seyðisfirði og för hans til Raufarhafnar sumarið 1899. Kaflinn er sagður vera úr bók Kari Shetelig Hovland. 1985, bls. 25-26.  Má ætla að Páll Baldvin hafi þýtt þennan bút sjálfur og hann segist láta tilvísanir Hovland halda sér en breyta númerum þeirra. Í Síldarárunum segir:

Eina nóttina lagði skipið við verslunarplássið á Raufarhöfn. Í grárri morgunskímunni var barið að dyrum hjá kaupmanninum og kom Jón Einarsson, sonur Einars í Höfnum, til dyra. Í gáttinni stóð stór maður og fyllti gættina, slíka kempu höfðu þeir bræður, Jón og Sveinn Einarsson, ekki séð.

Jón Einarsson

Jón Einarsson, langafi minn

Þegar ég sá þessa klausu og að Einar Bragi (Sigurðsson skáld?) var talinn munnleg heimild Hovland, skv. Páli, varð ég mjög undrandi.

Í fyrsta lagi hafði ég heyrt þessa sögu áður, í öðru lagi er hún prentuð eftir eiginhandriti Einars Baldvins Jónssonar, sonar Jóns Einarssonar, í III. bindi Sléttungu (bls. 54-55) og í þriðja lagi var mér kunnugt um að skáldið Einar Bragi leigði tvö sumur hjá Sveini Einarssyni og fannst líklegt að hann hefði söguna þaðan. Og Einari Braga var þess vegna fullkunnugt um að Jón og Sveinn Einarssynir voru synir Einars Baldvins Guðmundssonar á Hraunum en ekki einhvers Einars í Höfnum.

Ég athugaði því frumtexann. Í bók Hovland segir:

En natt går skibet inn til denn vesle handelsplassen Raufarhøfn. I grålysningen banker det på døren hos kjøbmannen, og Jon Einarsson lukker opp. Der står en stor mann, han fyller hele døråbningen, de har aldri sett sånn kjempe der i huset. 10

Tilvísun Hovland fyrir þessari klausu er E.B. Jonsson. Í heimildaskránni er hann að finna undir Utrykte kilder: „Einar B. Jónsson, Raufarhøfn: Handrit. H. Ragnarsson ark.“

Þarna hefur einhverjum, líkast til Páli Baldvini sjálfum, tekist að planta röngum texta inn í örstutta beina þýdda tilvitnun í bók Hovland, þ.e. „sonur Einars í Höfnum“. Að auki tekst honum að kalla óprentaða heimild munnlega heimild og breyta nafni heimildarmanns!

 

V. kafli: Ritstuldur

Svo sem komið hefur fram í fjölmiðlum undanfarið hefur Páll Baldvin verið ásakaður um ritstuld. Á bls. 751-752 er texti sem ber yfirskriftina Sumartúr til Íslands, myndskreytt með kviknöktum manni sem sagður er á íslensku fiskiskipi.

Í TILVÍSANASKRÁ segir um heimild fyrir þessum texta: „Sumartúr http://www.siglo.is/frettir/sagan-um-svaninn-sildveidar-landlega-og-slagsmal-o.fl.-a-siglo-1936. Sótt 21.7. 2019.“

Textinn sem Páll tekur traustataki af vef Siglufjarðar heitir SAGAN UM SVANINN! Síldveiðar, landlega og slagsmál o.fl. á Sigló 1935.  Í upphafi textans kemur fram að Edmond Bäck skrifaði þetta niður eftir frásögn föður síns, Johan Bäck. Raunar kemur það sama fram á mynd af handriti Edmonds á vefsíðunni.

Fyrir neðan fyrirsögn á vefsíðunni er borði þar sem nafn þess sem setti frásögnina á vefinn siglo.is kemur fram, þ.e. Jón Ólafur Björgvinsson. Í lok textans kemur skýrt fram að sami maður, Jón Ólafur, þýddi textann með leyfi skrásetjara og fékk einnig sérstakt leyfi til að birta textann og flestar myndir sem hann skreyta á vefsíðunni. Hvorki Jóns Ólafs né þeirra feðga Johan og Edmond Bäck er getið í TILVÍSANASKRÁ eða NAFNASKRÁ. Vefslóðina er hins vegar að finna í TILVÍSANASKRÁ og í skrá yfir VEFHEIMILDIR, án skýringar.

Jóni Ólafi Björgvinssyni brá að sjálfsögðu í brún þegar hann áttaði sig á að textinn í bók Páls sem hann kannaðist svo mjög við var hans eigin þýðing.11 Að venju klippir Páll svo textann dálítið til, án þess að geta þess að nokkru.

Af þessum ritstuldi hefur hlotist nokkur rekistefna, sem von er. Páll Baldvin sagði þetta vera mistök við frágang á heimildaskrá:

 …að heimilda var ekki getið að fullu um þýðingu og styttingu Jóns Björgvinssonar [?]  á tveimur stöðum í bókinni: birt var þýðing hans á texta eftir Edmund Back [svo] sem Jón birti á vefnum Siglo.is og einungis vísað á vefslóð en fylgdi ekki nafn höfundar né þýðanda. Þetta er miður og áafsakanlegt [svo], en nákvæm tilvísun fór framhjá mér, ritstjóra og prófarkarlesurum. Bið ég afsökunar á þessum mistökum því ekkert er fjarri okkur sem unnum ritið til prentunar að sleppa svo mikilvægum upplýsingum. 12

Ekki varð það til að róa Jón Ólaf að þegar Páll Baldvin bað hann fyrst afsökunar sendi hann honum fyrir mistök bréfadræsu í tölvupósti sem reyndist vera innanhúspóstur Forlagsmanna um þetta mál. Þar var farið var háðuglegum orðum um Jón Ólaf.13

Páll Baldvin hefur í samtölum við fjölmiðla lítið viljað tjá sig um ritstuldinn nema hamrað á því að hann hafi ekki verið með vilja framinn og vonandi sé þetta eina dæmið um mistök í skráningu. 14

Það er þá óneitanlega merkilegt að Páll Baldvin sækir á öðrum stað purkunarlaust í smiðju Jóns Ólafs Björgvinssonar án þess að geta hans að nokkru. Þetta er textabúturinn Úr sænsku jólablaði á bls. 839. Í TILVÍSANASKRÁ er einfaldlega ekki vitnað til neinnar heimildar. Í skrá yfir VEFHEIMILDIR er ekki vitnað í slóð á texta Jóns Ólafs. En textar Páls og Jóns Ólafs eru svo sláandi líkir, raunar alveg eins að stórum hluta, að það leikur enginn vafi á því hvaðan efnið er upprunnið. Jólablaðið sem um ræðir, Vi, er ekki að finna í PRENTAÐAR HEIMILDIR í Síldarárunum (en tímarit eru skráð þar) svo hafi Páll ekki stolið orðrétt hluta af stuttum þýddum texta Jóns Ólafs Björgvinssonar að mestu og umskrifað örlítið brot af upphafi klausu Jóns Ólafs hefur sænski textinn úr Vi  og þýðingin með væntanlega fallið Páli í skaut af himnum ofan!

Um þennan ritstuld hefur Páll Baldvin þagað þunnu hljóði þótt Jón Ólafur Björgvinsson hafi reynt að rukka hann um svör frá því fyrri ritstuldurinn uppgötvaðist.

Grein Jóns Ólafs Björgvinssonar, þaðan sem Páll Baldvin sækir efnið, er að finna á vefnum Siglo.is og heitir þar SILLSTULKOR I SIGLUFJORD / Sænsk myndasyrpa frá 1945.

Í lok greinarinnar segir: Íslenskur texti og þýðing: Jón Ólafur Björgvinsson Sænskur texti: VI vikublað Nr: 50, 1945  Ljósmyndir: Jöran Forsslund. Í miðri greininni segir Jón Ólafur þó: „Það er ekki tekið fram hver var blaðamaður eða ljósmyndari, en líklega heitir ljósmyndarinn Jöran Forsslund.“

Síðar fékk Jón Ólafur skönnuð eintök af þessum myndum frá útgefanda, sem og aukamyndir sem teknar voru í þessum leiðangri Vi  til Siglufjarðar sumarið 1945 en ekki notaðar í blaðinu. Við nánari athugun Jóns Ólafs kom svo í ljós að alls ekki var tryggt að Jöran Forsslund hefði tekið þessar myndir. Undir þetta taka fleiri. 15

Það er tæpast tilviljun að Páll Baldvin birtir nokkrar myndir úr sömu syrpu og Jón Ólafur birti úr Vi  1945, hér og þar í bókinni. Þær myndir í Síldarárunum lét Páll kaupa af Sjöberg Bildbyrå, sænsku myndasölusafni sem hafði keypt upp lagerinn hjá Company Saxon & Lindström fyrir nokkrum áratugum, þar á meðal þessar myndir. Akkúrat þessar myndir og fleiri úr sama myndasölusafni eru allar eignaðar Jöran Forsslund eða Jöran Forslund í bók Páls. Þær eru hins vegar alveg ómerktar í safni Sjöberg Bildbyrå, bæði frumeintök og eintök á vef. (Hér má sjá þessar gullfallegu myndir, ásamt fleirum, í safni Sjöberg Bildbyrå.)

 

VI. kafli: Meðferð mynda

Raufarhön

Póstkort af Búðinni á Raufarhöfn sem Einar Baldvin Jónsson og Hólmfríður Árnadóttir (afi minn og amma) létu gera. Á myndinni sést einnig Óskarsbragginn og fleira.

Það gladdi mig mjög að sjá merkilega mynd frá Raufarhöfn, á bls. 693, sem ég hafði aldrei séð áður. Að vísu er ekki stafur um Raufarhöfn á þessari opnu né á síðunum í kring en það einkennir myndanotkun Páls í bókinni að ljósmyndir tengjast ekkert endilega texta.

Páll vísar í rétta heimild fyrir því hvaðan myndin er fengin í MYNDASKRÁ en lætur þess þó ekki getið að þetta er eftirtaka, þ.e.a.s. mynd af mynd, ættuð úr filmusafni Einars Vilhjálmssonar á Ljósmyndasafni Austurlands. (Dæmi eru þó um að þess sé getið í MYNDASKRÁ þegar mynd er eftirtaka, t.d. ljómandi falleg mynd af langalangafa mínum nr. 169 og mynd 288 úr Ljósmyndasafni Austurlands.) Af því að myndin er eftirtaka er ekki bara ljósmyndari óþekktur heldur einnig uppruni myndarinnar.

Enginn er skráður fyrir mjög löngum myndatexta við Raufarhafnarmyndina en í þeim texta er villa: Búðin er þar sögð heita Gamla búðin. Ég veit ekki hvaðan sú villa er komin því ég er með afrit af upphaflegri innámerkingu húsanna á myndinni, sem Páli var send, og þar er Búðin merkt sínu rétta nafni sem og Bræðurnir Einarsson (verslunin og önnur starfsemi í Búðinni hét Verzlunin Bræðurnir Einarsson). Í myndatexta segir að myndin sé líklega tekin 1930 eða 31. Það er ekki ólíklegt en ekki er vísað í heimild fyrir því.

Á næstu opnu, bls. 695, eru myndir sem fanga athyglina: Stúlkur í kojum og Nótabátur og flugvél. Í MYNDASKRÁ segir: „Stúlkur, ljósm. ókunnur. Hreinn Ragnarsson: 2007. 2. b., bls. 75.“

(Það er illmögulegt að sjá að myndirnar tengist textanum Finnskur floti, á sömu síðu, en það gera þær. Heimildin fyrir Finnskur floti er sögð Morgunblaðið 18. árg., 150. tbl., bls. 3, í TILVÍSANASKRÁ.)

Myndirnar í Silfri hafsins-Gulli Íslands, sem ætla má að Páll sé að vísa í undir nafni Hreins Ragnarssonar, eru þar inni í mjög löngum kafla sem Steinar J. Lúðvíksson skrifaði, og heitir Síldarútvegur á 20. öld (bls. 2-164). Á bls. 75 í grein Steinars eru 3 myndir ásamt skýringum og hefur Páll látið ljósmynda tvær þeirra til að setja í bókina sína. Ef Páll hefði einnig lagt á sig að fletta upp í LJÓSMYNDASKRÁ í 3. bindi af Silfri hafsins-Gulli Íslands hefði hann séð að myndirnar eru úr bókinni Hopeaparvien Perässä Islannin Vesillä, eftir Helge Heikkinen, útg. 1981. Nokkurra mínútna Google leit leiðir í ljós að Helge Heikkinen tók þessar myndir sjálfur.16 Steinar J. Lúðvíksson er svo ekki skráður fyrir þessum kafla sínum, í PRENTUÐUM HEIMILDUM í bók Páls Baldvins.

Fleiri villur má nefna í myndatextum sem Páll hefur mögulega samið sjálfur en þá um Raufarhafnarmyndina. T.d. er stutt klausa á bls. 777  um heimsókn danska ríkisarfans og konu hans til Siglufjarðar árið 1938, mynd af þeim hjónum á bryggjunni og myndatextinn fylgir í klausunni. Þar segir m.a.: „Fjær er síldarsöltunarstöð Óskars Halldórssonar en nær er Hrímnir, Hrímnisplan.“ Kunnugir segja mér að það sé af og frá að sjá megi Söltunarstöðina Hrímni og Hrímnisplan á þessari mynd.19

Enn eitt dæmið er mynd nr. 4 á síðu 943, en hún er sögð sýna Guðmund skipstjóra [Jörundsson] í brúnni á togara sínum, Jörundi. Sama mynd er í Morgunblaðinu sem textinn Í róðri á Jörundi er klipptur úr (44. árg., 158 tbl., bls. 10) en þar er myndatextinn „Við stýrið. Á síld er ekki alltaf tími til að raka sig.“ Tvær aðrar myndir af Guðmundi skipstjóra eru bæði í Morgunblaðinu og bók Páls og verður að segjast að stýrimaðurinn líkist honum ekki hið minnsta. Jörundur Guðmundsson, sonur hins fræga aflakóngs Guðmundar skipstjóra, staðfesti að þessi mynd sé alls ekki af föður sínum, í símtali við mig þann 21. janúar 2020.

Myndatexti á bls. 939 er kolrangur. Myndin sýnir brimið ganga yfir báta í Akraneshöfn og birtist fyrir ofan aðalfyrirsögnina 1957 í bók Páls. Í myndatexta segir frá slæmri veðurspá í janúar það ár sem hafi orðið til þess að Akranesbátar hafi siglt til Reykjavíkur. Myndin sýni hins vegar „sjóa sem gengu yfir höfnina á Akranesi fyrr um veturinn …“ og hafi þurft að vakta hvern bát í höfninni og keyra vélar meðan á veðurofsanum stóð. Í MYNDASKRÁ segir að myndin sé tekin af Árna Böðvarssyni, LÍ, Mbl1-1181.

Ljósmynd Árna Böðvarsson fylgdi frétt í Morgunblaðinu 2. nóv. 1956, um mikinn veðurofsa á Akranesi á fyrsta vetrardag [27. október] 1956 Þar er myndatextinn svona:

Þessi ljósmynd er af Akranesi, tekin þar morguninn sem allur þorri Akranesbáta varð að fara út úr höfninni til Reykjavíkur, þar eð skipin voru talin í mikilli hættu við hafnargarðinn vegna hins ægilega brims sem var þennan morgun. Myndin sýnir eina ölduna skella á garðinn, og það er marks um hve há hún er, hve ljósastaurinn fremst til hægri virðist lár í lofti.

Í þessu dæmi býr Páll Baldvin sem sagt til allt aðra sögu í sínum myndatexta en er í heimildinni þar sem myndin birtist.

Sem áður sagði eru myndir oft í engum tengslum við texta. Það er eins og litið hafi verið yfir textablokkina og hugsað sem svo: Hér vantar mynd. Og svo er bara einhver mynd tekin og henni klastrað einhvers staðar í opnuna.

Ósmekklegasta dæmið um svona vinnubrögð er á bls. 1031. Síðuna þekur næstum löng úrklippa úr Morgunblaðinu þar sem klipptur textinn fjallar um að vélbáturinn Leifur Eiríksson hafi farist kvöldið áður, þ.e. 30. ágúst 1963. Einn sjómaður fórst. Inn í þennan texta er klesst ljósmynd af glugga í afgreiðslu Tímans í Bankastræti og myndatextinn fjallar um prentaraverkfall í nóvember 1963!

Á bls. 172 í Síldarárunum er mynd af bát að draga reknet (drifnet). Tilvísun í MYNDASKRÁ er svona, stafrétt: „Drifnet. Hreinn Ragnarsson. 2007, bls. 245.2.b.Guðni Þorsteinsson.“

Í 2. bindi af Silfri hafsins-Gulli Íslands er kafli eftir Jakob Jakobsson sem heitir Veiðarfæri og veiðitækni (bls. 242-278.) Á síðu 245 í þeim kafla eru 2 myndir af reknetum: Önnur sýnir reknet með kapalinn yfir netunum, hin sýnir reknet með kapalinn undir netunum. Í LJÓSMYNDASKRÁ í 3. bindi þessa verks segir að myndirnar séu teknar úr ritinu Veiðarfæri og veiðaraðferðir eftir Guðna Þorsteinsson, Reykjavík.

Myndin á bls. 172 í bók Páls Baldvins er alls ekki myndin sem er á bls. 245 í Silfri hafsins-Gulli Íslands. Hún er ekki einu sinni lík þeirri mynd! Og hver er þessi Guðni Þorsteinsson sem troðið er aftast í óprófarkalesnu tilvísunina í MYNDASKRÁ? Einhver teiknari sem teiknaði mynd af skipi og hafði síðan báðar myndirnar úr Silfri hafsins-Gulli Íslands til hliðsjónar til að geta sett þær saman í eitt net sem skipið dregur? Eða upphaflegur teiknari myndanna tveggja af mismunandi reknetum, sem myndin í bók Páls líkist ekki baun? Þetta er þá eina dæmið sem ég finn um að Páll hafi nennt að skoða frumheimild, þ.e. heimildir sem Silfur hafsins-Gull Íslands vísar í. Og til lítils er skoðað því myndin í Síldarárunum er ekki myndin í Silfri hafsins-Gulli Íslands, sem áður sagði. (Jakob Jakobsson, höfundur kaflans,  fær hvorki pláss í NAFNASKRÁ né PRENTUÐUM HEIMILDUM út á þennan kafla sinn í Silfri hafsins-Gulli Íslands sem Páll Baldvin vísar í.)

Fleiri dæmi um líklega rangfeðrun mynda, ófeðrun mynda, ruglandi í myndatexta, smekkleysi í myndskreytingu og rugli í MYNDASKRÁ mætti tína til. Ég nefni þó aðeins eitt dæmi enn.

Um hina frægu og fögru kápumyndar Síldaráranna segir:

Forsíðumynd: Erla Nanna Jóhannesdóttir í kaffihléi á Siglufirði 1950.
Hans Malmberg. Billedarkivet. Stokkhólmi.

Hans Malmberg tók vissulega myndina. En hún getur ekki verið fengin úr Billedarkivet Stokkhólmi af því það er ekki til (fyrir utan það að sænskt safn héti varla dönsku nafni). Norræna safnið í Stokkhólmi á þessa mynd og líklega hefur Páll Baldvin (sem er myndaritstjóri Síldaráranna) ruglast á bildarkiv Nordiska museet í Stokkhólmi, þ.e. þeim stafræna hluta Norræna safnsins sem birtist á digitalmuseum.se. Myndina má sjá hér. Að auki má bæta við að hafi myndin verið tekin árið 1950 þá hefur Erla Nanna einungis verið 6 ára gömul! Sjálf segist hún muna eftir einhverjum ljósmyndara þegar hún var 13 ára og að myndin sé tekin 1957.18

VII. kafli: Skrár

Svo byrjað sé á jákvæðum nótum skal tekið fram að NAFNASKRÁ er að mestu leyti rétt, miðað við mína stikkprufuskoðun. Þó má spyrja sig hvers vegna aðeins hásetinn Jóhann Þorsteinsson sem haft er eftir í úrklippu Páls um þegar vélbáturinn Leifur Eiríksson fórst (bls. 1031 í bók Páls, klippt saman úr Morgunblaðinu  31. ágúst 1963, bls. 1 og Morgunblaðinu 13. september 1963, bls. 10) ratar í NAFNASKRÁ.  Það gerir ekki skipstjórinn á Sigurgeir Bergmann, Helgi Aðalgeirsson, sem bjargaði mörgum skipverjum, er rætt við í fyrri heimildinni og ratar í megintexta Síldaráranna. Ég reikna með að fleiri svona gloppur séu í NAFNASKRÁ  sé grannt skoðað.

 

Ein af elstu myndunum sem til eru af Búðinni á Raufarhöfn. Sveinn Einarsson og kona hans, Guðrún Guðjohnsen standa fyrir utan. Konan í bíslaginu er líklega Pálína Laxdal Einarsson, langamma mín.

Ein af elstu myndunum sem til eru af Búðinni á Raufarhöfn. Sveinn Einarsson og kona hans, Guðrún Guðjohnsen standa fyrir utan. Konan í bíslaginu er líklega Pálína Hildur Jónsdóttir Laxdal Einarsson, langamma mín.

 

TILVÍSANASKRÁ og PRENTAÐAR HEIMILDIR

Svo sem áður hefur komið fram er margt bogið við tilvísanaskráningu. Ber þar auðvitað hæst að ævinlega er vísað í ritstjóra safnrita sem höfund og þótt hinn raunverulegi höfundur textans rati kannski í NAFNASKRÁ og kannski ekki, rati kannski í PRENTAÐAR HEIMILDIR með kaflaheiti í safnritinu en án blaðsíðutals (eða kannski ekki) að þá er ekki vinnandi vegur að vita hver skrifaði textann sem vísað er í nema hafa safnritið við höndina.

Mætti nefna enn eitt dæmið, tilvísun við textann Ár eftir ár, á bls. 86, þar sem m.a. er vísað í: „Kari Shetelig. 1980, bls. 12-13. Hreinn Ragnarsson. 2007, bls. 29-31. …“ Það er augljóst að síðari tilvísun er í Silfur hafsins-Gull Íslands en í hvaða bindi? Og eftir hvern er textinn?

Með því að skoða efnið getur lesandi grafið upp að því að þarna er vísað í III. kafla 1. bindis Silfurs hafsins-Gulls Íslands og að Hreinn Ragnarsson er raunar höfundur þess kafla en í félagi við Steinar J. Lúðvíksson. Steinars er ekki getið sem höfundar neins kafla í Silfri hafsins-Gulli Íslands í PRENTUÐUM HEIMILDUM eins og áður hefur verið nefnt.

Sá sem ætlar að finna bók Kari Shetelig í PRENTUÐUM HEIMILDUM má leita lengi því þetta eru fornöfn höfundar og bækur hennar eru skráðar undir Hovland, Kari Shetelig.

Sumir þýðendur eru hunsaðir algerlega, t.d. Jón Ólafur Björgvinsson (eins og áður hefur komið fram) en aðrir ekki, t.d. Smári Geirsson og Bjarni Þórðarson. Næstum alls staðar þar sem bók Kari Shetelig Hovland frá 1980 (bókin heitir Norske seilskuter på Islandsfiske) ber á góma í TILVÍSANASKRÁ er bætt við: „Stuðst er við þýðingu Smára Geirssonar og Bjarna Þórðarsonar sem birtist í Austurlandi en textinn er nokkuð styttur.“ Lesandi er að vísu engu nær um hvar nákvæmlega þessi þýðing/þýðingar er(u) því þeir Smári og Bjarni eru ekki skráðir fyrir neinni þýðingu í PRENTUÐUM HEIMILDUM, þar er einungis að finna tímaritið Austurland 1.-30. árgangur.

Undir PRENTAÐAR HEIMILDIR í heimildaskrá má finna: „Hreinn Ragnarsson. 2010. Ms. Word -skrá með síldarannál 1866-1998. Gefin út í 10 eintökum í janúar 2010. Án útg. Sjá http://www. sild.is/sildarsagan/sildarannall-hreins-ragnarssonar“. Þetta plagg er ekki prentað heldur fjölritað og ætti því að skrá það undir ÓPRENTAÐAR HEIMILDIR, þ.e.a.s. ef Páll Baldvin hefur yfirleitt séð pappírseintakið. En í öllum tilvísunum til Síldarannáls Hreins er vísað í vefslóðina svo kannski ætti hann betur heima undir VEFHEIMILDIR.

Það myndi æra óstöðugan að telja upp allar þær villur sem ég fann í TILVÍSANASKRÁ og PRENTUÐUM HEIMILDUM. Báðar skrárnar eru illa prófarkalesnar og fjöldi stafavilla þar að finna, í kaupbæti við hinar villurnar. Það er t.d. upp og ofan hvort bindi í Silfri hafsins-Gulli Íslands eða Sléttungu eru skráð með rómverskum eða arabískum tölum. Ég nefni enn eitt dæmi um hyskni eða lélegan prófarkalestur í uppsetningu PRENTAÐRA HEIMILDA: „Níels Árni Lund. 2016. Sléttunga – safn til sögu Melrakkasléttu. 1.-3. bindi. Raufarhöfn. Reykjavík. Skrudda.“ Bindin heita: Sléttunga I. Safn til sögu Melrakkasléttu. Náttúra og mannlíf; Sléttunga II. Safn til sögu Melrakkasléttu. Fólk og býli og Sléttunga III. Safn til sögu Melrakkasléttu. Raufarhöfn.

Í heimildaskrá yfir ÓPRENTAÐAR HEIMILDIR er að finna fjölda heimilda sem ættu heima undir VEFHEIMILDIR því þær eru sóttar á vefsetrið Sarpur og vefslóð gefin upp hverju sinni (þótt frumeintök séu geymd á þjóðháttadeild Þjóðminjasafns Íslands).

Þar eru og skráð  skjalasöfn ýmis en gleymist að skrá Skjalasafn Húsavíkur, þaðan sem teikning Jóns Jónssonar Víðis, bls. 550, er sögð fengin í MYNDASKRÁ. (Raunar er ekkert til sem heitir Skjalasafn Húsavíkur og líklega er Páll að meina Héraðsskjalasafn Þingeyinga, breytir þó ekki því að skjalasafnið ætti að skrá.)

Í ÓPRENTUÐUM HEIMILDUM er skráð: „Hreinn Ragnarsson, 1980. Þættir úr síldarsögu Íslands 1900-1935. Í vörslu Síldarsögusjóðs.“ Síldarsögusjóður er skráður í Fyrirtækjaskrá til ársins 2009 en þá lést forstöðumaður hans, Gunnar Flóvenz. Sjóðurinn er enn skráður til húsa á hinu gamla heimili Gunnars, í Fyrirtækjaskrá.

Hvernig Páll Baldvin gat skoðað handrit af námsritgerð á safni Síldarsögusjóðs, sem ekki hefur starfað frá 2009, er mér hulin ráðgáta. Þetta er cand.mag. ritgerð Hreins og skv. símtali við starfsmann Landsbókasafns-Háskólabókasafns hefur Páll Baldvin ekki skoðað eintakið þar, ef marka má skráningarblað. Hvergi er vísað í þessa ritgerð í TILVÍSANASKRÁ og satt best að segja held ég að þetta sé upplogin heimild, þ.e. heimild sem ekki hafi verið notuð en þykir kannski gera sig vel að hafa hana einhvers staðar í heimildaskránni.

Ég hef þegar fjallað nokkuð um MYNDASKRÁ í umfjöllun um myndir (sjá einnig tilvísanir í heimildir við þennan ritdóm) og ætla að láta það duga, þótt ég geti talið upp fleiri villur þar.

Hvað varðar skrána VEFHEIMILDIR er einfalt mál að dæma hana: Hún er að stærstum hluta algert rugl! Það er augljóst mál að Páll Baldvin, eða ritstjórinn hans, hefur/hafa ekki hugmynd um hvernig vísa skuli til heimilda á Vefnum. (Og raunar birtist þessi vankunnátta strax á bls. 47 í megintexta bókarinnar, þar sem hann segir frá bók Þóru Andreu Nikólínu Jónsdóttur frá 1858, Nýrri matreiðslubók ásamt ávísun um litun, þvott o.fl. og segir: „… en lesa má bók hennar í stafrænu eintaki á Leitir.is undir hennar höfundarnafni.“ Leitir er leitarvél bókasafna en bók Þóru Andreu liggur frammi á vefsetrinu Bækur.is  og hefði verið eðlilegast að vísa í stafræna eintakið þar.

 

Niðurstaða mín, eftir að hafa skoðað örlítið brot af Síldarárunum Páls Baldvins Baldvinsonar, er í stuttu máli sú að hörmulega sé farið með texta annarra og fátt bendi til að hann hafi sjálfur skrifað mikið meira en myndatexta, inngang að úrklipptum greinum og stöku þýðingu. Finna má fjölda villa í öllu þessu efni þótt einungis hafi verið teknar nokkrar stikkprufur. Reynt er að gefa bókinni fræðilegt yfirbragð með ítarlegum skrám í lokin. Því miður eru þessar skár útbíaðar í  villum.

 

Heimildir

1 Páll Baldvin Baldvinsson. Saga Akraness eitt [ritdómur]. Fréttatíminn, 2. árg. 27. tbl., bls. 30. https://timarit.is/issue/361687

2 Jakob Bjarnar. Hvarf inní grúskið og áratugur farinn. visir.is 22. Nóv. 2019. https://www.visir.is/g/2019191129623

3 Ávarp Síldarsögusjóðs. Silfur hafsins-Gull Íslands. Síldarsaga Íslendinga, 1. bindi. 2007. Ritstjóri: Hreinn Ragnarsson. Reykjavík. Nesútgáfan. Án bls.tals.

4 Páll Baldvin Baldvinsson. Saga Akraness eitt [ritdómur]. Fréttatíminn, 2. árg. 27. tbl., bls. 30. https://timarit.is/page/5818510

5 Egill Örn Jóhannsson í Jakob Bjarnar. Hvarf inní grúskið og áratugur farinn. visir.is 22. nóv. 2019. https://www.visir.is/g/2019191129623

6 Páll Baldvin Baldvinsson. Saga Akraness eitt [ritdómur]. Fréttatíminn, 2. árg. 27. tbl., bls. 30. https://timarit.is/page/5818510

7 Páll Baldvin Baldvinsson. Saga Akraness eitt [ritdómur]. Fréttatíminn, 2. árg. 27. tbl., bls. 30. https://timarit.is/page/5818510

8 Hreinn Ragnarsson. 2010. Síldarannáll. MS Word-skrá með síldarannál frá 1865 til 1998. Gefin út í 10 eintökum í janúar 2010. Án útg. http://www.sild.is/sildarsagan/sildarannall-hreins-ragnarssonar/ (Ég vek athygli á að svona er þetta fjölfaldaða Word-skjal skáð undir PRENTAÐAR HEIMILDIR í Síldarárum Páls Baldvins.)

9 Egill Helgason. 27.nóv. 2019. Kiljan. https://www.ruv.is/sjonvarp/spila/kiljan/27856/89kv8k. Skoðað á vef RÚV þann 16. Jan. 2020.

10  Hovland, Kari Shetelig. 1985. Norske Islandsfiskere på havet. Bergen – Oslo – Stavanger – Tromsø. Univeritetsforlaget AS. Bls. 25.

11 Sjá Jón Ólafur Björgvinsson. 11. jan. 2010. Vafasöm-síldarsögu-sagnfræði ? Copy & paste bókmenntir á Trölli.is. https://trolli.is/vafasom-sildarsogu-sagnfraedi-klippa-og-lima-bokmenntir-o-fl/

12 Páll Baldvin Baldvinsson: Athugasemd við fyrrnefnda bloggfærslu Jóns Ólafs Björgvinssonar á Trölli.is. https://trolli.is/vafasom-sildarsogu-sagnfraedi-klippa-og-lima-bokmenntir-o-fl/

13 Jakob Bjarnar. 13. janúar 2020.Visir.is. Sendi innanhúspóst Forlagsmanna óvart til Siglfirðingsins.  https://www.visir.is/g/2020200119685

14 Sjá Oddur Ævar Gunnarsson. 13. janúar 2020. Fréttabladid.is. Af og frá að ritstuldur hafi verið með vilja gerður. http://www.frettabladid.is/frettir/af-og-fra-ad-ritstuldur-hafi-verid-med-vilja-gerdur/ og rosa@mbl.is 13.1.2020. Mbl.is Sakar Pál Baldvin um ritstuld. https://www.mbl.is/frettir/innlent/2020/01/13/sakar_pal_baldvin_um_ritstuld/

15 Dóttir Jöran Forsslund, Lena Fejan Forsslund Ljunghill, gat ekki staðfest við Jón Ólaf Björgvinsson að faðir hennar hefði tekið þessar myndir. Jöran Forsslund var ljósmyndaritstjóri á Vi  árið 1945. Sá sem sendi Jóni Ólafi aukamyndir úr þessari ferð og sumar myndirnar úr blaðinu í pdf-skjali taldi að Jöran Forsslund hefði skrifað myndatextana en ekki endilega tekið myndirnar. Þetta kemur fram í skilaboðum frá Jóni Ólafi Björgvinssyni til mín á Facebook 15. jan. 2020 og þann 19. janúar 2020. Og sem fram kom í meginmáli segir eigandi Sjöberg bildbyrå að enginn myndanna sé merkt.

16 Sjá http://mg.kpd.lt/users/www/uploaded/pien%20BalticHerring_v9_3.08_po%20ostatnich%20poprawkach11.pdf

17 Jón Ólafur Björgvinsson í skilaboðum til mín 13. janúar 2010: „… svo segir textinn að það sjáist í hrímnir HF sem afi minn átti en það er bara bull, því hrímnir stendur enn miklu norðar og sét [svo] ekki á þessari mynd.“ Sjá einnig umræðu á opinni Facebókarsíðu Jóns Ólafs Björgvinssonar þann 11. janúar 2020, þar sem nokkrir Siglfirðingar taka undir staðhæfingu um að söltunar- og fiskverkunarstöðin Hrímnir og Hrímnisplan sjáist alls ekki á þessari mynd.

18 Kolbrún Bergþórsdóttir. 28. nóv. 2019. Visir.is. Síldarstúlkan mætir í útgáfuhófið. https://www.visir.is/g/2019191128782

Þessi bloggfærsla er skreytt myndum frá Raufarhöfn, sem um árabil var ýmis hæsti eða næsthæsti söltunar- og bræðuslustaður landsins.

 

 

Posted in: Bækur / Tagged: , , , ,

Lífsmörk

Narcissus

Narcissus

Á dögunum las ég bók Ara Jóhannessonar, Lífsmörk, og þótti hún mikil ágætissaga. Þeir fáu sem ég hef talað við um bókina eru líka hrifnir en svo virðist sem mismunandi þættir hennar falli mismunandi fólki í geð; Sumum líkar kaldhæðnisleg og raunsæ lýsing á álaginu á spítalanum, þar sem aðalpersónan er svæfingarlæknir, sumum annað … það lesa sem sagt ekki allir bókina á sama hátt. Og einhvers staðar las ég (sjálfsagt í ritdómi) að vendipunkturinn í sögunni væri ansi ótrúlegur. Raunsætt séð er hann það en ég get ekki séð að hægt hefði verið að kúvenda aðstæðum aðalpersónunnar Sölva á algerlega raunsæjan máta, hvað þá þannig að sú kúvending gerði það að verkum að Sölvi næði að einhverju leyti áttum, miðað við hvers lags manngerð hann er.

Ég gat ekki varist þeirri hugsun að þetta væri lykilróman, að aðalpersónan væri byggð á ákveðnum manni. Inn á milli datt mér þó í hug að þetta væri vitleysa, akkúrat þessi manngerð í akkúrat  þessu umhverfi væri kannski ekki sjaldgæf. Svo fannst mér aftur að þetta væri um mann sem ég kannaðist við.

Það var gaman að þekkja sumt sögusviðið vel: Sölvi elst upp í Laugardal, pabbi hans er grár og gugginn kennari (Héraðsskólanum og Menntaskólanum er dálítið slegið saman í sögunni og ekki auðvelt að átta sig á í hvorum skólanum pabbinn kenndi dönsku) og hjólhýsahverfinu (sem stundum var kallað sígaunahverfið ef ég man rétt) eru gerð prýðileg skil.

Þema sögunnar er hybris (ofmetnaður). Gulldrengurinn, Sölvi súper, læknirinn sem tekur allar aukavaktirnar, til að vera ómissandi og baða sig í aðdáun annarra,  til að halda uppi almennilegum lífsstandard í flotta einbýlishúsinu í Garðabæ, sem á réttu eiginkonuna, flottu börnin, stundar rétta heilsusamlega lífstílinn (hlaup) og er sá vinælasti og klárasti á deildinni sinni  er náttúrlega að fara með sig á þessu: Dramb er falli næst. Og fall hans er hátt.

Fallið kemur samt ekki svo mjög við Sölva til að byrja með. Kannski er það vegna þess að þótt hann missi allt, læknisleyfið, familíuna, flotta húsið, flotta bílinn og fínu fjölskylduvinina (sem eru jafninnantómir og hann sjálfir) þá hefur það ótrúlega lítil áhrif á hann vegna þess að í grunninn elskar hann engan nema sig sjálfan: Stóra ástin í lífi Sölva er Sölvi sjálfur. Sá eini sem Sölvi dáist að er Sölvi sjálfur þótt hann hafi auðvitað verið mjög þurfandi fyrir aðdáun allra í kringum sig einnig. Vinnufélaginn Andrés, sem einn kolleganna heldur sambandi við Sölva eftir fallið mikla miðlar það mikið af (takmarkaðri) þekkingu sinni á geðlæknisfræðum að það verður að líta á hann sem málpípu höfundar, sem er kannski óþarfi því hafi lesandi ekki kveikt á því að Sölvi er haldinn narsissíkri persónuleikaröskun á háu stigi þegar hér er komið sögu er ólíklegt að sá lesandi sé bættari með útlistunum Andrésar.

Nú veit ég ekki hvort mögulegt er að fólki með narsissíska persónuleikaröskun batni einhvern tíma. En í lok bókarinnar er gefið í skyn að Sölvi hafi á endanum lært eitthvað sem gæti orðið honum til bjargar, sem gæti gert líf hans að einhverju leyti innihaldsríkt en ekki bara innantóma sýndarmennsku, jafnvel gert honum kleift að vera ekki nákvæmlega sama um aðra en sig.

Þeim sem ekki hugnast pælingar um  tómleika hins fullkomlega sjálfhverfa manns er bent á að lesa bókina sem táknsögu um veltiárin og hrunið 😉

 

Posted in: Bækur / Tagged: , , ,

Hún varð feit og rjóð og fríkkaði mikið

Afdalabarn

Ég er nýbúin að lesa Afdalabarn eftir Guðrúnu frá Lundi, skemmtilega sögu sem ég er viss um að margir hafa gaman að. En þessi færsla er ekki ritdómur um bókina heldur ábending um hvernig smekkur manna á holdafari og fegurð hefur mjög breyst, eiginlega snúist við, sem sjá má af dæmunum hér á eftir. Það er óljóst hvenær Afdalabarn á að gerast en giska má á snemma á tuttugustu öld, kannski best að tímasetja hana eftir því hvenær gúmmístígvél urðu föl hérlendis.

María er móðir afdalabarnsins, einstaklega fögur stúlka þá hún fór út í heim, eða öllu heldur úr afdalnum, en þegar hún snýr aftur er annað upp á teningnum:

Svo kom María heim. [- – -] Svo fór hún [móðir Maríu] að virða hana fyrir sér – ósköp hafði hún breyst mikið. Kafrjóða, feita heimasætan var orðin grannvaxin, föl og tekin fullorðin kona.
(s. 16.)

Unglingsstúlkan Bogga er ráðin sem barnfóstra í heiðarbýlið þar sem aðalpersónurnar búa. Henni er lýst svo:

Stelpan var skinhoraður gopi sem Hannes gat tæplega vænst mikils af […]
(s. 28.)

Enda segir Beta, móðir húsfreyju í afdalakotinu, um Boggu:

„Þú færð að vita af því að fæða hana. Þetta fær náttúrlega aldrei í sig, þessir krakkaangar þarna í Holti. Þetta er líka meiri horinn á barninu.“
(s. 29.)

En þrátt yfir horinn stendur Bogga sig vel í vistinni og braggast dag frá degi:

Þvílíkan ungling höfðu þau aldrei þekkt. Þeim var mikil ánægja að því hvað hún tók miklum framförum hvað útlit snerti. Hún varð feit og rjóð og fríkkaði mikið.
(s. 30-31.)

Það er aftur á móti verra með ungu vinnustúlkuna á sýslumannsheimilinu, hana Lilju:

Hannes [sýslumanni] hafði alltaf hryllt við þessu vesalings barni vegna þess hve hún var föl og fjörlaus. Taldi hann hana sjálfsagt herfang tæringarinnar fyrst báðar systur hans, sem voru feitar og blómlegar og aldar upp í allsnægtum, urðu þessum voðasjúkdómi að bráð [- – -] en kona hans bjóst við að útlit hennar stafaði af inniveru og hreyfingarleysi.
(s. 98.)

Ég deili algerlega skoðunum Guðrúnar frá Lundi á fegurð og fönguleika. Þess vegna hef ég gert ítrekaðar tilraunir til að innbyrða 3000 kaloríur á dag en það er ekki auðvelt verk, ekki einu sinni þótt maður sparsli nokkrum Snickers í matseðil dagsins. Líklega er afdalafæði lausnin á mínum lífsstílsvanda. Hvar er boðið upp á lífsstílsleiðréttingu í afdölum nútildags?

 

Posted in: Bækur, Daglegt líf

Rugl um rafbækur

Titillinn “Rugl bókaútgefanda og framkvæmdarstjóra Rithöfundasambandsins” er of langur en það er umfjöllunarefni færslunnar.

 

Í gær var haft eftir Kristjáni B. Jónassyni, útgefanda hjá Crymogeu: “Það er alltof dýrt að gefa út rafbækur fyrir markað sem hefur í raun engan áhuga á þeim enn sem komið er.” (Fáar nýjar rafbækur um jólin. Morgunblaðið 8. nóv. 2013, s. 9.) Hvernig Kristján þessi veit að “markaðurinn” hafi engan áhuga á rafbókum er ofar mínum skilningi: Hefur hann kannað þetta? Vissulega er lítil sala í íslenskum rafbókum en augljósustu skýringarnar á því eru tvær:

1. Það eru afskaplega fáar íslenskar bækur gefnar út á rafbókaformi;

2. Í mörgum tilvikum er rafbókaútgáfu á Íslandi svo háttað að það er verulegt vesen að lesa þær, jafnvel ómögulegt.

 

Íslenskir bókaútgefendur eru svo þjófhræddir að jaðrar við þráhyggju þegar kemur að rafbókum. Þeir virðast ímynda sér að sé bók aðgengileg á tölvutæku formi muni henni dreift ólöglega skefjalaust og enginn maður kaupa hana. Þess vegna er allt kapp lagt á að gera rafbækur svo þjófheldar að þær eru jafnvel ólesanlegar með öllu – og svo dregin sú ályktun að “markaðurinn” hafi ekki áhuga á þeim. Líklega er það rétt ályktun, t.d. hefði ég (er ég markaður?) ekki áhuga á að kaupa mér reiðhjól sem væri það vel læst að ég gæti alls ekki hjólað á því eða vellæsta þvottavél sem ekki væri hægt að þvo í o.s.fr. Verulega þjófhræddir reiðhjólasalar og þvottavélasalar myndu svo draga þá ályktun að markaðurinn hefði ekki áhuga á þessum tækjum.

 

Í mínum kunningjahópi heyrði ég um daginn af viðskiptum við íslenska bókabúð: Viðkomandi keypti enska rafbók hjá þessari búð en gat alls ekki opnað skrána. Eftir að hafa fengið “lagaða skrá” senda nokkrum sinnum, án þess að geta opnað hana í sínu spjaldi gafst viðkomandi upp, keypti sömu bókina hjá Amazon og las þá útgáfu án vandkvæða. Ég reikna ekki með að þessi kúnni verði áhugasamur markaður í skilningi íslenskra bókaútgefenda á rafbókaútgáfu á Íslandi.

 

Í Morgunblaðinu í dag (Tvær rafbókaveitur væntanlegar, 9. nóv. 2013, s. 19) er enn meira rugl þjófhræddra hagsmunaaðila bókaútgáfu að finna. Steininn tekur úr í ummælum Ragnheiðar Tryggvadóttur, framkvæmdastjóra Rithöfundasambandsins, sem segir:

‘“Við þurfum að vanda okkur. Passa að efnið flæði ekki óheft, þá erum við búin að tapa baráttunni,” segir Ragnheiður. Í þessu samhengi vísar hún til Svíþjóðar þar sem rafbækur voru lánaðar út á bókasöfnum sem ekki voru afritunarvarðar. Eftir það seldist ekki rafbók.’

 

Ég hef skipt við sænskt rafbókasafn í 2-3 ár, í gegnum bóksafn Norræna hússins. Á sama árabili hef ég keypt svolítið af sænskum rafbókum gegnum dito.se og sé ekki betur en úrvalið þar sé ágætt. Á ég að álykta, af orðum Ragnheiðar, að einu kúnnarnir séu utan Svíþjóðar og að dito.se riggi upp tíu nýjum titlum á viku bara fyrir mig og örfáa aðra útlendinga sem kaupi sænskar rafbækur? Af því rafbækur seljast ekki í Svíþjóð af því bókasöfn þarlendis lána út rafbækur?

Æ fleiri dönsk bókasöfn lána rafbækur (því miður hafa Íslendingar ekki aðgang að þeim). Dönskum rafbókaverslunum fjölgar stöðugt á sama tíma, þetta veit ég því ég skipti reglulega við a.m.k. fjórar þeirra. Nýverið jók bog.nu við þjónustuna með því að birta verðsamanburð á rafbókum einnig svo það er handhægt og fljótlegt að finna út hvar hver rafbók er ódýrust.

Ég les í Kindli og þarf oftast að umbreyta skrám sem ég kaupi eða fæ lánaðar í Skandinavíu (frændur vorir eru enn á epub-stiginu, alveg eins og íslenskir bókaútgefendur). En það er æ fátíðara að skrárnar séu læstar (með DRM-vörn), núorðið láta flestir skandinavískir bókaútgefendur duga að vatnsmerkja eintökin svo þau séu rekjanleg til kaupanda ef þau skyldu dúkka upp á torrent-síðum. (Og í þessu samband má einnig geta þess að það er sárasjaldgæft að rekast á rafbók á skandinavísku máli á svoleiðis síðum svo vilji brotamanna á þessu sviði er ekki í samræmi við þjófhræðslu íslenskra bókaútgefenda og framkvæmdastjóra Rithöfundasambandsins.)

Mér finnst, sem íslenskufræðingi, frekar leiðinlegt að ég skuli lesa æ minna á íslensku. Á þessu heimili eru líklega til hátt í 1000 bækur á pappír og við hjónin eru sammála um að eignast frekar bækur í okkar Kindla, bæði til að grynna á bókaflóðinu og vegna þess að það er miklu þægilegra að lesa í Kindli en á pappír (þótt ekki væri nema til að stækka letrið … á kvöldin þegar ellifjarsýnin gerir vart við sig). Viðhorf íslenskra bókaútgefenda og forsvarsmanns Rithöfundasambandins benda til þess að innan fárra ára lesi ég ekkert á íslensku nema kannski mogga mannsins sem dettur inn um bréfalúgu heimilisins oft í viku.

 

 

 

 

 

Posted in: Rafbækur

Spinalonga og morð

Svo ég vendi kvæði mínu strax í kross frá fyrirsögninni þá fór ég á bókasafnið áðan til að vita hvort þangað hefði borist bókin Hælið eftir Hermann Stefánsson. Enginn hafði heyrt á hana minnst og bókaverðir fengu upp það sama og ég í Gegni, nefnilega að ekkert bókasafn á þessa bók. (Og heldur ekki þessa eftir okkar nýja ágæta bæjarlistamann sem er með í 1005 hollinu, a.m.k. minnir mig að þetta sé talan 1005 sem heiti tímarits hefst á …)  Af prinsippástæðum kaupi ég bókina ekki sem rafbók, ég kaupi nefnilega ekki íslenska rafbók á höfundaréttarvörðu epub-formi fyrir 2.500 kr. til þess að þurfa svo að brjóta hana upp og konvertera til að geta lesið hana á mínum Kindli …

En prinsipp eru náttúrlega til að brjóta þau svo ég upplýsi að ég var í þessu að fjárfesta í Polis eftir Nesbø, á sænsku reyndar. Hún var að vísu ólæst en auðvitað epub-skrá. Ég þarf nefnilega að vita hvort Harry Hole hjarir enn eftir að hafa verið skotinn í tætlur og rotta byrjuð að gæða sé á honum (líkinu) í lok síðustu bókar … það þarf væntanlega sterk bein til að vakna aftur til lífsins eftir svoleiðis trakteringar. 

Er nýbúin að lesa nýjustu bók Kristinar Ohlsson, Davidsstjärnor. Hún er helv. góð eins og hinar bækurnar hennar. Yfirleitt er ég svona tveimur þremur bókum á undan íslensku þýðingunum á skandinavískum reyfurum … get upplýst að Marco effekten hans Jussi Adler-Olsen er fantagóð en hef gefist upp á Mons Kallentoft, alkóhólískir órar hinnar skyggnu lögreglukonu eru orðnir of fyrirferðarmiklir.

Svo potast ég hægt og bítandi gegnum The Island eftir Victoriu Hislop. Þetta var metsölubók fyrir nokkrum árum, hefur verið þýdd á Norðurlandamálin nema íslensku. Eiginlega nenni ég alls ekki að klára hana en af því ég hef ákveðið að heimsækja Spinalonga (gríska nafnið er Kalydon), pínupons-eyju fast við Krít, í sumar verð ég náttúrlega að klára söguna frægu sem gerist akkúrat þarna. Á Spinalonga voru holdsveikir geymdir fram til 1957 en eyjan er nú óbyggð.

Til mótvægis við morðin og holdsveikrarómantíkina hef ég Ritið og TMM og Skírni og Sögu. Er búin að lesa nýjustu heftin af þeim þremur síðasttöldu og langt komin með að lesa um ýmsar tegundir af minni í Ritinu. Og svo les ég prjónauppskriftir lon og don af stakri ánægju. Verst að ég er of fljót að lesa, annars gæti ég lesið prjónandi. (Þarf að fletta svo hratt að það er ekki vinnandi vegur að prjóna á meðan.) Er á útkikki eftir prjónastykkjum sem eru einföld, helst fljótleg og ekki ljót. Þetta fer ekki vel saman svo það þarf að leita vel. Veðrið er mér einkar hliðhollt í þessu bardúsi.

Náttúrlega skanna ég helstu vefmiðla og blogg daglega en yfirleitt ristir þetta svo grunnt að tíu mínútur með morgunkaffinu duga prýðilega í svoleiðis lestur. Ég hef samt gaman af því að sjá hvernig fólk getur trompast yfir fegurðarsamkeppni einn daginn, lögheimilisflutningi Dorritar næsta dag … og fylgist grannt með rómantíseríngu tossanna, mikil ósköp 😉

Posted in: Bækur

Ósjálfrátt

hefur sagan Ósjálfrátt eftir Auði Jónsdóttur verið mér ofarlega í hug frá því ég kláraði hana um síðustu helgi. Ég heillaðist gersamlega af þessari bók og horfði með angist á ólesnum síðunum fækka og fækka … þetta er ein þeirra bóka sem maður óskar sér að klárist aldrei.

   

Nú fylgist ég ekki mikið með umfjöllun um bækur, vil frekar lesa þær sjálf og mynda mér skoðun á þeim. En ég hef það á tilfinningunni að því hafi einkum verið hampað að Ósjálfrátt fjallaði um hvernig skáld verður til, hvernig bók eða rithöfundur fæðist. Vissulega fjallar hún um það en kannski mætti frekar segja að bókin fjallaði um gildi þess að skrifa, hvað það er sem gerir skrif eftirsóknarverð og frelsandi. Fólk sem venur sig á skriftir kannast mætavel við þetta, maður þarf ekki að vera skáld til þess, maður þarf ekki einu sinni lesanda því skrifin ein og sér gera öllum gott. Fáar konur hafa þó reynsluna af því að skrifa í sig barn eins og Eyja 🙂

Í Ósjálfrátt býr svo ótal margt. Það sem höfðaði fyrst og fremst til mín, fyrir utan aðalersónuna, var lýsingin á fjölskyldu Eyju og lýsingin á alkóhólisma; alkóhólistum og áhrifum  sjúkdómsins á alla þá sem lifa og hrærast kringum alkann. Oft á tíðum er lýst kaldranalegum aðstæðum og nöprum uppákomum en frásögnin litast ævinlega af hlýju og húmorinn er ekki langt undan. Það er undirstrikað rækilega að lífið er ekki svarthvítt, að ekki er hægt að skipta fólki í sökudólga og fórnarlömb, að hver er sinna gæfu smiður en er jafnframt háður því umhverfi sem hann hrærist í og erfðum.

Í mínum huga er Ósjálfrátt saga um konur. Hún er sagan af Eyju, systur hennar, móður hennar og ömmu, meira að segja langmæðgur koma við sögu, og sagan af konunum í kringum þær. Þessar konur hafa sína galla enda af holdi og blóði en kostirnir yfirskyggja gallana. Örlög og líf þessara kvenna fléttast í rúmi og tíma. Sífellt tímaflakk í bókinni kemur ekki að sök heldur virkaði fullkomlega eðlilegt, hvort sem um var að ræða endurlit eða kafla sem gerðist í framtíð aðalsögutímans.

Það hvarflaði reyndar að mér við lesturinn að einhverjir myndu hvorki skilja haus né sporð í þessari frásögn. Ég held að til þess að skilja Ósjálfrátt þurfi að hafa einhverja svipaða upplifun og þær sem bókin lýsir en það kann auðvitað að vera minn misskilningur.  Aðalatriðið er að ég get glaðst yfir að hafa fengið tækifæri til að lesa svona frábæra bók sem situr eftir í huga mér og fyllir mig hlýju. 
 
 

Posted in: Bækur

Dagurinn, femínistinn og bækurnar

Jósef�na öskrarÉg vaknaði við að femínisti heimilsins stóð á öskrunum við rúmstokkinn. Sennilega hefur hún staðið lengi á öskrunum því hún er femínín femínisti og heyrist lágt í henni … samt sætir hún þöggun og jafnvel út-skúfun (fer ekki nánar út í það á opinberu bloggi). Þegar ég loksins hafði mig framúr og bjóst til að bursta tennur blasti ástæðan fyrir felmtri femínistans við: Hinn einbeitti innbrotsköttur Kuskur hreiðraði um sig í baðherbergisvaskinum, sæll og glaður og síbrotalegur á svip. Ég henti honum út og róaði femínistann.

Eftir að hafa stungið út úr nokkrum kaffibollum og lesið moggann (mannsins) var kominn tími á bloggrúntinn. Blessunarlega höfðu mínir uppáhaldsbloggarar skrifað sitt lítið af hvurju, þær Vilborg og Gurrí og Eva. Ég hafði raunar lesið færslu Evu kvöldið áður og skemmt mér ágætlega við að horfa á prinsessuvídjóið, skemmti mér við að horfa á það aftur í morgun; og ég las líka færslu Gurríar í gærkvöld en það mátti alveg lesa hana aftur enda er ég eins og venjulega sammála Gurrí (deili reynsluheimi með henni) og bæti hér með við að það að hluti Flatus-lifir-veggjarins hafi fokið hefur einnegin verið þaggað niður.

Svo var að kynna sér hvernig pólitískt réttir vindar blésu í dag. Aðalhitamálið virtist vera barnabækur, bleikar og bláar, alveg eins og í gær, og virðist stutt þar til blásið verður til bókabrenna (eins og systursamtök femínísta iðkuðu í henni Amríku á níunda áratugnum).

Ég valdi “sumur [er sæll] af verkum vel” úr sæluboðorðum Hávamála fyrir daginn í dag (þetta eru ágæt geðorð, ekki verri en hver önnur) og bjó manni mínum fagurt heimili = sinnti helgarþrifum. Á meðan reikaði hugurinn þægilega til barnæsku minnar og þeirra bóka sem ég las. Valið var einfalt: Ég las lestrarfélagsbækurnar. Bækurnar komust fyrir í einu herbergi og ég hafði aðgang að lyklinum.  Á norðurhjara landsins var ekki búið að finna upp uppeldi skv. kenningum þegar ég var krakki –  bæði er langt síðan og sveitin afskekkt. Þess vegna las ég Nonnabækurnar og Percy hinn ósigrandi, Kapítólu og Karlsen stýrimann, rauðu telpnabækurnar og bláu drengjabækurnar, Tópelíuz og Tamin til kosta, Fornaldarsögur Norðurlanda og Freuchen o.s.fr. Ég man að mér var bannað að lesa Gleðisögur Balzacs og þess vegna las ég þá bók einkar vandlega … þótti hún mjög leiðinleg.  Sömuleiðis var mömmu eitthvað illa við að ég læsi Tígulgosann … þess vegna las ég Tígulgosann innan í Æskunni en því miður komst það upp. Það komst líka upp að ég faldi bækur undir rúmi þegar gerð var tilraun til að skammta mér bækur á viku vegna þess að í gildi var sú norðlenska uppeldisaðferð að börn ættu að vera úti og ekki liggja alltaf í bókum því þá yrðu þau eins og hundaskítur í framan. (Ég hef mömmu grunaða um að hafa viljað losna við krakkana smástund á hverjum degi og upplagt að láta mig passa því ég var elst fremur en hún hafi raunverulega trúað þessari hundaskítshúðlitarkenningu … árangurinn var sá að ég fékk algera andúð á útivist og krökkum og var sérlega vond við yngri systkini mín. Og faldi bækur.)

Velti því svo fyrir mér hvort synir mínir hefðu beðið skaða af því að fyrir þá var lesinn allskonar pólitískt rangur barnalitteratúr, s.s. Litli svarti Sambó og Tíu litlir negrastrákar og Tinni og Enid Blyton komplett … ég man ekki einu sinni eftir öllum óhroðanum til að telja upp. Held þeir hafi sloppið fyrir horn sálarlega séð. Og það eina pólitískt rétta í þeirra uppeldi sem ég man eftir var þegar leikskóli eldri stráksins skar upp herör gegn vopnakyns leikföngum. Einn daginn sagði krakkinn hróðugur þegar pabbi hans sótti hann á leikskólann: “Við erum búnir að skjóta allar stelpurnar í dag!” Þá höfðu þeir notað sleifar til verksins, blessaðir drengirnir í bófahasarnum … Það rættist eigi að síður úr syninum og hann heldur sig örugglega réttu megin við lögin í dag, fullorðinn.

Við erum hugmyndafræðileg gauð hér á þessu heimili, fyrir utan femínista heimilisins en mynd af henni skreytir þessa færslu. Auk femínisma leggur hún stund á mannfræði og kveðskap, s.s. sést á þessari gömlu vísu:

Ég er fagur femínisti og fer á kostum;
malandi læt rímið renna;
og raula fyrir málstað kvenna.

Posted in: Bækur

Fock, litíum og fréttir dagsins

Þetta er svona sittafhverjutæi-færsla. Ég ætti að gera meira af því að skrifa svoleiðis, mér finnst það gaman og slakandi.

Útsaumað bréf Mettu FockÉg var að klára bókina Mercurium eftir Anne Rosman. Einhverra hluta vegna hélt ég lengi vel að mercurium væri kvikasilfur en í eftirmála kom fram að það hefði verið notað um arsenik (sem gerði söguþráðinn auðvitað mun skiljanlegri). Ein bók Rosman hefur verið þýdd á íslensku, þ.e. Dóttir vitavarðarins. Ég fékk rafbókina Mercurium lánaða í sænsku rafbóksafni en ætla mér að kaupa fleiri rafbækur eftir Anne Rosman, á dönsku (sem mér finnst þægilegra að lesa en sænsku).

Mercurium er að hluta morðsaga en sú saga er ekki sérlega áhugaverð og raunar var mér slétt sama um hver var morðinginn … kom þó gleðilega á óvart að það var sá sem lesandi grunaði síst. Aðalsagan er saga Mettu Fock og gerist í byrjun 19. aldar. Metta þessi var aðalborin en giftist einfeldingi og þurfti að vinna hörðum höndum að kotbúskap því karlinn var gagnslaus. Hún missti tvö börn og síðan eiginmanninn. Sögur komust á kreik um að Metta hefði eitrað fyrir þeim með arseniki, magnaðist söguburðurinn æ meir og loks var hún hneppt í fangelsi. Í fangelsinu átti Metta illa ævi og á endanum játaði hún á sig morðin og var líflátin þótt í Mercurium sé tekin eindregin afstaða með því að hún hafi verið saklaus.

Metta reyndi að reka sitt mál úr fangelsinu en svo fór að hún var svipt pappír og skriffærum og höfð í algerri einangrun. Þá greip hún til þess ráðs að sauma saman pjötlur úr eigin klæðum og bróderaði langt bænarbréf til yfirvalda og bað um endurupptöku málsins. Bútur úr þessu bréf sést í upphafi færslunnar, sé smellt á litlu myndina opnast síða Norræna safnsins í Svíþjóð með mynd af bréfinu bróderaða og má stækka einstaka hluta hennar. Mér finnst hugmyndaauðgi Mettu aðdáunarverð og hannyrðahæfileikar hennar líka! Því miður kom þetta að litlu haldi.

Sænskur trúbadúr, Stefan Andersson, hefur samið ballöðu um Mettu Fock. Hér er Youtube myndband af flutningi hans og hér er textinn. Ég er náttúrlega hugfangin af þessari ballöðu í svipinn, nýbúin að lesa þessa ágætu bók.

—

Sem stendur er ég að lesa gegnum eigið blogg, er stödd síðsumars 2006. Sumt er ótrúlega fyndið en á heildina er þetta átakanlegur lestur. Þegar ég ber saman blogg og sjúkraskýrslur verður mér æ ljósara að þetta er saga um trúgirni og afneitun, sem sagt ekki skemmtileg saga. Á hinn bóginn mun ég aldrei verða frísk nema ég kanni þessa sögu ofan í kjölinn og nái fjarlægð frá henni: Þetta er fyrstasporsvinna þunglyndissjúklings. Líklega er skynsamlegt að vinna hana hægt … en bítandi.

Ég rakst á ýmis gullkorn um lítíum í dag. Litarexi var haldið stíft að mér árum saman, rökin voru fyrst þau að lítíum stillti sveiflur og mundi þ.a.l. koma í veg fyrir djúpar þunglyndisdýfur, a.m.k. grynnka þær, seinna urðu rökin þau að ég gæti verið með geðhvarfasýki II … fyrir þeirri sjúkdómsgreiningu voru engin haldbær rök og svo var bakkað með hana enda grunar mig að geðhvarfasýki II greining hafi bara verið almennt tískufyrirbrigði á tímabili. Litarex hafði aldrei nein áhrif til bóta og miðað við fræði Joanna Montcrieff sé ég ekki betur en ég hafi verið með snert af lítíum-eitun árum saman. Má nefna þetta:

Það rifjaðist upp fyrir mér að fyrir nokkrum árum, þá ég át Litíum, kvartaði ég yfir skjálftanum við minn góða lækni. Honum þótti þetta nú heldur léttvægur skjálfti þegar ég teygði út hendurnar fyrir hann. Fólk hefur sjálfsagt mismunandi skoðanir á skjálfta … en sjálfri finnst mér helv. óþægilegt að skjálfa eins og eftir þriggja daga fyllerí, að geta ekki handskrifað, að spila eins og byrjandi á pjanófortið og eiga jafnvel erfitt með að nota lyklaborð. Kann að vera að svona “nettur” skjálfti hái konum lítið ef þær konur eru einungis í húsverkum (mér finnst samt erfitt að klemma þvott á snúrur og missti faktískt aðra hverja klemmuna í morgun) – kann að vera að til sé fólk sem skelfur miklu meira og tekur því með stöku æðruleysi – en þessi bloggynja þjáist hvorki af æðruleysi í óhófi né skorti á hobbíum eða vitsmunalegri störfum en ræstingu og þvotti (nú loksins þegar vitið er að skila sér svona soldið til baka).

Hm … það mætti kannski afsaka þetta með fyrirtíðarspennu, stöðu himintungla eða öðru tilfallandi … en ég sé ekki betur sjálf en þetta sé helv. lítíumið! Nú hef ég leikið samtal við minn góða lækni og veit að hann mundi annars vegar segja mér að gefa þessu lengri tíma, upp á að aukaverkanir réni með tímanum, og hins vegar ráðleggja mér að taka Rivotril til að slá á skjálftann ef á þarf að halda. Svo myndi hann benda á að í rauninni teldist þetta nú ekki mikill skjálfti … og ég mundi fyrtast við en segja ekki neitt af því ég kann mig svo vel … Svo mundi hann segja mér líka að þéttni Litíums í blóðtökunni í morgun væri í minnsta lagi miðað við þau millimól sem æskileg þykja og ég myndi heldur ekki segja neitt við því heldur horfa veluppalin á ‘ann.
(9. júní 2006.)

Skv. doktor.is er ég aumingi með örsjaldgæfar aukaverkanir, þar segir um Litarex: “Algengast er að aukaverkanir komi fram í upphafi meðferðar en hverfi síðan af sjálfu sér. … Algengar: Ógleði, niðurgangur, tíð þvaglát, þorsti og bjúgsöfnun í líkamanum með meðfylgjandi þyngdaraukningu, þreytutilfinning í höndum og fótum. Sumir verða skjálfhentir.”
Aha, svo “sumir verða skjálfhentir”? Ég skelf öll, er nánast með munnherkjur af skjálfta, gott ef ég gæti ekki talist skjálf-fætt! Sé ekki að þetta sé mikið að lagast eftir tveggja vikna lítíum-át.

[- – -]

Nú veit ég ekki hvort björgunarhringurinn um mittið á mér er “bjúgsöfnun með meðfylgjandi þyngdaraukningu” eða út af “aukinni matarlyst og þyngdaraukningu”. Mér er reyndar slétt sama um þetta, það eina sem plagar mig verulega er helvítis skjálftinn, sem ég slæ á með róandi, sem gerir mig svo rólega að ég koðna öll niður og leggst í bælið um hábjartan daginn (reyndar hefur viðrað einkar vel til miðdegisblunda hér á suðvestur-horninu undanfarið). Úr því þessi skjálfti er svona hroðalega sjaldgæfur þá er þessi bloggynja sennilega einfaldlega svona mikill aumingi. Í mínum huga skiptir ekki máli hvort skýringin er rétt, þetta er jafn óþægilegt fyrir það.
(15. júní 2006.)

— 

Fréttir dagsins komu nokkuð á óvart, þ.e.a.s. fréttir af því að bæjarstjórnin hefði sagt upp okkar góða bæjarstjóra. Skýringin sem hann gefur sjálfur er að einhverjir bæjarfulltrúar hafi verið orðnir leiðir á honum og hann á þeim, tekið fram að ekki sé um forustumenn bæjarins að ræða (sem núllar þá út Svein Kristinsson og eitthvað af samfylkingarliðinu, reikna ég með). Mér þætti gaman að vita hvað hefur eiginlega gengið á: valtaði bæjarstjórinn yfir rangan mann í rangri stöðu í þetta sinn?

Posted in: Bækur, Geðlyf

Að lesa um sjálfa sig

Ég er næstum búin að lesa Pillret, sænska bók sem ég hef áður minnst á og fjallar um sjúkdómsgreiningar þunglyndis- og kvíða og lyfjameðferð í sögulegu ljósi (og raunar margt margt fleira). Höfundurinn Ingrid Carlberg hefur hlotið fjölda viðurkenninga og verðlauna fyrir þessa bók.

Söguleg og fræðileg umfjöllun er brotin upp af lífreynslusögum og í gærkvöldi las ég söguna Annika och tröttheten. Mér brá nokkuð við þennan lestur því þótt aðstæður Anniku hafi verið ólíkar mínum var upphaf veikinda og meðferðin sem henni var veitt kannski ekkert svo ólíkt. Saga Anniku endaði vel en mér finnst lítið hafa ræst úr minni, vonast þó til þess að ná bata með tíð og tíma.

Þetta byrjaði allt með því að Annika var örmagna af svefnleysi. Hún var einstæð móðir tveggja barna og yngra barnið með viðvarandi magakrampa vegna mjólkuróþols og óþols fyrir fleiri fæðutegundum. Þegar hún loksins leitaði á náðir heilsugæslunnar í febrúarbyrjun, eftir að hafa ekki fengið nægan svefn í meir en hálft ár, fékk hún viðtal við læknanema sem taldi hana mögulega geta verið þunglynda: Þunglyndi lýsti sér ekkert endilega í að vera niðurdregin heldur gæti komið út sem svefnleysi og að grennast, sagði læknaneminn. Annika svaf lítið og hafði grennst töluvert. Hún fékk í kjölfarið viðtal við geðlækni sem ávísaði þunglyndislyfi. Þunglyndislyfið kveikti mikinn almennan kvíða og ofsakvíðaköst. Svo Annika fékk róandi lyf við kvíðanum. En henni leið bölvanlega og hvað eftir annað leitaði hún á náðir heilsugæslu og bráðamóttöku geðsviðs á næstu vikum og mánuðum. Annika tók eftir því að nú var lítið hlustað á það sem hún hafði að segja, allt var skrifað á geðheilsu hennar, meira að segja verkir í kinnholum.

Annika byrjaði að trappa niður þunglyndislyfið í samráði við heilsugæslulækni. Þá snarversnaði henni og hún var lögð inn á geðdeild, fært í sjúkraskrá að hún þyrfti líkast til sterkari geðlyf til að ráða bót á slæmu þunglyndi. Þáverandi þunglyndislyf var trappað út og Annika sett á nýtt lyf, við útskrift var skammturinn tvöfaldaður og Annika fékk áfram róandi lyf og nú svefnlyf að auki. Hún fékk líka sjúkdómsgreiningu við útskrift: F 322 Djúp geðlægð án sturlunareinkenna.

Viku síðar margfaldaðist kvíðinn. Annika reyndi næstu mánuði að benda á að sér versnaði bara af nýja lyfinu: “I februari, när jag första gången fick medicinen, uppfyllde jag inte ett enda symtom för depression. Nu kunde jag kryssa i nåstan alla rutorna i diagnosskalorna.” Og sjálfsvígshuganir urðu æ áleitnari. Á tímabili var hún í daglegu sambandi við yfirlækni geðdeildarinnar.

Snemma í júlí leitaði Annika enn einn ganginn á bráðamóttöku og talaði við óbreyttan lækni. Sá listaði upp lyfin sem hún var nú á, allar tólf sortirnar: Meirhlutinn var geðlyf en þremur tegundir af verkjalyfjum hafði einnig verið ávísað vegna lið-og vöðvaverkja. Yfirmaður hins óbreytta bókaði í sjúkraskrá að líðan Anniku stafaði af  aukaverkunum af lyfjum og ákveðið var að trappa lyfin ansi hratt niður.

Laust eftir miðjan júlí var Annika hætt á þunglyndislyfjunum. En svona hraðri niðurtröppun fylgdi skelfilegt fráhvarf, t.d. martraðir, kvíði, óþægindi í öllum skrokknum og tilfinning eins og rafstuð í höfði. Annika fór að velta fyrir sér hvort hún væri með heilaæxli og henni fannst að legið væri að detta úr sér. Svo hún leitaði til læknis.

Í sjúkraskrá var bókað að Annika væri illa haldin af þunglyndi og hefði ranghugmyndir sem minntu á geðrof, því til sönnunar bókuð absúrd hugmyndin um legið. Og Annika var aftur lögð inn á geðdeild.

Skv. sjúkraskrá bað hún sjálf um “nýtt kraftaverkalyf”. Yfirlæknirinn sem hafði sinnt henni síðast taldi Anniku nú hafa persónuleikaröskun auk svæsins þunglyndis. Hann velti fyrir sér að setja hana á enn sterkari lyf en ákvað á síðustu stundu að reyna fremur raflækningar.

Raflækningarnar reyndust hafa mjög góð áhrif og “hin gamla Annika” leit aftur dagsins ljós. Hún náði aftur tökum á eigin lífi.

Í viðtölum við Ingrid Carlberg kemur fram að Annika leitaði aftur til læknanna eftir að henni batnaði í leit að skýringum eða afsökunarbeiðni. Yfirlæknirinn á geðdeildinni sagði henni þá að sín skoðun hefði verið að fjórfalda ætti lyfjaskammtinn, að vandinn hefði falist í því að hún tók of lítið af lyfjum. Að auki talaði hann um vandræði fólks sem gerði of miklar kröfur til sjálfs síns (en hann hafði bókað svolítið um hve krefjandi starfi Annika sinnti og að hún gerði of miklar kröfur til sín í starfi).

Annika snéri aftur til starfa, í sitt “intellektuellt krävande arbet” og hefur þrifist ágætlega í því starfi í mörg ár. Sjálf heldur hún að ef hún hefði fengið fjögurra nótta óslitinn svefn í nóvember og desember hefði hún aldrei orðið svona veik og ekki leitað til heilsugæslu í febrúar … og hún hefði þá ekki tapað hálfu ári úr lífi sínu, segir hún.

Þremur árum eftir hina erfiðu reynslu Anniku af læknisaðferðum geðlækna fékk hún greiddar skaðabætur úr sjúklingatryggingu ríkisins “för det förlängda bristerna i sjukvårdens behandling och uppföljning inneburit för henne.”

Posted in: Bækur, Geðheilsa

Haldið framhjá Kindlinum

Nú hefur Kindillinn minn legið meira og minna á hillu undanfarnar margar vikur. Sem er auðvitað sorglegt miðað við hve mikla ást ég hef fest á gripnum.

Ég datt sumsé í pappírsbækur. Fallið byrjaði með tveimur hnausþykkum bókum eftir Jussi Adler-Olsen, uppáhaldið mitt. Ég tók að mér að vera “pössunarpía” fyrir vinkonu mína, þ.e. leysa hana af í kennslu nokkra daga, einhvern tíma snemma í september. (Þetta var nú ekki kennsla þannig lagað, ég fékk allt upp í hendurnar og þurfti ekki fara yfir neitt, bara mæta í tímana, merkja við og passa að nemendur ynnu.) Kennari þar varð áskynja aðdáunar minnar á Adler-Olsen og lánaði mér Flaskepost fra P og Journal 64, sem ég gleypti í mig.

Skömmu síðar bárust pappírseintökin sem ég neyddist til að panta frá Amazyni af því önnur bókanna var bara til á pappír, rafbókaútgáfan af hinni bara til sölu í Amríku. Þetta voru bækur sem snertu geðlækningar, The Myth of the Chemical Cure og Unhinged; Las þá síðarnefnu spjaldanna á milli en hina svona í pörtum.

Stuttu síðar var mér bent á enn eina ágætis bókina um svipað efni sem til væri á bókasafni Norræna hússins. Það er bókin Pillret. En berättelse om depressioner och doktorer, forskare och Freud, människor och marknader eftir blaðamanninn Ingrid Carlsberg (útg. 2008). Innan á bókakápu er ýmislegt hrós, þ.á.m. staðhæfir lyfjafræðiprófessor að bókin sé “En formidabel thriller!” Nú er ég hálfnuð með bókina (hún er ansi löng) og verð að taka undir þessi orð: Þessi bók um þunglyndi, lyf og geðlækningar er nefnilega æsispennandi, gefur góðri morðsögu lítið eftir. Sá sem benti mér á hana skrifaði sjálfur bloggfærslu um hana á sínum tíma og ég vísa bara í bloggfærsluna hans vilji menn kynna sér bókina (sem ég verð vel að merkja með í láni í tvær vikur í viðbót). Sjá Bókarýni: Frábær bók um geðlyf! eftir Einar Karl Friðriksson. Það tefur svo lesturinn nokkuð að ég er alltaf að kíkja í tilvísana- og heimildaskrárnar …

Ég uppgötvaði að mig bráðvantaði bókina Alverdens strikning eftir Ann Möller-Nielsen (útg. 1988). Hafði upp á eintaki til sölu með hjálp Gúguls frænda og hugmyndaauðgi bóksalans (sem ekki var með kreditkortaþjónustu) varð til þess að við ákváðum að skiptast á gjöfum, ég og hann. Svo fékk ég bókina að gjöf og þurfti að lesa hana upp til agna samstundis … vitaskuld á pappír. Þessi bók á eftir að nýtast mér afar vel í prjónasögublogg, sem ég tek aftur til við þegar ég hef bloggað eina færslu enn til að klára yfirferð yfir þunglyndislyfjapakkann.

Nú, í ofanálag hef ég dottið inn á ýmis bókasöfn undanfarið, er með heilan haug af hannyrðafræðum af bókasafninu í Kennó og nokkrar af bókasafninu hér á Skaga, hef stillt mig um að fá lánað á Þjóðarbókhlöðu þótt ég hafi rekið þar inn nefið vikulega og gramsað í ýmsu. M.a. er hér í hillu hálflesin Sagan af klaustrinu á Skriðu eftir Steinunni Kristjánsdóttur, sem er mjög skemmtileg og vel skrifuð og ég ætla örugglega að klára. Ég fékk líka lánaða bókina hans Óttar Guðmundssonar, sem ég hef lesið ýmislegt skemmtilegt eftir, Hetjur og hugarvíl. Las kaflann um Njálu en þótti ekki mikið til koma og ákvað að skila bókinni með restinni ólesinni. Nú er ég nefnilega hætt að klára bækur sem mér finnast leiðinlegar. (Af sömu ástæðu lagði ég Fifty Shades of Gray á Kindilhilluna eftir 40 lesin prósent, sú bók sameinaði það að vera einstaklega illa skrifuð og margauglýst erótíkin svo ómerkileg að ég roðnaði næstum yfir að lesa þessa hörmung.)

Í Kindlinum er hálflesin Ást er þjófnaður eftir Eirík Örn Nordahl. Ég mun örugglega klára hana því þetta er helvíti góð bók! Hins vegar held ég að ég hendi hinni hálflesnu bókinni, sögunni um hvernig Liza Marklund og Mia Eriksson hagræddu sannleikanum ansi mikið í bókunum sem þær skrifuðu og slógu í gegn. Vissulega er áhugavert hvernig hægt er að teygja og toga hlutina og ljúga duglega í þokkabót og selja svo metsölu … en bókin er alltof langdregin og ég nenni ekki einu sinni að gá hvað hún heitir. Líklega eru hundraðogeitthvað bækur í Kindlinum svo það er ekki eins og ég sé að ljúka lestri í bili … en hann liggur sem sagt í hillunni. Og enn á ég eftir að calibra bók sem mér áskotnaðist fyrir stuttu, um geðveiki og vestrænar læknisaðferðir við henni …

Það tefur mig líka frá lestri að vera þokkalega hress. Það er ótal margt sem mig langar til að gera á hverjum degi og um að gera að láta það eftir sér meðan heilsan er með skásta móti. Svo reyni ég líka að vinna í því að halda heilsunni áfram með skásta móti, t.d. er nauðsynlegt að arka 6-8 kílómetra á hverjum degi (veit ekki hvort það virkar eitthvað gegn þunglyndi en það skaðar a.m.k. ekki); segi já við öllum samkomum og uppákomum (á HAM-námskeiðinu greip ég ráðlegginguna að það væri slæmt fyrir þunglynda að vera í félagsskítafélaginu … fín ráðlegging og við skulum vona að hún virki): Satt best að segja held ég að ég sé búin að gera meira undanfarna tvo mánuði en samanlagt tvö árin á undan.

Þetta er bloggað beint af augum … og ég nenni ekki að blogga um dægurmál frekar en venjulega enda er offramboð á svoleiðis bloggum, mjög misjöfnum að gæðum. 

Posted in: Bækur