Þetta er bein tilvitnun í opnuviðtal við Gunnlaug Haraldsson ritara Sögu Akraness, sem birtist í nýjasta Skessuhorni (13. apríl 2011). Ég hef hugsað mér að gera þessi orð að mínum en ekki að gera vinnulagið að mínu.

Í rauninni er þetta ótrúlegt viðtal, svo ekki sé meira sagt! Eins og alþjóð veit er blaðsíðan í Sögu Akraness þyngdar sinnar virði í gjaldeyri, gott ef hún var ekki verðlögð á 10.000 kall síðast þegar ég vissi, miðað við hvað búið er að greiða söguritanda sem engu skilaði af sér fyrr en um miðjan janúar á þessu ári. Hann hóf verkið 1997 og enn hefur ekkert komið út, kemur þó fram í lok viðtals að bráðlega muni fyrri tvö bindin (af þremur) birtast í „firnastóru broti”.

Sem sagt: Liðin eru 14 ár og það eina sem Skagamenn hafa séð eru firnamargar fundargerðir Ritnefndar Sögu Akraness (heitir í greininni sögunefnd Akraness) og núna mynd af söguritara með margar möppur í baksýn, sem ku fullar af dýrmætum ljósritum sem nýtast hafa (munu?) við söguritunina. „… hátt í 200 bréfabindi … um 500 síður í hverju bréfabindi. Þessi gögn hefur söguritari leitað uppi í skjalasöfnum, pælt í gegnum þau, afritað og slegið inn í tölvu, sumt stafrétt en gert útdrátt úr öðrum og jafnvel þýtt gömul embættisskjöl úr dönsku.” Ja, ég skal segja ykkur það! Úr dönsku!

Borið saman við simpla doktorsritgerð þá eru ætluð 3- 4 ár til að klára svoleiðis í Hugvísindadeild (t.d. er í sagnfræði- og heimspekideild  miðað við 3 ára vinnu en 4 ár í íslenskudeild), má sækja tvisvar um framlengingu í eitt ár ef gildar ástæður eru fyrir hendi. Ég kíkti á tvær svoleiðis ritgerðir uppi í hillu, önnur er um 270 síður, hin tæpar 500 síður (sú er í heldur stærra broti en gerist og gengur). Hvorug er myndskreytt. Af heimildalista verður ekki betur séð en höfundarnir hafi verið duglegir að leita, pæla o.s.fr. á skjalasöfnum og þýtt úr talsvert fleiri málum en dönsku. Saga Akraness verður rúmlega 1100 síður og brotið eins og áður sagði firnastórt. En vonandi er talsvert af myndum á þessum síðum, a.m.k. ef einhver von á að verða til þess að ímyndaður lesandi komist í gegnum hana. Raunar hef ég aldrei skilið þegar fólk gumar af lengd sinna ritsmíða. Það er líklega afleiðing af margra ára kennsluferli þar sem kennari vann stöðugt að því að fá nemendur til að bulla minna, vera kjarnyrtari og halda sig við efnið í stað þess að einblína á síðufjölda. Eða afleiðing af vefsíðugerð í meir en 15 ár þar sem maður lærir þá gullnu reglu „Less is more”. (Ekki að ég brjóti hana ekki hikstalaust ef því er að skipta … og álít að hún eigi ekki við um blogg af mínu tagi þótt hún eigi kannski eitthvað við vefina sem ég slæ.)

Það má því ætla að Saga Akraness verði ígildi svona fjögurra doktorsritgerða í efnisöflun og efnistökum, miðað við þá gífurlega vinnu sem höfundur tíundar í þessu viðtali.

Í viðtalinu er slegið upp kortum af Ljóðhúsum og Akranesi + Kjalarnesi og nánast látið að því liggja að höfundurinn hafi uppgötvað samsvaranir í örnefnum og dregið af því þá ályktun að þeir Bresasynir hafi komið af þeim slóðum. Um Ljóðhús segir að hún sé „stærst hinna fjölmörgu eyja í klasanum vestur af Skotlandi”. Ég held að flestir hafi heyrt talað um Suðureyjar (a.m.k. þeir sem hafa verið nemendur mínir) og óþarfi sé að kalla þær „klasann vestur af Skotlandi”. Þessi örnefnasamsvörun hefur verið þekkt lengi, í fljótu bragði man ég eftir Gísla Sigurðssyni og Helga Guðmundssyni sem hafa fjallað um þetta en líklega einnig Svavar Sigmundsson og eflaust fleiri. Svo þetta er nú ekki nein stórkostleg uppgötvun Gunnlaugs! Og ályktunin um uppruna landnámsmanna á Akranesi og Kjalarnesi hefur margoft komið fram einmitt í tengslum við samsvaranir örnefnanna. En kortið í Skessuhorninu er sérteiknað og sjálfsagt nýborgað og algerlega ólæsilegt svo kannski halda einhverjir lesendur að þetta séu glæný merkistíðindi.

Ég veit ekki hvaða tilgangi viðtal á heilli opnu átti að þjóna. Aflát? Það hefur a.m.k. mistekist því viðtalið einkennist af gorgeir. Þeim sem hafa nasasjón af fræðilegum vinnubrögðum finnst það e.t.v. fyndið? En ég forhertist enn í þeirri skoðun að þetta rit skuli aldrei inn fyrir mínar dyr. Það er nóg að hafa þegar greitt sinn part í þessum 100 milljónum sem bærinn er búinn að spreða í verkið, með útsvarinu sínu. (Leiðréttið mig í kommenti ef talan er röng, hugsanlega hefur Jón Bö. fengið eitthvað af þessum peningum fyrir bindin af Sögu Akraness sem hann skrifaði ekki.) Mér er ekki kunnugt hvað bærinn hefur svo blætt í myndirnar sem væntanlega skreyta verkið eða hversu mikið hann borgar Uppheimum fyrir að gefa verkið út. (Uppheimamenn eru skynsamir og gera sér örugglega grein fyrir því að þessi bók selst ekki svo varla taka þeir fjárhagslega ábyrgð sjálfir.) Þeir Skagamenn sem ég hef heyrt tjá sig um framtakið eru fjúkandi reiðir yfir þessu gæluverkefni bæjarins(nema einn, sem var í ritnefndinni árum saman, gott ef ekki formaður á tímabili,  og hefur sjálfsagt átt sinn þátt í að skaffa Gunnlaugi þetta verkefni) og ég veit ekki um neinn sem gæti hugsað sér að kaupa þetta. En bæjarapparatið fær líklega  megnið af lagernum sem einstakar stofnanir geta svo spreðað í merkisafmælisgjafir eða aðrar merkisgjafir næstu hálfu öldina.

Nú er ég sjálf að skrifa sögu, ekki Skagans heldur prjóns. Svei mér ef ég þýði ekki af ensku, dönsku og þýsku við verkið og hugsanlega verð ég að droppa á skjalasafn þegar á líður, vona þó ekki því nokkrar framfarir hafa orðið í að gera gamalt íslenskt efni aðgengilegt á vefnum og miklu meiri framfarir í að gera álíka útlent efni aðgengilegt á sama stað. Ég hef safnað heimildum á aðskiljanlegum bókasöfnum en reyndar þurft að kaupa nokkrar bækur að utan því þær eru ekki til hér á landi.

Af heilsufarsástæðum vinnst mér hægt. En tíminn sem mun taka að skrifa um sögu prjóns frá upphafi verður þó aðeins brotabrot af þeim tíma sem tók að skrifa sögu svæðisins hér og þeirra örreytiskota sem hér voru. Og kannski er aðalmunurinn sá að ég tek ekki krónu fyrir verkið, það verður öllum aðgengilegt og hvorki hægt að mæla í blaðsíðum né broti því það birtist á vef. En að sjálfsögðu mun ég hafa  „það þýðir ekkert hér um bil …” að leiðarljósi þótt ég kunni betur við að orða það svo að vel skuli vanda það sem lengi á að standa eða maður verði sæll af verkum vel.

Prjónasöguvefurinn er í fæðingu – sjá http://this.is/harpa/saga_prjons/index.html. Athugasemdir eru vel þegnar.

Síðan ég hætti að skoða umræður um Æseif, vonda karla, góðar konur sem eru fótum troðnar í karlasamfélagi, Ómægod-hneykslunarblogg kerlinga af báðum kynjum, illa þjóðhöfðingja sem teljast réttdræpir (soldið mismunandi eftir bloggurum og effbéurum hverjir það nákvæmlega eru og sýnist reyndar sitt hverjum) og annað af sama tagi finn ég stóran mun á mér! Reyndar eru ekki nema rétt tveir sólarhringar sem ég hef staðið við þetta (hef oft ákveðið svona áður en dett alltaf “óvart” og “óforvarendis” í sorann) en það er greinilega gott fyrir sálina að slökkva á vælinu og úthúðuninni og hneyksluninni. 

Sumt blogg og sumir umræðuþræðir á FB minna mig samt skemmtilega mikið á ekta Raufarhafnarbúa (þ.m.t. skyldmenni) sem tala í ekta Raufarhafnartónfalli. Hef tekið eftir að ég les þau blogg ósjálfrátt (inni í mér) með slíkri norðlenskri syngjandi, þar sem málsgrein endar jafnvel áttund hærra, sem gerir hneykslun og skítkast miklu skemmtilegra. Kannski ég ætti að lesa þau upphátt? (Ef ég dett aftur í sorann …). Lesendum færslunnar er bent á að ég hef hvergi heyrt þetta tónfall og þessa ítónun nema á Raufarhöfn, heyrist t.d. ekki á ættingjum frá Kópaskeri, hvað þá þegar vestar dregur.

Mér finnst ég vera dálítið að hressast. Kannski er það ímyndun en það er þá ágætis ímyndun. Kannski virkar lyfið sem ég et núna (hef reyndar ekki mikla trú á því), kannski virka nálastungurnar, kannski er bara helvítis kastið að láta undan síga af eigin líffræðilegum ástæðum?

En ég sætti mig við það að gera allt óendanlega hægt og óendanlega lítið í einu. Þetta lærist. Núna er ég t.d. að dunda mér við að klippa runna í garðinum og tek einn runna á dag, það hentar prýðilega og ég næ örugglega að klippa fyrir maíbyrjun 🙂  Skipti helgarþrifum á þrjá daga (þegar ég var frísk, fyrir löngu, skveraði ég þeim af með annarri hendi á tveimur tímum), les pínulítið, skrifa pínulítið og geri yfirleitt allt í örskömmtum. Enda hef ég loksins fengið kort upp á að ég eigi að ör-yrkja. Það er miklu fínna að eiga svona kort heldur bara einhverja pappírsbleðla í möppu, skal ég segja ykkur. Og það er fínt að geta þó gert sitt lítið af hverju.

Sem stendur er ég aðallega að setja mig inn í tákn, byrja náttúrlega á að komast inn í kirkjuleg tákn enda hangir það saman við heimildaleit um biskupshanska og jafnvel biskupssokka. Ofan á það bættust svo litafræði um biskupshanska og kardínálahanska og jafnvel prestahanska frá því laust fyrir 1000 og frameftir. Í leiðinni tók ég eftir hvað þessir biskupar hafa verið ansi hlýlega klæddir, í hverju fatinu yfir öðru svo nútíma útivistarfræðingur hefði orðið hreykinn af! (Allir sem eitthvað hafa stundað göngur og fjallgöngur vita hvað er óskaplega mikilvægt að vera í mörgum spjörum hverri yfir annarri … þetta virðast kaþólskir biskupar hafa uppgötvað fyrir löngu enda eflaust skítkalt í kirkjum fyrr á tímum). Í dag fann ég mynd af biskupssokkum sem mér finnst dálítið hæpin – vissulega er þetta gamalt prjónles en ég á bágt með að trúa að kaþólskur biskup hafi látið sig hafa það að ganga með “Blessun Allah”, prjónað út með kúfísku letri um ökklann. Þótt islömsk blessunarorð hafi ekki truflað spænska konungaætt er kannski doldið annað mál með kirkjuna … en e.t.v. var biskupinn einföld og góð sál og hélt að þarna væri kominn smart munsturborði gerður með hinni spánnýju tækni?

Svo ætlaði ég að teikna upp munstur af frægum “líksvæflum” (er ekki enn komin með tækniorðið á hreint en þessir tveir svæflar voru undir höfðum líka í kistu í steinþró …) en lenti í vandræðum því heimildum ber ekki saman um litina. Ég hef áttað mig á því að þessi lita-ágreiningur hlýtur að stafa af skjaldarmerki ættarinnar. Og nú er ég að reyna að finna út hvunær kastelíska konungsættin breytti úr rauðum ljónum yfir í fjólublá ljón. Svona getur áhuga á hannyrðum skaffað manni alls konar aukaáhugamál. 

Einhvern tíma var ég búin að setja mig svolítið inn í þessa ætt og datt þá í hin og þessi drömu sem ekki gefa Íslendingasögunum neitt eftir en því miður hef ég gleymt því mestöllu og þarf að endurlesa. 

Það hjálpaði reyndar svolítið til þegar mér datt í hug í dag að athuga hvað fleira hefði verið í steinþrónum og fann út að hann Fernando de la Cerda (dáinn 1275) var klæddur í ljómandi fínan ofinn kyrtil (eiginlega kaftan) munstraðan með skjaldarmerkinu, með perlusaumaðan hatt með bútum úr skjaldarmerkinu og perlusaumað belti með … giskið! En vefnaðurinn er voðalega upplitaður og sker svo sem ekki úr um hvort ljónin hafa einhvern tíma verið fjólublá eða rauð. Síðast þegar ég var að skoða þetta datt ég svo í forvera hans, Alfonso X af Kastelíu, sem var óskaplega merkilegur kóngur; þýddi stjörnufræði úr arabísku og einhverja heimspeki líka o.s.fr. … en kemur því miður ekki hannyrðum neitt við. Fernando de la Cerda var einhvers konar óekta barn, átti samt að taka við ríkinu en dó á besta aldri og varð aldrei kóngur. Þetta slekti var svo einhvern veginn skylt henni Elenor sem var móðir Ríkharðs ljónshjarta … og mig minnir að a.m.k. ein verulega vond kona hafi verið með í ættardrömunum.

Hvergi nokkurs staðar á hinum víða veraldarvef eða í bókum sem ég hef skoðað finn ég myndir af hönskunum Maföldu litlu, sem var holað í aðra steinþróna með hinum Fernandó-inum og öðrum svæflinum. Lýsing bendir til að þetta hafi verið ómerkilegir hvítir prjónaðir línhanskar og auk þess einstaklega illa farnir en það væri samt gaman að berja þá augum.  

Lífið er sem sagt skárra en verið hefur um langt skeið. Að vísu er ég kramaraumingi líkamlega og verð að leggja mig á daginn eins og litlu börnin. Og nætursvefn er alltaf jafn spennandi ófyrirsjáanlegur – sumar nætur eru OK, aðrar nætur ekki.

Saga prjóns I

Ath. að umfjöllun um þetta efni hefur verið færð á vef, sjá Sögu prjóns.

Ég ætlaði reyndar að halda beint áfram í fyrstu prjónuðu sokkana en snérist hugur og ákvað að gera grein fyrir tveimur merkilegum prjónabútum fyrst.

Richard Rutt telur í bók sinni The History of Hand Knitting langlíklegast að prjón sé upprunnið í hinu islamska Egyptalandi. Árið 641 náði Amr ibn al-As völdum í Egyptalandi og ríkti þar í umboði kalífans í Medína (sem hét Umar og var persónulegur vinur og ráðgjafi Múhameðs spámanns, þótt það komi prjónasögu kannski ekki mikið við). Amr ibn al-As gerði Fustat að höfuðborg ríkisins en þar er nú Kaíró.¹

Í Fustat fannst prjónabútur sem komst í eigu Dr. Fritz Iklé (1877-1946) sem bjó í Basel í Sviss. Iklé átti stórt einkasafn austurlenskra muna, sérstaklega gott úrval af glervörum og austurlenskum ofnum mottum og teppum en einnig annan textíl. Þessi merkilegi prjónabútur er nú glataður en varðveist hefur góð lýsing á honum í Mary Thomas’s Knitting Book, útg. 1938, og svarthvít ljósmynd.

Búturinn var aðeins 6,5 cm breiður, prjónaður úr silki og prjónið afar fíngert, u.þ.b. 15 lykkjur á cm. Munstrið var dökk-vínrautt á gullnum bakgrunni og prjónið austrænt snúið prjón. Aðferðin er hefðbundið tvíbandaprjón sem sást vel á röngunni. Mary Thomas segir að munstrið hafi verið prjónað á hvolfi, þannig hafi lykkjurnar snúið, en litla ljósmyndin sem hún birtir í sinni bók snýr rétt. „Ekkert glæsilegra sýnishorn af tvíbanda silkiprjóni hefur fundist: Þetta ber af öllu enn þann dag í dag“, skrifar hún.²

Iklé aldursgreindi prjónlesið frá 7.-9. öld. Rutt bendir á að engar leifar af islömsku prjónlesi hafi verið taldar yngri en frá því um 1100 en auðvitað er ekki hægt að ganga úr skugga um hvort greining Iklé var rétt því stykkið er nú týnt og tröllum gefið.

Til hægri sést litla svarthvíta ljósmyndin sem bók Mary Thomas varðveitir. Til vinstri er lítil mynd af munstrinu, sé smellt á hana opnast miklu stærri mynd. Ég teiknaði munstrið upp eftir svarthvítri smágerðri munsturteikningu Richard Rutt á s. 33 í bók hans en reyndi að sýna litina rétta, miðað við lýsingu Mary Thomas.

Þótt menn hafi komist upp á lagið með að prjóna tvíbanda munstur fyrir um 900 árum, jafnvel fyrr, þá virðist nánast allt prjónles hafa verið prjónað í hring, þ.e.a.s. menn kunnu einungis að prjóna slétt prjón. Elstu dæmi um brugðnar lykkjur eru á sokkum Elenoru af Toledo, frá 1562 eða fáum árum fyrr. Á sokkunum hennar eru brugðnu lykkjurnar til skrauts. E.t.v. hafa menn komist upp á lag með að prjóna slétt og brugðið fram og til baka til prjóna hæl á sokk en engin sönnun þess hefur fundist. Frá því prjón varð til var því allt prjónles lengi vel rörlaga og ætti stykkið að vera flatt þurfti að klippa prjónlesið í sundur (líkt og menn gera við opnar lopapeysur nú á tímum). Yfirleitt sjást skil milli umferða vel á þeim stykkjum sem hafa varðveist en þau elstu eru reyndar flest sokkar. Ekki er vitað hve margir prjónar voru notaðir til að byrja með og ekki heldur hvers konar prjónar. Ýmislegt bendir til þess að þeir hafi haft króka á öðrum eða báðum endum, svipað því áhaldi sem nú er notað við tyrkneskt hekl og margir kannast við, en um það er þó ekkert vitað með vissu.

Rutt nefnir samt dæmi af þremur bútum sem virðast hafa verið prjónaðir fram og til baka, sem þýðir þá auðvitað að kenningunni um að brugðið prjón sé miklu yngra en slétt er þar með kollvarpað eða hann geri ráð fyrir að menn hafi prjónað slétt fram og til baka. (Líkt og Kaffe Fassett hefur kynnt svo rækilega nú á tímum, í myndprjóni. Mig minnir að Fassett hafi sagst hafa lært aðferðina af júgóslavískum sveitakonum.) 

Dæmin sem Rutt nefnir eru tveir bútar í safni Carl Johann Lamm í Kulturhistoriska Museet í Lundi í Svíþjóð og einn bútur í Victoria & Albert safninu í London. Í The History of Hand Knitting er svarthvít mynd af öðrum bútnum í sænska safninu, á réttunni og röngunni. Sænsk-varðveittu prjónabútarnir eru í mörgum litum og prjónaðir úr ullargarni, með tvíbandaprjóni. En einnig eru íprjónuð munstur úr ólituðu bómullargarni. Á röngunni virðist að hvíta bómullargarnið sé notað í myndprjón (intarsia) en ekki tvíbandaprjón. Alveg eins er búturinn í safni Victoriu og Alberts, segir Rutt, hann er prjónaður með tvíbandaprjóni úr marglitu ullargarni en ólituð bómull einnig notuð og þeir hluta mynstursins prjónaðir með myndprjóni fram og til baka.³

Myndin er skönnuð úr bók Rutt og litla myndin krækir í miklu stærri mynd. Með því að rýna í stóru myndina af röngunni má skilja hvað Rutt á við.
 

Næst vind ég mér örugglega í islömsku sokkana 🙂 Og enn og aftur auglýsi ég eftir leiðréttingum á tækniorðaforða, t.d. íslenskun á „Cross Eastern Stitch“ og „intarsia“ þýði ég þetta rangt. Er til eitthvert íslenskt prjónaorðasafn?

Sjá einnig „History of Muslim Egypt“ á Wikipedia hafi lesendur almennan sögulegan áhuga.
 

2 Thomas, Mary. Mary Thomas’s Knitting Book. Dover Publications, New York 1972, s. 19. (Bókin var fyrst gefin út af Hodder and Stoughton, Ltd., London 1938.)
 

3 Rutt, Richard. 1989, s. 36-39. Mér finnst þetta dálítið ótrúlegt því þetta þýðir að hefðbundið tvíbandaprjón er prjónað fram og til baka og mynsturprjón á stöku stað; Af hverju er ekki allt stykkið prjónað með mynsturprjóni? En ég þarf að verða mér út um litmynd sem til er af sambærilegu plaggi á V&A safninu til að sjá hvort þetta hafi verið praktísk aðferð því það ræðst auðvitað af því hversu símynstrað stykkið er.
 

Saga prjóns I

Athugið að umfjöllun um þetta efni hefur nú verið flutt á vef, sjá Sögu prjóns. 

Ég stefni á að gera vef um sögu prjóns. Það gafst ágætlega að birta síðasta greinaflokk sem mun enda á vef (þennan um siðblindu) á bloggi, til að fá athugasemdir og ábendingar svo ég ætla að fara sömu leið með þetta umfjöllunarefni.

Undanfarna mánuði hef ég verið að viða að mér heimildum, sem er svo sem ekki áhlaupsverk hér uppi á Íslandi. En ég hef þó náð í þær tvær bækur sem teljast merkastar heimilda um prjónasögu, þ.e. bók Richard Rutt, A History of Handknitting (útg. 1987) og bók Irene Turnau, History of Knitting before Mass Production (útg. 1991). Þær eru aðalheimildir mínar en auk þess leita ég í aðrar bækur, greinar og vefsíður. Svo er bara að sjá hverju fram vindur.

Það er nokkuð á reiki hvað er talið upphaf prjóns. Þar veldur m.a. að sumir, einkum í eldri heimildum, vilja telja nálbragð/vattarsaum til prjónaskapar, þótt aðferðir við slíkt séu talsvert ólíkar prjóni. Almennt telja menn að prjón eins og við þekkjum það í dag hafi verið fundið upp í Mið-Austurlöndum, þ.e. löndum araba, jafnvel hugsanlega Austurlöndum. Elstu prjónastykkin eru oftast taldir egypskir sokkar en þeir eru augljóslega ekki byrjendaverk. Egyptaland var löngum suðupottur ýmissa þjóðarbrota og því ómögulegt að segja hvaðan tæknin gæti verið upprunnin.

Líklegt er að prjónakunnátta hafi borist til landanna við Miðjarðarhaf frá Mið-Austurlöndum enda mikil verslunarsamskipti þar á milli. Bein tengsl virðast milli egypsku sokkanna og spænskra svæfla enda er talið að Márar á Spáni hafi prjónað þá. Þessir spænsku svæflar voru löngum taldir elstu dæmi um prjón í Evrópu en Irene Turnau og fleiri hafa seinna borið það til baka og nefnt önnur dæmi. Fyrir þessu verður gerð grein síðar.
 
 

Bútarnir frá Dura Europos

Eðlilega varðveitist textíll fremur illa og þau fáu elstu stykki sem hafa fundist í fornleifauppgreftri víða um heim hafa varðveist vegna einstaklega heppilegra jarðvegsskilyrða eða  loftlags og flest hafa fundist í lokuðum gröfum. Oft hafa 3 tutlur sem fundust  í uppgreftri í Sýrlandi, í hinni fornu borg Dura Europos, verið taldar elsta varðveitta prjónlesið, frá 250 fyrir Krist, en bæði Richard Rutt og Irene Turnau eru sannfærð um að þessir bútar séu nálbrugðnir. Á öndverðum meiði er Nancy Bush sem, eins og fornleifafræðingar sem rannsakað hafa bútana, telur þá prjónaða með „Cross Eastern Stitch“ (Væri gott ef einhver gæti upplýst mig um íslenskt heiti þessarar aðferðar. Gæti hún kallast „austrænt snúið prjón“? Þess ber að geta að Elsa E. Guðjónsson telur að lengst af hafi tíðkast á Íslandi að prjóna brugðnar lykkjur á svipaðan hátt, reyndar „austrænt ósnúið prjón“, en ég veit ekki hvað hún kallar aðferðina á íslensku.)

Þessir bútar frá Dura eru nú varðveittir í safni Yale háskólans í Connecticut og má skoða myndir af þeim á síðu safnsins. 

Einnig héldu menn um tíma að tveir smábútar (um 2 cm á kant) sem fundust í gröf í Esch, í suðurhluta Hollands, væru prjónaðir enda fundust einnig tveir bronsprjónar (20 cm langir) í sérstöku boxi í gröfinni. Þessir bútar voru nær alveg eyðilagðir í rannsókn árið 1973 og verður sjálfsagt aldrei úr því skorið hvernig þeir voru unnir. En bæði Rutt og Turnau telja þá líklegast nálbrugðna og Rutt bendir á að bronsprjónarnir hefðu allt eins getað verið skartgripir, auk þess sem þeir voru alltof grófir til að hafa verið notaðir í hið hugsanlega hollenska prjónles.
 

Vattarsaumur eða nálbragð
 

Nálbragð hefur verið þekkt frá því a.m.k. 1000 f. Kr. og notað víða um heim. Hér á landi hefur fundist 10. aldar vettlingur gerður með nálbragði, á Arnheiðarstöðum í Fljótsdalshéraði. Myndin til hægri sýnir þennan fræga vött. Vilji menn fræðast meira um hann er bent á stutta grein eftir Margrethe Hald sem fjallar bæði um íslenska vöttinn og notkun nálbragðs víða um heim, „Vötturinn frá Arnheiðastöðum“ í Árbók hins íslenzka fornleifafélags 1949.

Til gamans má nefna að sumir telja sig sjá röndótta nálbrugðna sokka á nautabana einum á mínóskri fresku í Knossos, Krít. Sú freska er talin máluð um 1500 f. Kr. Nærmynd af nautabananum má sjá hér, á síðunni Caldendar House, 2. Into the Labyrinth.

Nálbragð hefur þann ótvíræða kost að það er mjög sterkt og raknar ekki upp. Ókosturinn er hins vegar sá að erfitt er að gera sæmilega teygjanlegar flíkur með nálbragði (kannski þess vegna sem menn hafa ekki brugðið nema rúmlega ökklaháa sokka) og einnig er þetta fremur seinleg aðferð, a.m.k. miðað við prjón.

Til að halda sig við hefð í prjónasögu byrja ég á umfjöllun um koptísku sokkana sem þó eru alls ekki prjónaðir heldur nálbrugðnir, skv. rannsókn Dorothy Burnham 1972 sem víða er vísað í, t.d. í bókum Rutt, Turnau og Nancy Bush. Til þess tíma héldu menn að sokkarnir væru prjónaðir með „austrænu snúnu prjóni“ eins og bútarnir frá Dura Europos.
 
 

Koptísku sokkarnir
 

Nokkur pör af svona sokkum fundust í gröfum í Egyptalandi og eru taldir frá 3.- 5. öld. Egyptaland þeirra tíma var suðupottur ýmissa þjóðarbrota. Frá því um 30. f. Kr. varð Egyptland rómverskt skattland. Samt sem áður var gríska stjórnsýslumál skattlandsins og latína náði aldrei góðri fótfestu. Markús guðspjallamaður boðaði kristni í Egyptalandi og stofnaði patríarkadæmi árið 33. e. Kr. í Alexandríu, sem nú er næst stærsta borg Egyptalands og var frá fyrstu tíð ein mikilvægasta hafnarborg landsins. Koptíska kirkjan er einmitt talin með elstu kirkjudeildum í heimi. Eftir að Rómaveldi klofnaði (árið 395) varð Egyptaland hluti af Austrómverska ríkinu (Býsanska ríkinu), allt til þess að arabar hertóku landið á 7. öld.

Með kristnum áhrifum komst á sú tíska að grafa lík fullklædd og vafin í sjöl og ábreiður, jafnvel hengi og veggteppi, í stað þess að gera úr þeim múmíur. Nýir greftrunarsiðir og hið þurra loftslag Egyptalands varð til þess að óvenju mikið af textíl hefur fundist frá 1.-6. öld.

Tungumálið koptíska, sem var runnið af forn-egypsku, var ríkjandi tungumál á 3.-5. öld og þaðan er nafn sokkanna dregið. Koptíska varð líka mál kirkjunnar og gríska stafrófið var notað til að skrifa koptíska texta. Þetta sýnir kannski vel hve áhrif Grikkja voru mikil en auk þeirra bjuggu Sýrlendingar, Assýringar, gyðingar, Rómverjar og alls kyns þjóðarbrot í Egyptalandi á tímum koptísku sokkanna. Svo það er næsta ómögulegt að giska á hvaðan aðferðin við sokkagerðina er upprunnin en grísk og persnesk áhrif eru oft nefnd.

Myndin að ofan til vinstri sýnir koptískan vattarsaumaðan / nálbrugðinn barnssokk. Hann er bersýnilega úr frekar grófu ullargarni. Sokkurinn fannst í Oxyrhyncus í Egyptalandi og er talinn frá því á 2. öld e. Kr. (Mér finnst líklegra að hann sé frá 3.-5. öld eins og aðrir svipaðir sokkar þótt heimildin, World Textiles. A Concise History segi annað.) Hann er nú varðveittur á safni háskólans í Manchester. Litla myndin krækir í stærri mynd af sokknum. Á undirsíðu bloggsins Sock It! er hægt að horfa á myndband sem sýnir aðferðina við nálbragðið og önnur undirsíða krækir í fjölda síðna með mismunandi útlistunum á hvernig skuli vinna slíka sokka (sjá krækjulista til hægri á þeirri síðu).    

Koptísku sokkarnir hér til hægri eru fullorðinssokkar, nálbrugðnir úr ullarþræði og eru taldir frá 3.-5. öld. Sokkarnir eru tásokkar að því leyti að hlutinn fyrir stórutá er brugðinn sér og hlutinn fyrir hinar tærnar sér. Þetta skýrist af því að Egyptar gengu í sandölum. Flestir telja að þeir séu nálbrugðnir frá tám og upp. Þannig voru líka elstu sokkar prjónaðir.

Myndin er af sokkapari sem er varðveitt á safni Viktoríu og Alberts, í London. Litla myndin krækir í risastóra mynd þar sem sjá má hverja lykkju mætavel. Myndirnar eru birtar með leyfi safnsins.
 

Í færslunni „Life of a Coptic sock“ er gerð grein fyrir fundarstöðum nokkurra koptískra sokka, og gerð þeirra. Og uppskrift að koptískum sokki með smávegis útskýringum á nálbragði má finna hér.
 

Í rauninni er sniðið á koptísku sokkunum nauðalíkt japönskum tabi sokkum (sem tíðkast víst enn í Japan og eiga sér langa sögu þótt ekki hafi þeir verið prjónaðir) – sjá mynd af svoleiðis sokkum hér til hægri eða smelltu á krækjuna.
 

Ég flokka þessar færslur undir nýjum bloggfærsluflokki, saga prjóns.

Schoeser, Mary. 2003. World Textiles. A Concise History. Thames & Hudson, London, s. 62.

Turnau, Irene. 1991. History of Knitting before Mass Production. (Agnieszka Szonert þýddi). Polska Akademia Nauk. Institut Historii Kultury Mareialnej. Varsjá 1991, s. 13-19.
 
 
 

Aegyptus (rómverskt skattland), http://is.wikipedia.org/wiki/Aegyptus_(r%C3%B3mverskt_skattland)

Dempsey, Jack. 2010.  „Caldendar House, 2. Into the Labyrinth“. Clues to Minoan Time from Knossos Labyrinth. 

„Egypt, 1–500 a.d.“ á HEILBRUNN TIMELINE OF ART HISTORY,  http://www.metmuseum.org/toah/ht/?period=05®ion=afe

 „Historical socks“, Sock Museum, http://www.sockmuseum.com/historical-socks

Kang, Jun-suk. 2009. A History of Textiles in Egypt. Nemendaritgerð í AP European History Class, í Korean Minjok Leadership Academy. http://www.zum.de/whkmla/sp/1011/ignoramus/igno2.html#III

Sock It! http://ancientegyptiansock.blogspot.com/
 

Í aðrar heimildir er krækt beint úr texta.

Leikfimikennari barst aðeins í tal á fésinu í gær … og svo horfði ég á hinar flinku fimleikastúlkur Skagans hoppa og skoppa á æfingu áðan, meðan ég beið eftir manninum sem stakk í mig nálum. Svoleiðis að ég fór að hugsa um leikfimi – eins og hún var.

Svo háttaði til á Laugarvatni á mínum uppvaxtarárum þar (og gerir kannski enn) að nemendur í öllum hinum skólunum voru æfingafóður fyrir íþróttakennaranema. Í þá tíð var Íþróttakennaraskólinn eins árs nám og þurfti ekki stúdentspróf til að komast inn í hann. (Sem leiddi auðvitað til botnlausrar fyrirlitningar menntskælinga á Þrótturum, nema þeirra menntskælinga sem höfðu hugsað sér að fara í Þróttó eftir stúdentspróf. Enda praktískt að þurfa bara eitt ár til að fá full kennararéttindi á báðum skólastigum, sérstaklega fyrir þá sem hefðu kannski átt erfitt uppdráttar í háskólanámi.). En svo ég spæli ekki elskulega bekkjarbræður mína frá því í denn held ég mig að mestu við árin í Héró, þ.e. í 2. bekk (samsvarar 8./9. bekk grunnskóla) og landsprófi (samsvarar 9./10. bekk), í lýsingunni. Ég stundaði nám í Héraðsskólanum 1972-74 og svo tók Menntó við. Leikfimikennslan breyttist ekkert.

Það þótti ekki við hæfi á áttunda áratugnum að karlmenn kenndu stelpum íþróttir. Þess vegna sáum við einungis karl-þróttara í árlegum gömludansa-námskeiðum, sem hugsanlega voru bara tíðkuð á menntaskólaaldri. Þess meir sást af Þróttóstelpum. Þær sprönguðu um í einhvers konar tvískiptum fimleikagöllum,rauðum og svörtum, í sérhönnuðum leikfimitátiljum.  Líklega var þetta að rússneskri fyrirmynd. Í hverjum tíma kenndu svona 3-4 af tegundinni. Við nemendurnar áttum að vera í “leikfimibol”, teygjuflík sem líktist helst viktoríönskum sundbol með stuttum ermum og skálmarlausum. Svo voru allar berfættar (ekki búið að finna upp fótsveppi á þessum árum).

Í upphafi tíma sátum við upp við rimlana meðan Þróttóstelpur lásu kladda. Það var bannað að kíkja í kladdann. Það var bannað að segjast vera með hausverk af því Þróttó hafði ákveðið að þetta héti “höfuðverkur”. Eina leyfilega orðalagið yfir að vera á túr var “ég er forfölluð”. Ég átti afar bágt með að fara ekki að hlæja á fullorðinsárum þegar karlmenn tilkynntu forföll á fund eða álíka … Hefði stelpa höfuðverk eða var forfölluð sat hún alklædd og horfði á. (Það var ekki búið að finna upp þá skoðun að konur / unglingsstúlkur gætu hreyft sig verandi á blæðingum.) Hinar forfölluðu pössuðu úr og hringi hinna og var sérstök kúnst að halda úrunum aðskildum svo þau “segulmögnuðust” ekki.

Leikfimitímar hófust á að mynda beina röð eftir hæð. Ég var venjulega næstminnst og því næstfremst í röðinni. Svo kallaði ein Þróttóstelpan skipandi: “Standið rétt, fætur saman, áfram gakk, einn-tveir, einn-tveir” o.s.fr. Sem sagt hergöngulag. Og ekki gleyma að horfa í hnakkann á þeirri sem var fyrir framan. (Svo við hljótum að hafa verið aðeins niðurlútar, svona eftir á séð). Ýmis varíantar voru á hringöngum um salinn, eins og að ganga á tánum, ganga á jörkunum (þarna lærði ég orðið “jarki”, sem ég hef aldrei heyrt notað utan íþróttasalarins á Laugarvatni). Svo voru hlaupnir nokkrir hringir. Og Þróttóstelpurnar höfðu dómaraflautur sem þær brúkuðu óspart.

Að því búnu demonstreruðu Þróttstelpurnar í fimleikagöllunum sínum nokkrar gólfæfingar og við áttum svo að gera eins. Þetta voru þessar dæmigerðu æfingar, gerðar til að fá harðan maga, grennra mitti, styrkari læri og fleira kvenlegt. Bannað að segja voff í hundastellingunni – þá var rekið út. Svo voru dregin fram áhöld og byrjað að hoppa yfir hest og yfir kistu (bannað að segja “ég þori því ekki” – í Þróttó höfðu menn ekki heyrt af staðbundinni norðlenskri málvenju og ég mátti þakka fyrir að vera ekki rekin út, það átti nefnilega að segja “ég þori það ekki”.) Yfirleitt var algerlega bannað að segja nokkurn skapaðan hlut við þessar Þróttóstelpur. Og uppi á svölum sat sjálf Mínerva og beindi hvössum sjónum að þeim og okkur undirsátunum. Mátti ekki á milli sjá hvorar voru hræddari við hana.  … Kollhnísar á dýnu voru fastur liður, líka að standa á höfði (af því “haus” fannst ekki í orðaforða leikfiminnar) eða á höndum. Ég var vonlaus í þessu öllu, með grindhoraða handleggi og alger veimiltíta. Var líka of horuð til að uppfylla “standið rétt, fætur saman” herskylduna.

Einstaka sinnum var boltaleikur. Það var alltaf blak. Mikið ofboðslega hata ég blak! Fyrrnefndir handleggir og píanófingur og gleraugu fyrir mínus 7 eru ekki gott veganesti í blaki. Í menntó söfnuðum við undirskriftum og heimtuðum að fá körfubolta eins og strákarnir. Körfubolti var mun skárri. Já, og það var kosið í lið og það er ekkert gaman að vera alltaf kosin síðust. Reyndar grunaði mig þó alltaf innst inni að blakhæfileikar væru heldur lítils virði, í námi og í lífinu, en þetta var samt leiðinlegt.

Sumar Þróttóstelpurnar reyndu að vera almennilegar svo lítið bæri á en þær þurftu að fara sérlega vel með það til að lækka ekki í einkunn fyrir æfingakennsluna hjá Mínervu. Aðrar Þróttóstelpur beinlínis nutu þess að leika herforingja; mér er sérstaklega ein minnisstæð enda var hún, í nemendastelpnahópnum, aldrei kölluð annað en Gribban. Hún fékk svo síðar enn meir krassandi viðurnefni í öðru starfi.

Að koma inn í þennan herskóla, úr litlum sveitaskóla þar sem allir voru saman í leikfimi og yfirleitt farið í einhverja skemmtilega leiki, eins og skota (afbrigði af brennó) eða slagbolta eða Tarzan-leik eða  bara farið út og búið til snjóhús eða risasnjókerling … og ég spilaði fótbolta með hinum krökkunum … var auðvitað horror.

Árangurinn af kennslunni var að ég lét mig hafa það að taka stúdentspróf í leikfimi (man að eitt prófatriðið var að hoppa jafnfætis yfir körfubolta, sem var pís of keik en eitt helvítis atriðið var að standa á höndum sem ég gat náttúrlega ekki – en hvenær í ósköpunum nýtist það manni að standa á höndum?). Svoleiðis að ég er sem sagt stúdent í leikfimi. Aftur á móti varð  ég mér út um vottorði í sundi, sem var enn verra upplifelsi en leikfimikennslanþví þar var ég nánast blind og sá hvorki leikin sundtök fimleikaklæddu Þróttóstelpnanna á bakkanum, né sundlaugarbakkann, með ofnæmi fyrir klórpollinum sem aktaði sem sundlaug og sá fram á að meðaleinkunn á stúdentsprófi myndi hrapa gífurlega ef ég tæki stúdentspróf í sundi. Þannig að ég er illa menntað kvikindi án stúdentsprófs í sundi.

Aðalárangurinn af þessari kennslu var þó að ég fékk æfilangt ógeð á lyktinni í íþróttasölum, læt mig ekki dreyma um að stíga tá oní sundlaug og hef mikla fordóma í garð íþróttakennara, sérstaklega hvað varðar vitsmuni þeirra. Samt hef ég kynnst íþróttakennurum síðar meir sem voru alls ekki algerlega dúmm.

Sem betur fer hefur íþróttakennsla skánað heilmikið frá gullaldarárum Íþróttakennaraskólans á Laugarvatni 😉 En ég velti því stundum fyrir mér hvað hafi orðið af öllum þessum Þróttóstelpum. Lifðu þær af venjulegt skólaumhverfi og íþróttaumhverfi utan Laugarvatns?

31. des. 2011: Ég hef ofið siðblindufærslurnar og ætti að vera þægilegra að skoða efnið á vef heldur en í þessu bloggumhverfi. Slóðin er:

Þófamjúk rándýr sem læðast: Siðblinda VII hluti
 
 

Það væri endalaust hægt að halda áfram að skrifa um þetta áhugaverða efni en hér verður látið staðar numið og ég sný mér að öðru. Ég hef orðið margs vísari í þessum skrifum og einhvern tíma verður efnið bútað niður á vefsíður, tekið tillit til athugasemda og fyrstu greinarnar endurskrifaðar enda var ég að afla mér þekkingar jafnóðum og skrifum vatt fram.
 

Eins og margoft hefur komið fram í fyrri skrifum beinist áhugi manna einna mest að siðblindum í viðskiptalífinu og áhrifum þeirra þar. Að mínu mati er það frekar léttvæg hlið siðblindu (en auðvitað markast mikilvægið af því hvaða sýn menn hafa á fé og hversu miklu máli menn telja að auður, eignir og fé skipti  í lífinu). Það hefði svo sem mátt skrifa meira um þetta, gera t.d. grein fyrir hinni dökku þríund (The Dark Triad) sem er notað um það þegar machiavellianismi, sjálfsdýrkun (narcissism) og siðblinda (psychopathy) koma saman í  persónuleika einhvers. Sjálfsdýrkun einkennist af sjálfumgleði, hroka og athyglisýki, machiavellíönsk viðhorf gera það að verkum að menn vilja öðlast vald yfir öðrum og setja eiginhagsmuni í forgang. Versti þátturinn í þessari blöndu er siðblinda eins og ætti að vera ljóst hafi menn lesið fyrri færslur um hana.(Lesa má stuttan texta um hina dökku þríund á ensku Wikipediu og þar er krækt í greinar um efnið.)
 

Annað sem sumir virðast hafa áhuga á er siðblinda í stjórnmálum. Um það hef ég ekkert skrifað enda fremur áhugalítil um efnið. Ég reikna með að um margt gildi hið sama um siðblinda í pólitík og siðblinda í viðskiptum. Illskufræði (Ponerology) fjalla um það ástand sem verður þegar siðblindir ná völdum yfir samfélagseiningu, ríki eða þjóð og gegnsýra þetta með skoðunum sínum. (Ég bendi enn og aftur á knappa og skýra umfjöllun á Wikipediu, um illskufræði, þar sem vísað er í frekara efni.)
 

Mér finnst miklu mikilvægara að gera sér grein fyrir áhrifum siðblindra í grennd og umhverfi, þ.e.a.s. hvernig siðblindur maður getur framið sálarmorð á sínum nánustu; hneppt fjölskyldu sína í gíslingu og valdið skaða sem í skásta falli tekur aðra mörg ár að vinna úr og í versta falli er óbætanlegur. Það er ekki tilviljun að tekið er svo til orða um siðblinda: „Á meðal okkar eru þeir sem hafa enga samvisku. Þeir orða tilfinningar en hrærast ei tilfinningalega. Þeir bindast engri lifandi veru. … Eina markmið þeirra í samskiptum er að drottna yfir undirsátum. Þeir eru hin fullkomnu rándýr mannkynsins.“¹

Þótt vinsælt sé að tákna siðblinda með úlfsmyndum er þar illa farið með „góð“ rándýr því úlfar eru félagslyndir og veiða í hópum. Fyrir Íslending er kannski heppilegast að sjá fyrir sér mink þegar rándýrið siðblindingi berst í tal.
 

Það hefði verið gaman að fjalla um mannfræðirannsóknir sem sýna að siðblinda þekkist í ýmsum samfélögum öðrum en vestrænum. Hér verður látið duga að minnast á niðurstöður Jane M. Murphy sem komst að því að meðal Yoruba ættbálkins í Nígeríu er til hugtakið arankan yfir mann sem ávallt fer sínar eigin leiðir án tillits til annarra, sem er ósamvinnuþýður, fullur illsku og þrjósku og meðal inúita í norð-vestur Alaska var svo til hugtakið kunlangeta sem bókstaflega þýðir „hugur hans veit hvað á að gera en hann gerir það ekki“ og er notað um mann sem brýtur reglur og norm, t.d. stelur, lýgur og fer ekki á veiðar en notar tækifærið þegar hinir karlarnir eru á veiðum til að misnota konur þeirra kynferðislega. Í inúítasamfélaginu sem Murphy rannsakaði var einn kunlangeta í 499 manna samfélagi. Hún spurði hvað hefði tíðkast að gera við svona menn og var sagt að sennilega „hefði einhver hrint honum af ísjaka þegar enginn sæi til“.²
 

Það hefði líka verið spennandi að skoða hvaða máli siðblindugreining skiptir í lagalegu tilliti, í Evrópu og Bandaríkjunum. Af því siðblinda (psychopathy) er ekki viðurkennd sem sjálfstæð persónuleikaröskun þar sem DSM-IV og ICD-10 staðlarnir eru notaðir, heldur er einhvers konar undirþáttur í andfélagslegri persónuleikaröskun, vandast nokkuð málið. Sömuleiðis eru víða, t.d. í Bandaríkjunum, ekki notaðir sömu skilgreiningar í lagalegri umfjöllun og læknisfræðilegri umfjöllun þegar verið er að meta sakhæfi. Yfirleitt virðast siðblindir glæpamenn vera úrskurðaðir sakhæfir.³ Á Íslandi var það gert í Geirfinns- og Guðmundarmálinu fræga 1980 en þá átti  ICD-9 staðallinn að gilda á Íslandi og líklega hefur geðvilla verið innifalin í andfélagslegri persónuleikaröskun (því miður finn ég ekki upplýsingar um hvernig þessu var nákvæmlega varið í handbókinni sem fylgdi með gamla ICD-9 staðlinum). Það væri áhugavert að vita hvort geðvillugreining sé til marks um sakhæfi miðað við þau mál sem dómstólar hafa skorið úr um á undanförnum áratug eða svo, hér á landi. Mig grunar að núorðið sé reynt að fara kringum siðblindugreiningu skv. ICD-10 því eflaust eru siðblindir betur geymdir í öryggisgæslu á réttargeðdeild en í fangelsi. Bretar hafa reynt að fara kringum þetta vandamál með því að búa til sérstaka flokkun, DSPD (glæpamenn með „dangerous and severe personality disorder“) sem dekkar flesta þá siðblindu og hafa vistað slíka glæpamenn í stranga öryggisvörslu. Í meðferð og endurhæfingu DSPD-glæpamanna hefur síðan verið eytt ómældu fé en árangurinn er lítill sem enginn.⁴
 

Á tímabili var ég að hugsa um að skrifa eina færslu um fræga siðblindingja, t.d. morðingja á borð við Ted Bundy og Peter Lundin, fjárglæframenn, t.d. Bernie Madoff og Andrew Fastow og fleiri. Því miður uppgötvaði ég í þeim pælingum að minn uppáhalds reyfarahöfundur, Jeffrey Archer, hefur verið greindur siðblindur af geðlækni og reyndar bendir æviferill Archer sterklega til þess að greiningin sé alveg rétt. (Myndin er af Archer.)
 

Margt skondið hef ég rekist á í skoðun heimilda um siðblindu. Má nefna grein sem ég týndi því miður aftur þar sem borin voru saman markmið ýmissa sjálfshjálparbóka (þ.e. bóka sem eiga að kenna manni að verða hamingjusamari, öðlast aukið sjálfstraust, takast betur á við lífið o.þ.h.) og kjarnaeiginleikar siðblindu skv. gátlista Hare. Niðurstaðan úr þeirri umfjöllun var að nútíma sjálfshjálparfræði reyndu að kenna fólki að verða siðblindara. T.d. væri lögð þung áhersla á að velta sér ekki upp úr fortíðinni heldur horfa einungis fram á veginn, þ.e. æfa sig í skorti á eftirsjá; að setja sig sem mest í fyrsta sæti, þ.e. æfa sig í sjálfselsku og eiginhagsmunasemi; að hrósa sér stöðugt, þ.e. ýta undir bólgið sjálfsálit o.s.fr. Þetta þótti mér athyglisverður vinkill á sjálfshjálparfræði.
 

Einnig var gaman að lesa um hvernig forkólfar höfuðlagsfræða  (phrenology, sem er „sú kenning, að tilteknir sálrænir hæfileikar eigi sér aðsetur á sérstökum svæðum heilans og snið hauskúpunnar á hverjum stað gefi vísbendingu um styrk þeirra hæfileika, sem undir búi“) og svipbrigðafræða (physiognomy) urðu óvart til að ýta undir þekkingu manna á geðröskunum, þ.á.m. siðblindum glæpamönnum.
 
 

En þótt öðru hvoru rækist ég á eitthvað skondið, jafnvel skemmtilegt, var heimildalestur um siðblindu yfirleitt ekki skemmtiefni, eðli málsins samkvæmt. Ég get ekki sagt að ég vorkenni siðblindum nema að því leyti að mér finnast það ömurleg örlög að fæðast án samvisku. Sá samviskulausi finnur samt væntanlega minnst fyrir því. Þótt hann geri sér grein fyrir að hann er öðruvísi en annað fólk og geti ekki myndað mannleg tengsl er honum alveg sama einmitt af því hann skortir samvisku og tilfinningar. Ég vorkenni aftur á móti öllum þeim sem verða á vegi slíks manns. Og tek heils hugar undir ráðleggingar Roberts D. Hare og fleiri: Eina ráðið er að flýja sem fætur toga og því fyrr því betra!
 
 
 
 

3 Sjá t.d. Pirelli, Gianni, William H. Gottdiener og Patricia A. Zapf. 2011. „A Meta-Analytic Review of Competency to Stand Trial Research“. Psychology, Public Policy, and Law  17.árg. 1.tbl. 2011, s. 1–53; Larsson, Johan. 2006. Psykopaten och rättvisan. Psykiskt störda lagöverträdare – med fokus på personlighetsstörningar (námsritgerð við lagadeildina í Háskólanum í Lundi, Svíþjóð); Christie, Nils. 2001. „Et humanistisk perspektiv på straffegjennomføringsloven“. Á síðu IKRS (Institutt for kriminologi og rettssosiologi). Textinn birtist á vefsíðunni 26. jan. 2009;
 
 

4 Sjá Warren, Fiona o.fl. 2001. Review of treatments for severe personality disorder (skýrsla unnin fyrir Home Office Department of Health and Prison Service. Dangerous and Severe Personality Disorder Programme); Kendell, R.E. 2002. „The distinction between personality disorder and mental illness“ The British Journal of Psychiatry 180. árg. 2002, s. 110-115 og Tyrer, Peter o.fl. 2010 „The successes and failures of the DSPD experiment: the assessment and management of severe personality disorder“. Medicine, Science and the Law 50.árg. 2.tbl. 2010, s. 95-99.

Af íslensku efni þar sem svolítið er fjallað um sakhæfi siðblindra hef ég einungis rekist á eina grein (en hef svo sem ekki leitað sérstaklega að þessu). Það er: Jónatan Þórmundsson. 1982.  „Úrdráttur úr „Mat á geðrænu sakhæfi“ í Sjúkdómshugtakið : merking þess, notkun og takmarkanir í geðlæknis- og sálarfræði / [ritnefnd Haukur Hjaltason, Klaus Dieter Wiedmann, Kristján Sturluson]. Rit þetta er að stærstum hluta byggt á málþingi sem Félag sálfræðinema við Háskóla Íslands stóð fyrir í apríl 1981.
 
 

31. des. 2011: Ég hef ofið siðblindufærslurnar og ætti að vera þægilegra að skoða efnið á vef heldur en í þessu bloggumhverfi. Slóðin er:

Þófamjúk rándýr sem læðast: Siðblinda VI hluti

Í þessari færslu verður stiklað á stóru og athygli vakin á nokkrum dæmum um siðblindu í fræðum og bókmenntum frá ýmsum tíma. Engan veginn er um tæmandi umfjöllun að ræða heldur einungis stiklur svo umfjöllunin er nokkuð brotakennd. Einnig verður aðeins minnst á íslenskar bókmenntir en þar er einungis um vangaveltur færsluhöfundar að ræða því nánast ekkert hefur verið skrifað um siðblindu í tengslum við þær.
 

Siðblindir einstaklingar hafa væntanlega verið til frá því einhvern tíma í þróunarsögu mannsins (sbr. kaflann „Þróunarfræðilegar skýringar“ í færslunni Orsakir siðblindu.) Menn hafa þóst sjá þess merki að verið sé að lýsa siðblindum í mjög gömlum textum svo snemma hefur samferðamönnum siðblindra orðið ljóst hvern mann þeir höfðu að geyma.

Oftast er vitnað til Manngerða Þeófrasosar sem elsta fræðitexta þar sem siðblindum er lýst.  Þeófrastos var frá Eresos á Lesbos, nemandi Platons og  persónulegur vinur Aristótelesar. Hann var raunvísindamaður sem reyndi að rannsaka náttúruleg fyrirbæri á hlutlægan hátt, þ.m.t. manngerðir. Ritið Manngerðir var skrifað í Aþenuborg árið 319 fyrir Krist. Ein manngerðin er sú sem sýnir blygðunarleysi og eru einkennin óneitanleg lík hugmyndum nútímamanna um siðblindu:

„Blygðunarleysi – svo það sé skilgreint – er að traðka á mannorðinu fyrir skammarlegan ávinning. Sá blygðunarlausi er þannig:
   Hann fer fyrst til einhvers sem hann hefur svindlað á og biður um lán … Ef hann hefur einhvern tíma gert kjötkaupmanninum greiða, þá minnir hann á það, þegar hann kaupir í matinn, og stendur við vogina og lætur helst aukakjötbita með, en ef það tekst ekki, þá súpubein. Heppnist það, lætur hann sér vel líka, ef ekki, þá seilist hann í vömb af búðarborðinu um leið og hann hypjar sig hlæjandi á brott. … Í baðhúsinu er hann vís til að ganga að vatnskatlinum og dýfa skjólunni ofan í undir öskrum baðvarðarins og skvetta sjálfur yfir sig og segja svo að hann sé búinn að skola sig. Á leiðinni út segir hann við baðvörðinn: Ertu ennþá í fýlu? Þú færð sko enga þóknun frá mér.“

Sá blygðunarlausi er, sem sjá má af þessum dæmum, sjálfselskur, kaldlyndur, samviskulaus, ruddalegur og svífst einskis í eigin þágu. Manngerðir Þeófrastosar voru frægt rit sem barst víða. Í eftirmála að íslensku þýðingunni er rökstutt að Brynjólfur biskup Sveinsson hafi átt eintak af þeim í sínu bókasafni í Skálholti.¹
 

Enn frægari en Manngerðir er vitaskuld sjálf Biblían. Þar hafa sumir þóst greina ennþá eldri lýsingar á siðblindueinkennum.
 

Fyrst er að telja lög Móse. Mósebækur (Fimmbókaritið, Torah) eru taldar samansettar frá svona 950-450 f. Kr. og sú fimmta líklega frá því um 621 f. Kr. þótt hún kunni að byggja á eldri heimildum.

Í 5. Mósebók er fjallað um þrjóskan son og segir: „Eigi maður þrjóskan son og ódælan sem hvorki vill hlýða föður sínum né móður og hlýðnast þeim ekki heldur þótt þau hirti hann, skulu faðir hans og móðir taka hann og færa hann fyrir öldunga borgarinnar á þingstaðinn í borgarhliðinu. Þá skulu þau segja við öldunga borgarinnar: „Þessi sonur okkar er þrjóskur og ódæll og hlýðir ekki áminningum okkar. Hann er bæði ónytjungur og svallari.“ Þá skulu allir karlmenn í borginni grýta hann til bana. Þú skalt uppræta hið illa úr þjóð þinni. Allur Ísrael skal frétta þetta svo að þeir óttist.“ (5. Mósebók, 21, 18-21.  Biblían á síðu Hins íslenzka biblíufélags.). Í Guðbrandsbiblíu, útg. 1584, er þýðingin aðeins öðru vísi og segja foreldrarnir öldungunum að hann sé „einn ölsvelgur og drykkjudári“. „Og þú skalt so í burt skilja hið vonda frá þér.“ (Biblia: Þad Er Øll Heilóg Ritning : vtlógd a Norrænu, s. 194 [190], á Bækur.is.) Það væri einkar áhugavert að vita hvað hebresku orðin í frumtextanum þýðir nákvæmlega.

Þetta telur ísraelski geðlæknirinn Bernard Mordechai Rotenberg að sé lýsing á siðblindum. Hann rökstyður mál sitt með því að benda á að ekki sé einungis talað um óhlýðinn og uppreisnargjarnan son heldur sé hegðun hans tengd drykkjuskap, ónytjungshætti og þrjósku sem tengist einmitt nútímalýsingu (þ.e. 1971) á siðblindu. Rotenberg vitnar í ýmsa skýrendur og útleggendur þessara lögmála, s.s. Philo Judaeus (20 f.Kr. – 40 e.Kr.) sem var heimpekingur og lögfræðingur í Alexandríu og taldi þrjóska soninn „leiðtoga í guðleysi“ og túlkaði sögu hans ítarlega. Sama töldu Josefus Flavius (38-100 e. Kr.) og Talmud skýrendur á 1.-6. öld. [Talmud eru skýringar rabbína á lögmálinu, Torah/ Fimmbókaritinu]. En Maimonides (1135-1204), einn þekktasti útleggjandi og túlkandi Talmud og gyðinglegra laga taldi þjófnað tengdan græðgi eða að láta stjórnast af löngun. Hugsanlega hafi hinir fyrrnefndu álitið „þrjóska soninn“ einungis sýna persónuleikavandamál en Maimonides og fylgimenn hans séð hann sem samfélagslegt vandamál að auki. Í þessum skýringum öllum sé augljóst að biblíuhugtakið „þrjóski sonurinn“ eigi við alvarlegustu hegðunareinkenni hugsanlegs glæpamanns. Á tímum Gamla testamentisins skýrði „fláttskapur“ eða „illska“ glæpsamlega hegðun. Þá var aftaka eina áhrifaríka fyrirbyggjandi meðferðin gegn illsku: „Þú skalt uppræta hið illa úr þjóð þinni.“ Rotenberg telur eftirtektarvert að bæði Talmud og nútíma geðlækningar leggi áherslu á óumbreytanlega, óleiðréttanlega náttúru þessa ástands.²
 

Annar fræðimaður, George Stein, telur sig hafa fundið lýsingu á siðblindum í Orðskviðunum, 6. kafla:
 
 

Stein vitnar í guðfræðiprófessorinn McKane sem skrifaði að „eesh belial“ (varmennið/skálkurinn) væri sá sem eyðir fremur en sá sem er einskis nýtur (ein orðsifjaskýring á „belial“ er „sá sem er einskis nýtur/ einskis virði“). Í honum býr djúpstæð illska. Hann er haldinn þráhyggju um að skaða meðbræður sína. Hann kveikir illdeilur og orð hans hafa eyðandi reiði logandi elds. (Proverbs: A New Approach; 1970, SCM Press) Þessi lýsing Biblíunnar á „belial“ fellur fellur vel að árásárgjörnum siðblindum manni.Flest af einkennum DSM-IV staðalsins yfir andfélaglega persónuleikaröskun má finna í þessari lýsingu. Rabbínarnir túlkuðu orðið belial þannig að beli þýddi „án“ og Ya-al þýddi „ok“, sem þýðir að belial er sá sem lifir án helsis Torah (hinna heilögu gyðinglegu laga). Í DSM-IV er einmitt talað um síendurtekið tillitsleysi og brot á rétti annarra. Annað sem greiningarlykilinn nefnir er að geta ekki hagað sér í samræmi við norm samfélagsins, sviksemi, hvatvísi, pirring  og árásargirni, skort á eftirsjá o.s.fr.  Líklega eru fimm af sjö megineinkennum andfélagslegrar persónuleikaröskunar skv. skilgreiningu DSM-IV  nefnd eða gefin í skyn í þessum biblíutexta. Textinn er reyndar styttri (93 orð) en samtantekt DSM-IV á ASPD (127 orð). Siðblind persónuleikaröskun hlýtur að hafa verið alvarlegt vandamál í Ísrael til forna úr henni eru gerð svo góð skil í Biblíunni, segir Georg Stein.³
 
 

Í skáldskap hafa menn talið ýmislegt til lýsingu siðblindra í gegnum tíðina, t.d. Þúsund og eina nótt, þar sem Shahryar sá sem lét lífláta eiginkonur sínar eftir brúðkaupsnóttina, er talinn siðblindur. Í Kantaraborgarsögum Chaucers (1340?-1400) þykjast menn sjá lýsingar á siðblindum, einkum í :
 
 

What, trowe ye, that whiles I may preche, And wynne gold and silver for I teche, That I wol lyve in poverte wilfully? Nay, nay, I thoghte it nevere, trewwly! For I wol preche and begge in sondry landes; I wol nat do no labour with myne handes, Ne make baskettes, and lyve therby, By cause I wol nat beggen ydelly. I wol noon of the apostles countrefete; I wol have moneie, wolle, chese, and whete, Al were it yeven of the povereste page, Or of the povereste wydwe in a village, Al sholde hir children sterve for famyne. Nay, I wol drynke licour of the vyne, And have a joly wenche in every toun. But herkneth, lordynges, in conclusioun — Youre likyng is that I shal telle a tale. Now have I dronke a draughte of corny ale, By god, I hope I shal yow telle a thyng That shal be reson been at youre likyng. For though myself be a ful vicious man, A moral tale yet I yow telle kan, Which I am wont to preche for to wynne.  Geoffrey Chaucer. „The Pardoner’s Prologue“, línur 439-460.  The Canterbury tales

„Hvað! haldið þið virkilega að meðan ég predika  og ávinn mér gull og silfur með ræðum mínum,  þá vilji ég endilega búa við fátækt?  Nei, nei! Það hefur mér aldrei dottið í hug!  Ég vil predika og betla hvar sem ég kem.  Ég vil ekki vinna með höndunum,  eða riða körfur eins og heilagur Páll,  þegar betlið gefur svona mikið af sér!  Ég fylgi ekki dæmi postulanna;  ég vil peninga, ull, og ost, og hveiti,  jafnvel þótt fátækasti vikastrákurinn láti það af hendi  eða örsnauðasta ekkjan í þorpinu –  rétt sama þó börnin hennar séu að farast úr hungri!  Nei, ég vil drekka vínberjasafa*    og í hverju plássi er snotur hnáta!  En heyrið mig, lagsmenn góðir, nú í lokin:  þið óskið eftir ég segi ykkur sögu, og í Himnaföðurs [svo!] nafni,  fyrst ég hef nú fengið dreitil af maltöli,  þá vona ég að geta sagt ykkur sögu  sem hugnast!  Má vera ég sé syndumspilltur maður, en ég get þó sagt ykkur uppbyggilega sögu –  eina af þeim sem ég predika í hagnaðarvon.“* [„licour of the vyne“ í frumtexta, virðist afar ónákvæmt þýtt] „Inngangur að sögu aflátssala“. Kantaraborgarsögur, s. 243. Erlingur E. Halldórsson þýddi. Mál og menning 2003. Þýðing Erlings er sett upp í prósa en ég raðaði textanum upp til samræmis við frumtexta.

 Á síðunni „Fictional portrayals of psychopaths in literature“ á  Transwiki, Wikipedia,  er talinn upp fjöldi fleiri dæma úr evrópskum en einkum engilsaxneskum bókmenntum.
 
 
 
Siðblinda í íslenskum bókmenntum

Í íslenskum bókmenntum hefur siðblindu enginn gaumur verið gefinn. Næsta augljóst er þó að Egill Skallagrímsson uppfyllir bæði greiningarlykil Hare og DSM-IV, líklega einnig ICD-10, til að teljast verulega siðblindur. Þetta er að því leyti eftirtektarvert að Egill er eina aðalpersóna Íslendingasagna sem ekki er einhliða (týpa) heldur margbrotin persóna. Það er vitaskuld erfitt að sjúkdómsgreina einstaklinga eftir sögulegum heimildum, hvað þá skáldskap, en Egill er það skýrt dæmi að ég nefni hann sérstaklega.Hann sýnir feikileg hegðunarvandræði sem barn og unglingur og kemur þá strax fram að hann er algerlega samviskulaus. Í grimmdarverkum blöskrar mönnum hans, t.d. í ferðinni á Kúrlandi, og kölluðu víkingar þó ekki allt ömmu sína í þeim efnum. Kaldlyndi og ágirnd eru ríkjandi þættir í fari Egils. Í þau fáu skipti í Egils sögu sem hann virðist sorgmæddur má allt eins túlka þau dæmi sem gremju yfir því að hann fær ekki það sem hann telur að sér beri, hvort sem um er að ræða Ásgerði, bætur eftir bróður sinn eða fé Ljóts hins bleika. Þegar Egill missir son sinn og kemst í mikla geðshræringu er allt eins líklegt að hann sé fjúkandi reiður yfir að hafa misst erfingja enda þoldi hann ekki hinn son sinn, friðsaman og sáttfúsan Þorstein. Sonatorrek, hið fræga kvæði sem raunar er óvíst hvort hafi fylgt Egils sögu frá upphafi, er aðallega ásakanir á hendur Óðni fyrir að hafa svipt Egil erfingja. Undir lok sögunnar, þegar Egill er örvasa gamalmenni, er hann jafngrimmur og fyrr, drepur tvo þræla og felur silfur sitt til að enginn fái notið þess, sem er náttúrlega ágætt dæmi um þá sjálfselsku og eiginhagsmunasemi sem einkennir siðblinda.⁴
 

Það er auðvitað spurning hvaða ályktanir um þekkingu íslenskra miðaldamanna á siðblindum má af lýsingu Egils draga. En mér finnst líklegt að höfundur Egils sögu hafi haft náin kynni af siðblindum einstaklingi og stuðst við þau í samningu Eglu. Siðblinda er meðfædd persónuleikaröskun og því líklegt að hún lýsi sér svipað á mismunandi skeiðum sögunnar og við mismunandi aðstæður. Það væri einkar spennandi að skoða dæmi um lýsingar persóna og hegðun þeirra í veraldlegum samtíðarsögum með tilliti til siðblindu, t.d. Sturlungu (einkum Íslendingasögu Sturlu Þórðarsonar) því mörgum þykja þær raunsæjar og þær eru skrifaðar á svipuðum tíma og atburðir henda.

Norski geðlæknirinn Jon Geir Høyersten hefur skrifað um persónuleikaraskanir í Íslendingasögunum og þá sérstaklega Brennu-Njáls sögu. Hann segir, í viðtali, um Hallgerði langbrók: „Hallgerður var einstaklega afbrýðisöm kona og lét stjórnast af þeim kenndum. Hún var einnig gráðug og bæði vildi og reyndi að komast yfir það sem aðrir áttu og mátu … Hún var mjög sjálfhverf og hugsaði fyrst og fremst um eigin hagsmuni en það eru lýsandi einkenni siðblindu (e. sociopathy) eða Narkissisma.“⁵ Ég hef ekki aðgang að grein sem Høyersten hefur skrifað um efnið en mér þykir þessi siðblindugreining hans á Hallgerði dálítið vafasöm þegar haft er í huga hjónaband hennar og Glúms. Á hinn bóginn kemur langrækni, sem margir telja að einkenni siðblinda, prýðilega fram í síðustu samskiptum þeirra Gunnars á Hlíðarenda og ekki þarf að leita lengi að dæmum um ruddalega og sjálfselska hegðun Hallgerðar.
 

Af því nú nálgast páskar má rifja upp Passíusálma sr. Hallgríms Péturssonar. Þar er ekki minnst á siðblindu. En skv. lúterskri guðfræði verða menn að viðurkenna og játa syndir sínar og veikleika. Með iðrun verður mannssálin móttækileg fyrir náð og huggun. Hallgrímur var vel að sér í sinnar tíðar guðfræði og í Passíusálmunum kemur fram að iðrun, þ.e. hæfileikinn til eftirsjár, sé guðs gjöf og ekki öllum gefin, þ.e. ekki á valdi einstaklingins. Kannski hefur sr. Hallgrímur kynnst mönnum sem ekki gátu fundið til eftirsjár? Mér finnst áhugavert að skoða þessi tvö erindi úr 12 Passíusálmi með siðblindu í huga:
 
 

Af seinni tíma íslenskum bókmenntum er freistandi að benda á Bjart í Sumarhúsum sem, eins og Egill Skallagrímsson, er algerlega siðblind persóna, skoðað út frá helstu greiningarlyklum siðblindu. Bjartur er samviskulaus og hugsar einungis um eigin hag, sem kristallast í ósk hans um kindur á fæti. Hann er til í að fórna fjölskyldu sinni fyrir eign. Sú eina persóna sem Bjartur virðist bera einhverjar taugar til er Ásta Sóllilja. En það kemur ekki í veg fyrir að hann áreiti hana kynferðislega á barnsaldri og reki hana barnunga að heiman. Eiginlega er Ásta Sóllilja eign/hlutur í augum Bjarts, hið eina sem hann hefur getað náð frá Rauðsmýrarfólkinu. Tilfinningar hans, annað en ósk um eignarhald, virðast rista grunnt. Til að lokka Ástu Sóllilju aftur til sín er Bjartur til í að leggja ýmislegt á sig svo sem að „yrkja nútímaljóð“.  Í lok þessarar miklu sögu hefur Bjartur ekkert breyst og lemur enn hausnum við steininn í sinni meintu sjálfstæðisbaráttu. Bjartur er í rauninni skólabókardæmi um uppreisnarmann án málstaðar.⁶

Ég hef ekki hugmynd um hvort Halldór Laxness vissi mikið um psykopati þegar hann skrifaði Sjálfstætt fólk, sem kom út 1934-1935. Það væri auðvitað gaman að kanna hvað leynist í bóksafninu á Gljúfrasteini. En Halldór var afar góður mannþekkjari og eiginlega er ómögulegt annað en ímynda sér að hann hafi haft lifandi fyrirmynd að Bjarti, siðblindan mann sem hann hafi kynnst nokkuð vel eða fylgst vel með. Það er því í sjálfu sér hlálegt hvernig sumir hafa gert andhetjuna hinn siðblinda  Bjart að sínu átrúnaðargoði og fyrirmynd allar götur síðan Sjálfstætt fólk kom út. Sjálfur á Halldór Laxness að hafa kallað Bjart þurs og afglapa.⁷
 

Með aukinni reyfarmenningu hér á landi hafa birst fleiri siðblindingjar. Af  glænýjum bókum má nefna Ég man þig eftir Yrsu Sigurðardóttur, þar sem ein aðalpersónan hefur siðblindugreiningu og hagar sér í samræmi við það, og Snjóblindu Ragnars Jónassonar, þar sem ein aðalpersónan er greinilega sköpuð með hliðsjón af nýjustu siðblinduumfjöllun. Báðar þessar bækur komu út fyrir síðustu jól (2010).

Að lokum skal minnst á áhugaverða (en e.t.v. umdeilda) greiningu á frægri teiknimyndapersónu, Andrési Önd: „Við persónuleikagreiningu á Andrési komu eftirfarandi þættir í ljós: Hann er skapbráður, latur, svikull, frekur, þjófóttur og afskaplega mikill heigull. Hann er vondur við börn og á stundum einnig grimmur við dýr. Andrés er samkvæmt þessum einkennum haldinn siðblindu eða sociopathy.“⁸

Teikningin er eftir Francis Howell. Þessar teikningar birtust upphaflega í enskri útgáfu, The Characters of Theophrastos, London 1824. Í undirtitli þeirrar útgáfu segir að bókin sé „skreytt lyndislestrarmyndum“ (illustrated by phsysiognomical sketches) og kveðst Howell teikna þær í ljósi áralangrar athuganir á andlitsfalli og skapgerð manna. (s.189)
 
 

2 Rotenberg, Bernard Mordechai. 1971. „The Biblical Conception of Psychopathy: The Law of the Stubborn and Rebellious Son“. Journal of the History of Behavioral Sciences. 7.árg. 1. tbl. 1971, s. 29-38.
 
 

3 Stein, George. 2009. „Was the scoundrel (belial) of the Book of Proverbs a psychopath? – psychiatry in the Old Testament“. The British Journal of Psychiatry 194. árg. 1.tbl. 2009, s. 33.
 
 

4 Óttar Guðmundsson geðlæknir hefur greint Egil Skallagrímsson með „geðhvarfasýki með alvarlegum þunglyndistímabilum og tímabundnu oflæti.“ Óttar Guðmundsson. Kleppur í 100 ár. JPV útgáfa 2007, s. 10. Ég er ekki geðlæknir en hef kennt Egils sögu á að giska 40 sinnum og finnst þessi greining afar hæpin. Torfi H. Tulinius hefur skrifað talsvert um Egils sögu, þ.á.m. bókina Skáldið í skriftinni – Snorri Sturluson og Egils saga.  Hið íslenska bókmenntafélag 2004. Torfi kemst að þeirri meginniðurstöðu að Egils saga sé skáldsaga sem Snorri hafi skrifað sem nokkurs konar yfirbót og byggt á ævi sinni; „Snorri hafi með sögunni viljað bæta fyrir þær syndir sem hann drýgði í deilum sínum við Sighvat bróður sinn og Sturlu son hans. Hann hafi séð hlutskipti sitt og Egils í ljósi sögu Gamla testamentisins af Davíð konungi. Allir þrír hafi misst frumburð sinni og túlkað það sem refsingu fyrir að hafa lagt á ráð um dauða sinna nánustu keppinauta.“ (Kynning á bókinni á síðu Hins íslenska bókmenntafélags.) Ég hef sömu skoðun á niðurstöðum Torfa og geðgreiningu Óttars. Sjálf óf ég fyrir margt löngu vef um Egils sögu þar sem m.a. má finna síðu þar sem einkenni andfélagslegrar persónuleikaröskunar eru mátaðar við Egil, sjá „Var Egill andfélagslegur persónuleiki?“, samin 2000. Þessi síða er barn síns tíma og eftir siðblindupælingar undanfarið myndi ég auðvitað greina Egil eftir gátlista Hare og kenningum annarra fræðimanna um siðblindu.
 

5 „Persónuleikaraskanir í Njálu“. Fréttablaðið 13. ágúst 2005, s. 20
 

6 „… hinn siðblindi er uppreisnarmaður án málstaðar, pólitískur æsingamaður án slagorðs, byltingarmaður án áætlunar; með öðrum orðum, uppreisn hans er í því augnamiði að ná takmarki sem einungis þjónar honum einum; hann er ófær um að leggja sig fram í annarra þágu. Öll fyrirhöfn hans, skiptir ekki máli hvaða gervi hún klæðist, er til þess gerð að uppfylla stundarþarfir hans og óskir.“ 

Lindner, Robert M. 1944. Rebel Without a Cause: The Hypnoanalysis of a Criminal Psychopath. Útgáfa Other Press, LLC, 2003 er aðgengileg á Bækur Google. Ath. að kvikmyndin Rebel Without a Cause á ekkert sameiginlegt með þessari bók nema titilinn.
 
 

7 Illugi Jökulsson. 2009. „Grein: Skrímslið í Sumarhúsum.“ Færsla 21. ágúst 2009 á Trésmiðju, bloggi Illuga.
 
 

8. Matthías Matthíasson, nemi í sálfræði. Úr Samfélagstíðindum, blaði þjóðfélagsfræðinema í Háskóla Íslands, 12, 1992. Birtist í „Hver ertu, Andrés?“  Morgunblaðið 11. júní 2004, s. 6.
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Dagurinn hefur auðvitað að mestu runnið mér úr greipum vegna þess hve mikill kramaraumingi ég er. (Þetta finnst lækninum mínum doldið ljótt orð en hann er náttúrlega alinn upp fyrir sunnan … ég man ekki betur en kramaraumingi hafi verið tiltölulega hvunndagslegt orð þarna á norðausturhorninu og gæti reyndar tínt til verri orð en það, einkum eitt sem ég passa voðavel að nefna aldrei í viðtölum við þann góða lækni þegar ég bögglast við að lýsa slappri líðan.)

Í allan dag hef ég verið að reyna að fixa hljóðskrár á vefsíðu. Í denn, meðan ég hafði þrekið, hefði ég rúllað þessu upp inn á milli verka. En fyrst var að finna vél á vef til að breyta gömlum real-audio skrám í mp3 (vildi ekki hlaða niður forriti til ‘ins arna) og það tókst mæta vel. Svo er að láta þær keyra á vefsíðu. Það gengur illa. Þ.e.a.s. þær keyra eins og englar (ef hljóðskrá má kalla svo og ef englar keyra) í IE og Operu en eru með tiktúrur í Google Chrome. Kann ekki við að vekja soninn til að tékka á Firefox. Stefnan er að nota eins hreinan HTML-kóða og unnt er, sleppa XML og javascript fiffum sem mest og því miður eru menn ekki nógu harðir á stöðlunum ;(  Ég hef ekki ofið neitt í marga mánuði en stefni æ meir í Back to the Basic og KISS (Keep it simple Stupid!) og held að því einfaldari kóði því langlífari verði vefsíður. Nefni t.d. Netútgáfuna sem gott dæmi um hverju slík stefna hefur skilað. Já, svo nota ég enn eldgamlan Netscape Editor til að vinna grunninn (þrátt fyrir Dreamweaver áróður mannsins) og handskrifa svo meira og minna kóðann inn í grunninn, í Notepad. Dálítið erfitt fyrir konu með athyglisbrest, þetta er nákvæmnisvinna og þýðir ekki að gleyma að loka sosum eins og einum hornklofa eins og gefur að skilja …

Fyrir utan þetta dútl (hljóðskrárnar eru sýnishorn af forníslensku og hinn dramatíski flutningu Arne Torp á endurgerðri Atlakviðu með fimmtu aldar frumnorrænu-framburði) hef ég afrekað fátt. En ég hef reiknað út að ef mér tekst að klára að gera upp og breyta svona einni málsögusíðu á dag þá muni þetta verk einhvern tíma klárast, verk klárast nefnilega þótt þau séu unnin hægt. Og ég reyni að hugsa sem minnst um hvernig ég var áður en sjúkdómurinn greip mig í heljarkrumlurnar, þegar ég gat kennt meir en fulla stöðu og verið í fullt af skemmtilegum aukadjobbum með og allt var svo gaman og gekk svo hratt og ég lifði svo hratt. Núna lifi ég mjög hægt.

Fór reyndar til heimilislæknis í dag og lagði spilin á borðið: Sagði honum að við geðveika fólkið fengjum oft ýmis mjög sannfærandi sjúkdómseinkenni og nú vildi ég bara fá að vita hvort þau væru raunveruleg eða hvort ég væri hysterísk. (Lækninum fannst hysterísk ekki fallegt orð, ekki heldur móðursjúk. Af þessu má ráða að læknar séu almennt soldið viðkvæmir fyrir orðalagi sjúklings um sig.) Í ljós kom að öll einkennin nema eitt voru hystería. Gott fyrir mig að vita það. Aftur á móti hurfu þau ekki við þessar upplýsingar, því miður.

Eftir ráðfæringar við manninn, undir hinum ljúffenga kvöldverði sem hann snaraði fram handa sinni konu og kettinum, lét ég slag standa og pantaði tíma í nálastungum. Var búin að ræða þetta við stingjarann einhvern tíma í fyrra; sá þekkir vel til þunglyndis og lofar engu, í mesta lagi hugsanlegum séns. Best að taka þann séns – ég hef þá alltaf prófað. Og vestræn læknislyf skila mér hvort sem er ekki betri árangri en hugsanlegum séns svo maður getur allt eins leitað fleiri sénsa. Ég blæs á grænmetisfæði, dítox, hómópatíu, heilun og þess háttar. En mætti sosum prófa andalækningar, þær eru enn óprófaðar: Þekkir einhvern góðan andalækni? Er Friðrik enn að störfum? 😉 Handayfirlagning og særing er einnig óprófuð en ég held ég láti það eiga sig. 

Í gærkvöldi hraðlas ég reyfara, Fyrirgefningu eftir Lilju Sigurðardóttur. Ég man að ég var frekar hrifin af fyrri bókinni hennar, Spor, en komst að því við lestur þessarar að ég man ekki snitti úr fyrri bókinni. Og þessi seinni var alltof fyrirsjáanleg. Annars er ég enn á flettistiginu, skoða bækur, les hér og þar, sá reyndar að ég þyrfti einhvern tíma að skruna yfir Íslensku Hómilíubókina því textinn í henni er svo frábærlega flottur; íslenskan er gull! Og þeir sem sömdu þessar stólræður höfðu hvorki aðgang að orðabókum né orðum heldur sömdu sín eigin orð nokkurn veginn jafnóðum, a.m.k. mörg þeirra. Alltaf gaman að finna góðan texta.

Labbaði heim af Heilsugæslustöðinni og steig ölduna, sem bendir til að helv. þunglyndið sé ennþá í blóma. Og hengdi upp úr einni þvottavél með harmkvælum (svimi, flökurleiki, skjálfti o.s.fr. helltist yfir mig). Þannig að ég verð að sætta mig við að vera kramaraumingi áfram. Og langir “hressandi” göngutúrar eru ekki á dagskrá (sem betur fer dettur engum í hug að stinga upp á þeirri vitleysu við mig, nema sonurinn þegar hann vill peppa upp geðveika móður sína með einhverjum krassandi brandara).  

Þótt afrakstur dagsins sé lítill er samt afrakstur. Maður verður bara að minnka kröfurnar og lifa annars konar lífi en áður. Og passa að missa sig ekki í reiði og pirring heldur hanga á æðruleysisbæninni og rækta sinn (kvikindislega) húmor. Var ekki líka hið raunverulega svar við tilgangi lífsins / lífshamingjunni að maður ætti að rækta garðinn sinn? (Í stað þeirrar lummulegu skoðunar að svarið við heimspekinni væri sjálfsvíg? Og kaldhæðnin einkum fólgin í að síðarnefndi spekingurinn lést í bílslysi áður en honum tókst að fremja sjálfsvígið?) Maður stjórnar ekki þunglyndi. En maður getur svolítið stjórnað því hversu mikið skal hangið í harminum eða hve maður lætur eftir sér að tjúnast upp í gagnslausri reiði og pirringi út í allt og alla og öfund út í þá sem hafa fundið meint Eldóradó. Af því mér gengur merkilega illa að forðast drullupolla og neikvæðni hef ég ákveðið að líta á þá eins og hvert annað svartagallsraus og reyna að sjá hversu fyndin umræðan í rauninni er, alveg eins og mér þótti alltaf lúmskt gaman af Láka jarðálfi sem ég las fyrir strákana litla 😉

Og nú er ég orðin of þreytt til að finna myndskreytingar við færsluna …

Í gærkvöldi las ég Ljósu eftir Kristínu Steinsdóttur í einni beit, sem er vel af sér vikið hjá ólæsri konu. Má af þessu marka hve fantagóð bókin er; meira að segja athyglisbrostin hálflesblind kvenkind sekkur inn í sögheiminn og getur ekki lagt bókina frá sér!

Ég heillaðist strax af aðalpersónunni. Það er svo ótrúlega mikið í hana spunnið og henni er svo vel lýst. Raunar á það við um allar persónurnar; þótt sumar kunni að haga sér á þann máta sem lesandi er ekki sammála þá er alltaf ljóst af hverju þær haga sér svona og allar eiga persónurnar sé málsbætur eða skýringar á gjörðum og hegðun. Þetta er sumsé ekki einföld saga um góða og vonda heldur saga um fólk af holdi og blóði, með kostum og göllum.

Uppvöxtur Ljósu, myrkfælnin, kvíðaköstin og fyrstu þunglyndisköstin eru ljóslifandi. Fuglinn sem berst um í hálsinum er alveg hárétt lýsing á kvíða og þegar hann stækkar og leggst yfir Ljósu svo hún nær ekki andanum giska ég á að flestir sem reynt hafa ofsakvíðakast á eigin kroppi og sál finni mikla samsömun í þeirri lýsingu.

Nú er ekki svo að það sé eitthvert svartnætti ríkjandi í þessari bók, fjarri því. Ljósa er svo yndisleg manneskja að það er unun að fylgja henni eftir, bæði heima í sveitinni og þegar hún fer í Kvennaskólann. Ég skildi svo vel hvað hana langaði mikið í danskan kjól! Og gladdist mjög þegar hún saumaði sér fyrsta kjólinn 🙂  Reykjavíkurlýsingin minnti mig dálítið á Minningar Guðrúnar Borgfjörð, sem eru hér uppi í hillu og ég þyrfti að lesa aftur, svo hrifin var ég af þeim síðast.

(Myndin er af síðustu útskrift úr gamla Kvennaskólanum, vorið 1909. Sé vel að gætt sjást sporöskjulaga gluggarnir í kvistunum; þar fyrir innan bjuggu Ljósa og systir hennar Kvennaskólaveturinn.)

Ljósa heldur sjálf að ástarsorgin mikla hafi gert sig veika. En það er ljóst að höfundurinn, Kristín Steinsdóttir, kaupir ekki svo einfalda skýringu. Þess vegna er lesandinn í þeirri stöðu að samsinna Ljósu en nær jafnframt nægilegri fjarlægð til að sjá að Ljósa sér hlutina dálítið brenglaða og sýn hennar verður skrumskældari eftir því sem á söguna líður og Ljósa verður veikari.

Höfundurinn hlýtur að hafa talað mikið við geðhvarfasjúklinga og kynnt sér vel hvernig þeir upplifa sjúkdóminn. Ég er ekki geðhvarfasjúklingur en þekki mætavel til þunglyndishlutans. Þegar ég las að Ljósa gat ekki saumað, var búin að gleyma því (eða gat ekki sniðið? Minnið er eins og gatasigti!) beygði ég af. Þetta minnti mig svo mikið á þessi augnablik í lok síðasta árs þegar ég gat ekki fitjað upp af því ég var búin að gleyma hvernig maður fitjar upp. Svartnættið verður algert þegar detta úr manni síðustu hæfileikarnir, hæfileikar sem maður hefur haldið í og hangið á. Sem betur fer koma þeir aftur, bæði uppfitin hjá mér og saumaskapur Ljósu.

Þunglyndi Ljósu er lýst af næmni og miklu innsæi. Það er ekki oft sem ég hef lesið svona góðar lýsingar, t.d. á því þegar líkaminn hlýðir ekki, fæturnir bera mann ekki eða maður getur ekki komist af stað heldur er frosinn. Líkamlegum einkennum þunglyndis er svo sjaldan gaumur gefinn; þegar óendanlega þung maran leggst á mann, brenglar hreyfingar og dregur úr manni allan mátt.

Maníuna þekki ég bara af afspurn og hef séð fólk í slæmum maníuköstum. Það er enn þyngri kross að bera en þunglyndi. Á tímum Ljósu, á þeim nánast lyfjalausu tímum, var manía óþolandi ástand bæði fyrir sjúklinginn og aðstandendur. – Sumir nútímaspekúlantar sjá náttúrulegt lyfjaleysi í hillingum til handa okkur geðveika fólkinu. Svoleiðis velmeinandi og ýtið lið hefði afar gott af því að lesa Ljósu! – Óvíst er hvort dárakistur hafi nokkurn tíma verið brúkaðar á Íslandi en Óttar Guðmundsson heldur því fram að eitthvað hafi verið um að smíðað væri utan um vitfirrt fólk af því engin leið var  að tjónka við það og smíðið kom í veg fyrir að sjúklingurinn gerði sjálfum séð eða öðrum mein. Aumingja Ljósa lendir í slíku heimasmíðuðu búri og því er afar vel lýst hvernig henni líður þegar kvíðinn hellist yfir hana og hún kemst ekki út. Af reynslunni af ofsakvíðaköstum gat ég vel samsamað mig Ljósu í þessum aðstæðum og lá við að ég fengi svoleiðis kast þegar ég lifði mig inn í bókina og Ljósa var föst – innikróuð – og í ofsakvíðakasti!

Kannski lýsir það Ljósu best að segja að þetta sé óendanlega falleg bók um óendanlega mikla kvöl og þjáningu. Það er ekki bara Ljósa sem þjáist heldur allir í kringum hana. En þrátt fyrir alla þjáninguna er bókin skemmtileg, oft bráðfyndin og Ljósa sjálf er mikill skörungur. Meira að segja í lokin, þegar hún er hætt að halda þræði og minnið hefur svikið hana, er hún stórbrotin.

(Styttan sýnir Bertel Thorvaldsen halla sér upp að sköpunarverki sínu, Gyðju Vonarinnar, sem oftast er bara kölluð Vonin, á íslensku. Styttan stóð á Austurvelli en er nú í Hljómskálagarðinum. Ljósa hélt mikið upp á þessa styttu en hélt reyndar að konan væri María mey og skildi ekkert í því að hún hefði annað brjóstið bert … Kannski tengist þessi stytta svolítið því að Ljósa hallar sér að voninni þegar sortinn leggst yfir, leitar skjóls í dagdraumum um það sem hefði getað orðið. En um síðir verður henni ljóst að þessi von var tálsýn.)

Ég á örugglega eftir að lesa Ljósu aftur enda nokkuð víst að hún hripar úr heilabúinu á nokkrum vikum. Það er a.m.k. ljós punktur við þessi sífelldu blakkát af þunglyndi að ég á inni þennan ágætislestur, sem glænýr sé, í vor.

Þófamjúk rándýr sem læðast: Siðblinda VI hluti 
 

Orðin, merking þeirra og notkun

Eins og kom fram í síðustu færslu, „Hugtakið siðblinda og þróun þess“, má líklega rekja orðið psykopati til austurríska læknisins Ernst von Feuchtersleben, sem talaði um Psychopathieen sem sjúkdóma persónuleikans í bók sinni um geðlækningar, útgefinni 1845. En þótt hann hafi fundið upp orðið var skilningur hans á því talsvert annar en nú tíðkast. Psychopathy er samsett úr grísku orðunum psyche [ψυχή] sem þýðir sál eða líf og pathos [πάθος] sem getur þýtt ástríða, þjáning, tilfinning eða eitthvað í þá áttina.

Ég veit ekki hver elstu dæmi eru um notkun psykopati í íslenskum textum eru, reikna með að það þurfi að leita í gömlum heilbrigðisskýrslum til að finna slíkt út. Í grein Alfreðs Gíslasonar o.fl. „Lobotomia“ í Læknablaðinu 1952 er psykopati einn þeirra sjúkdóma sem þessir læknar beittu geiraskurði við. Það er elsta dæmið um psykopati sem ég fann í Læknablaðinu.

Eldra dæmi um sjúkdómshugtakið psykopati finnst þó og er það íslenskað sem sálrænt misræmi. Í grein Matthíasar Jónassonar, „Nokkur orð um Barnaverndarfélag Reykjavíkur“ í Menntamálum 1949 (22. árg. 3. tbl. 1.12. 1949), segir á s. 151: „Þá eru börn, sem þjást af sálrænu misræmi (psykopati), sem dregur úr námsgetu, þó að margir þættir greindarinnar séu góðir og traustir.“

Í Íðorðasöfnum læknisfræði og uppeldisfræði er siðblinda talin sjúkdómsheiti, samheiti er geðvilla og hvort tveggja er þýðing á psychopathy. (Sjá Orðabanka Íslenskrar málstöðvar.) Í Íslenskri orðabók, þriðju útgáfu, Edda 2002, er siðblinda kvótuð undir líffræði / læknisfræði og skýrð geðvilla, síðan er siðblindur skýrt sem er haldinn geðvillu. Í sömu orðabók er geðvilla kvótuð undir líf./lækn. og skýrð þannig: „geðræn truflun sem einkennist af ábyrgðarleysi, óeðlilegum tilfinningatengslum og hömluleysi, siðblinda.“

Elstu dæmi um geðvillu eru skv. Ritmálssafni Orðabókar Háskólans, úr Furður sálarlífsins. Sálarrannsóknir og sálvísindi nútímans eftir Harald Schjelderup, sem Gylfi Ásmundsson og Þór E. Jakobsson þýddu úr dönsku og kom út 1963. Í þeirri bók er einnig elsta dæmi um orðið geðvillusjúklingur. Næstelsta dæmi telur Ritmálssafn OH úr bók Símons Jóh. Ágústssonar, Um ættleiðingu, útg. 1964, þar sem stendur á s. 94: „ … helzt eru líkindi til, að geðvilla sé að nokkru ættgeng“ og „Geðvilltir (psychopathiskir) menn og menn með áberandi andfélagslegar hneigðir.“ (s. 66).  Svo vísar Ritmálssafn OH í 4. bindi Alfræðisafns AB (Almenna bókafélagsins), sem er Mannshugurinn eftir John Rowan Wilson, Jóhann S. Hannesson íslenskaði, kom út 1966. Ritmálssafnið tiltekur dæmið þannig: „…hinir svonefndu skapgerðarkvillar, en algengust af þeim er geðvilla.“; „Geðvilltir menn sýnast greindir og eins og annað fólk, en þá virðist skorta djúpar og heitar tilfinningar …“ (bæði dæmin eru af s. 61).
 

Elstu dæmi um orðið siðblinda og lýsingarorð því tengdu, í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans, vísa í klausurnar:

„Kenníngu einsog örlagatrúnni, þar sem einu helsta undirstöðuatriði kristins dóms, kennisetníngunni um frívilja mannsins, er hafnað með öllu, fylgir sérstök siðblinda, sem er mjög sterk í Brennunjálssögu, og lýsir sér meðal annars í því að bestu mennirnir vinna ævinlega verstu verkin.“ „Eftirmáli við Brennunjálssögu“ ársett 1945. (Halldór Kiljan Laxness sá um útgáfu Helgafells á Brennunjálssögu 1945.) Ritmálssafn OH tilgreinir dæmið úr bók Halldórs, Sjálfsagðir hlutir. Ritgerðir, sem kom út 1946, s. 362. Næstelsta dæmið um siðblindu er líka úr smiðju Halldórs:  „Vér höfum lifað að sjá sterk öfl, risin úr geðbilun stjórnmálamanna, og fullkomlega siðblind, heya örvæntíngarþrúngna baráttu fyrir útrýmíngu mannkynsins.“ („Vandamál skáldskapar á vorum dögum. Fyrirlestur í Norsk Studentersamfund í Osló 8. maí 1954.“ í Dagur í senn. Ræða og rit., útg. 1955, s. 194.)

Halldór hélt svo áfram að nota þessi orð. Í „Ræðu um Snorra“ sem birtist í Morgunblaðinu sunnudaginn 1. júlí 1979, s. 33, sagði hann: „Sérstök einkenni spekínga, sem mist hafa rétttrúnað sinn, þó þeir reyni að framfylgja honum í orði, og móralistar mundu nefna siðblinda menn, eru rík í þessum bókum [Ólafs sögu helga eftir Snorra Sturluson og Njálssögu]; en hætt við að flokkun í þá veru skýri ekki málin núna.“

Næsta ljóst er að Halldór Laxness notar orðin siðblinda/siðblind í merkingunni siðleysi/siðlaus. Hugsanlega er hann höfundur orðsins siðblinda og afleiddra orða en það er ekki fyrr en nýverið, líklega innan við áratugur síðan, að farið var að nota það í merkingunni psykopati. Í leit á Tímarit.is koma t.d. aðallega upp blammeringar á stjórnmálamenn sem sagðir eru siðblindir, stjórnmálastefnur, einstaklinga og yfirleitt flest það sem ritendum er í nöp við í það og það skiptið (meira að segja var í ritdómi hnýtt í óþarflega margar prentvillur í barnabók og spurt hvort það væri vegna lesblindu eða siðblindu). Þessi merking orðsins hefur haldist; Það þarf ekki annað en fylgjast með bloggskrifum nútímans til að sjá að einna vinsælast einmitt núna er að brigsla pólitískum andstæðingum eða þeim sem ekki eru sömu skoðunar um að siðblindu. Orðið siðblinda og siðblindur virðast í augnablikinu hafa leyst af brigsl um geðveiki (sem annars nýtur nokkuð stöðugra vinsælda sem lítillækkandi og niðurlægjandi orð um andstæðinga).

Sama máli gegnir reyndar um orðið geðvillu. Það er líka oft notað til að brennimerkja andstæðinga, í merkingunni siðleysi eða spilling. Loks hafa menn spyrt þessi tvö orð, siðblindu og geðvillu, saman í eitt, siðvilla. Það virðist þýða eitthvað svipað og siðleysi og er líklega notað sem samheiti siðblindu og geðvillu í merkingunni siðleysi. (Ég finn siðvillu hvergi í orðabók en ef ég man rétt var þetta orð brúkað um kaþólsku eftir að lútersk trú komst á hér á landi, líklega hugsað sem andheiti við siðbót.) Elsta dæmið er frá 1967 þar sem Sigurður Magnússon fjallar um lóðaúthlutanir við Þingvallavatn og segir: „… þar sem segja má, að hér hafi upphaflega miklu fremur verið um að ræða slysni en afbrot, siðvillu en siðblindu.“ („Þingvallahneykslið“. Samvinnan 61. árg. 8. tbl. 1967, s. 18.) Þessi samsetning, siðvilla, virðist hafa notið mikilla vinsælda upp á síðkastið.

Nútímadæmi um hvernig siðblindu, geðvillu og samslættinum siðvillu er slengt saman á ýmsan hátt eru:

„Vilhjálmur Bjarnason formaður félags fjárfesta sagði til að mynda: „Íslenskt fjármálakerfi var fórnarlamb siðblindu, siðvillu og geðvillu.“ Vilhjálmur átti þó hlutafé í bönkunum og er það nokkuð sérstakt að maður festi fé í siðvillu og geðvillu.“ Vefþjóðviljinn, laugardaginn 29. nóvember 2008, (höfundarlaus og titilslaus pistill).

„Athyglisvert hvað siðvillingarnir eru snöggir að skjótast út úr fylksnum sínum þegar bent er á FLokkinn. Siðblinda og siðvilla eru alvarlegt mál sem vert er að hafa áhyggjur af.“ (Athugasemd við færsluna  „Nafnlausi flokkurinn læðist með veggjum“ á Davíð Stefánsson. Svolítið frá vinstrinu, 3. 5. 2010
 

Einnig má sjá dæmi um að siðvilla sé líklega notuð í læknisfræðilegu merkingunni siðblinda eða geðvilla: “Græðgi, hroki, siðvilla og spilling. Saga Enrons fjármálahneykslisins var rakin í ágætri heimildarmynd sem sýnd var sjónvarpinu í gærkvöld. Þetta er hin klassíska dæmisaga um græðgina, hvernig hún heltekur manninn og leiðir að lokum til hruns. En hvað er líkt með íslenska bankahruninu og sögu Enron?“ „Enron=Ísland?“Síðdegisútvarpið rás 2 (kynning) mánudaginn 1. mars 2009.
 

Samslátturinn siðvilla, fyrir siðblindu og geðvillu, vísar a.m.k. í síðasta dæminu til umræðu sem varð eftir að bók Babiak og Hare, Snakes in Suit. When Psychopaths Go to Work, kom út 2006.
 
 
 

Umræða um geðvillu eða siðblindu á Íslandi

Eins og nefnt hefur verið áður er umræða um siðblindu á Íslandi afskaplega af skornum skammti. Hér á eftir verður reynt að rekja helstu dæmi um slíka umfjöllun en líklega vantar eitthvað hér inn í af því ég hef takmarkaðan aðgang að prentuðum gögnum.

Hér að ofan var vitnað í orð dr. Matthíasar Jónassonar, í tilefni af stofnun Barnaverndarfélags Reykjavíkur 1949, þar sem hann nefnir að til séu siðblind börn og kallar röskunina sálrænt misræmi (Menntamál 1949, 22. árg. 3. tbl. s. 151). Tíu árum síðar kom út bókin Erfið börn. Sálarlíf þeirra og uppeldi sem Matthías ritstýrði og Barnaverndarfélag Reykjavíkur gaf út (Hlaðbúð, Reykjavík 1959). Þetta er ákaflega merkileg bók að mínu mati og satt best að segja finnst mér hún bera af nútíma umfjöllun um sama efni. Í bókinni er kafli eftir Benedikt Tómasson, geðlækni og skólastjóra Flensborgarskóla í Hafnarfirði. Þetta er V. kafli sem heitir „Geðvilluskapgerð“ (s. 87-105) og er með bestu umfjöllun um siðblindu sem ég hef séð á íslensku, þótt hún sé meir en hálfrar aldar gömul. Vel að merkja fjallar stór hluti kaflans um geðvillu fullorðinna. Það verður ekki hjá því komist að vitna nokkuð ítarlega í orð Benedikts Tómassonar því umfjöllun hans er það rækileg, langt á undan sinni samtíð miðað við ríkjandi umræðu næstu áratugina og sett fram af skynsamlegu viti. Auk þess liggur þessi gamla bók ekki mjög á lausu.

Benedikt segir í upphafi kaflans: „Hér verður greint lítils háttar frá fyrirbæri, sem nefnist psychopathia á erlendu máli, en ég kalla geðvillu á íslenzku. Samkvæmt hefðbundinni skýrgreiningu er geðvilla eins konar bæklun eða afbrigði á skapgerð, sem einkennir einstaklinginn alla ævi eða a.m.k. frá kynþroskaskeiði og er raunverulega óháð greind. Hugtakið er þó mjög illa afmarkað og því á mörkum þess að vera nothæft, enda nota margir nútíma-geðfræðingar það ekki, en flokka fyrirbærin frá öðru sjónarmiði. … Það sem máli skiptir er, að til er hópur manna, sem eru ekki geðveikir, en eru alla ævi afbrigðilegir að skapgerð og lunderni, þjást ýmist sjálfir vegna afbrigða sinna eða baka öðrum þjáningar, nema hvorttveggja sé. Líklegast þykir, að ekki sé neinn eðlismunur á geðvilltum mönnum og mönnum, sem teljast hafa heilbrigða skapgerð, heldur mismikill stigmunur, en að vísu getur hann stundum verið ærinn. … Tekið skal skýrt fram til þess að girða fyrir misskilning, að afbrot eða ósæmilegt athæfi að almannadómi – og hvað þá aðlögunarvandkvæði barna- á ekki nærri alltaf og ef til vill sjaldnast rætur að rekja til geðvillu. Þar kemur margt til, svo sem félagslegar aðstæður og siðferðilegt andrúmsloft í uppvexti, stundaraðstæður og atvik, greindarskortur, taugaveiklun og geðveiki. Hins vegar eru geðvilltir afbrotamenn allra afbrotamanna erfiðastir viðureignar, af því að afbrotin eru sprottin af andlegri gerð þeirra, en henni er ekki auðið að breyta með neinum kunnum ráðum.“ (s. 87-88)

Síðar lýsir Benedikt persónueinkennum geðvilltra: „Höfuðeinkenni slíkra manna [geðvilltra sem eru í opinskárri andstöðu við þjóðfélagið] eru takamarkalaus eigingirni, hömluleysi og tilfinningasljóleiki eða tilfinningakuldi. Eigingjarnir og tilfinningasljóir eru þeir allir, en að öðru leyti má í aðalatriðum greina þá í tvær manngerðir, hömlulausa menn annars vegar og tilfinningakalda hins vegar. … Yfirleitt skortir tilfinningar geðvilltra manna í garð annarra alla dýpt og staðfestu. Samúð þeirra ristir grunnt, og raunverulega ást eða vináttu geta þeir ekki látið í té, enda eru þeir ótryggir félagar og fljótir að skipta um félagsskap. Þeir setja sig ekki í spor manna, sem þeir hafa gert til miska, eru blindir á tilfinningar þeirra, rétturinn er einhliða þeirra megin, og þeir hafa á reiðum höndum afsakanir fyrir breytni sinni. Ekki ætlast þeir heldur til raunverulegrar ástar eða vináttu, þó að þeim finnist öðrum mönnum skylt að láta að óskum sínum og hafi ósjaldan nærri barnalega trú á, að þeim hljóti að vera það ljúft. Þeir eru engum háðir í tilfinningum.“(s. 90)

„Hömlulausir menn eru reköld, sem festa sig aldrei við nýtilegt verk til lengdar, verður ekkert úr hæfileikum sínum, en eru byrði á vandamönnum og samfélagi, auk þess sem þeir vinna meira eða minna beint tjón. Þeir spana alla upp á móti sér, oft og einatt fremur vegna óhemjuskapar og barnalegra tiltekta en vegna afbrota, sem ekki eru alltaf stórvægileg.

Sú manngerð, sem tilfinningakuldi einkennir aðallega, getur verið miklu flóknari, torráðnari og hættulegri en hinir hömlulausu. … Langhættulegastir samfélaginu eru gáfaðir, kaldrifjaðir mannhatarar, sem hafa gott vald á sér og geta dulið það, sem þeim býr í skapi, unz þeir hremma bráð sína. Þeir geta framið þaulhugsaða glæpi, sölsað undir sig auðæfi og völd eða aflað sér frægðar á vísindalegum falskenningum. Oft tekst þeim ótrúlega vel að smjúga net réttvísinnar, og sumir sjá sér raunar hag í að fara ekki öllu lengra en lög leyfa framast. … Á hinn bóginn eru allir sammála um, að þeir séu ekki geðveikir. (Þeir geta orðið geðveikir rétt eins og aðrir menn). Þeir eru því taldir ábyrgir gerða sinna og dæmdir samkvæmt því …“ (s. 91-93)

Benedikt rekur vitaskuld einkenni geðvillu í börnum og leggur ríka áherslu á að til þess að greina hana þurfi að líta á heildarmynd og styðjast við mörg dæmi og atvik því einstök uppátæki og slæm hegðun barna séu sjaldnast geðvillu um að kenna. Hann bendir einnig á ýmsar brotalamir í uppvexti og umönnun sem geti ýtt undir andfélagslega hegðun barna en endar á taka þetta fram: „Því fer fjarri að enn hafi tekizt að rekja sundur þætti þeirrar flóknu orsakakeðju, sem veldur geðvillu, meta til dæmis gagnkvæm áhrif erfða og umhverfis.“ (s. 101) Að mati Benedikts er eina mögulega lækningin að hefja meðferð geðvilltra barna sem fyrst, að hún sé undir stjórn fagmanna og að „sjaldnast er um annað að ræða en taka þau af heimilum, sem fremi að meðferð eigi að vera meira en kák.“(s. 103)

Mér finnst umfjöllun Benediks Tómassonar vera sérstaklega skýr og skilmerkileg og að mörgu leyti í takt við nútímakenningar, t.d. kenningar Roberts D. Hare. (Mig grunar að Benedikt hafi lesið Mask of Sanity eftir Cleckley, auk þess að fylgjast vel með í evrópskri umfjöllun um geðvillu.) Textinn er líka á óvenju góðri íslensku.

Bera má umfjöllun hans saman við viðtal við Karl Strand árið 1964. Karl var þá starfandi geðlæknir í nágrenni Lundúna. Hann skilgreinir hvaða orð hann vill nota yfir mismunandi geðraskanir, t.d.  „… sturlanir – þetta er gamalt íslenzkt orð, notað yfir geðveiki … Hugsýki nota ég um taugaveiklun; það er dregið af gamla orðinu hugsjúkur … Sefasýki er hysteria, sem er ein tegund hugsýki.“  Síðan spyr blaðamaður um geðvillu: „En hvað segið þér um geðvillu (psychopathic state) – er hún geðsjúkdómur eða hugsýki?“ „Geðvilla telst hvorki sturlun eða hugsýki, heldur er hún sálrænt fyrirbæri, sem er eins konar huglæg bæklun, þar sem ábyrgðarleysi, takmörkuð skapstjórn og vanhæfni til að læra af reynslu eru megineinkenni. Af þessum geðrænu sökum skapast víðtæk félagsleg vandamál.“ („Sturlanir ættu ekki að vera feimnismál. Spjall við Karl Strand geðlækni.“ Vísir 3. júlí 1964, s. 7)

Ári síðar segir Tómas Helgason prófessor í viðtali: „- Það sem geðlæknir á fyrst og fremst við með geðveilu – sem á síðari árum hefur verið kölluð geðvilla- eru meiri háttar og varandi skapgerðargallar, sem eru svo miklir, að einstaklingurinn eða þjóðfélagið þjáist vegna þeirra, segir próf. Tómas. – En þegar tala á um geðsjúkdóma í heild, getum við sagt að þeir skiptist í meiri háttar sjúkdóma, þ.e. geðveiki eða psykosis og hins vegar minni háttar, þ.e. nevrosis, það sama og fólk kallar taugaveiglun [svo], en hefur verið íslenzkað betur með orðinu hugsýki.“ („Viðhorf til geðsjúklinga hefur breytzt mjög til batnaðar“.
Tíminn 5. maí 1965 s. 13 í II.)

Eitthvað er hugtakanotkun þessara tveggja geðlækna á reiki, annar telur geðvillu „eins konar huglæga bæklun“, hinn setur samasem-merki milli geðveilu og geðvillu, sem verður að teljast undarlegt því geðveila er tiltölulega saklaust orð, jafnvel notað um minni háttar skapgerðarbresti.

Sami ónákvæmni skilningur á geðvillu eða siðblindu er áfram á ferðinni hjá þeim sem ættu að þekkja eitthvað til: „Við viljum minna á að í langfæstum tilfellum eru geðsjúkdómar undirrót einhvers voðaverks. Það hefur líka sýnt sig að í flestum tilfellum eru aðrir þættir sem liggja að baki slíkum verkum, t.d. siðblinda eða eitthvað allt annað sem hefur ekkert með geðveiki að gera.“ („Stjórn Geðhjálpar biður fólk um að nota ekki hugtakið geðveikur án þess að sjúkdómsgreining liggi fyrir: Fæstir glæpamenn eru geðveikir“. Tíminn 22. mars 1966, s. 8.) Hið rétta er auðvitað að fæstir glæpamenn eru siðblindir og siðblinda liggur ekki í flestum tilvikum að baki voðaverkum. Aftur á móti er rétt hjá Geðhjálp að skilja milli geðveiki og siðblindu.

Jakob Jónasson geðlæknir reynir einnig að skilja milli þessara hugtaka í viðtali 1981, þegar hann er spurður um muninn á „hreinni geðveiki og psykopatiskum persónueinkennum“: „Það má segja, að meirihluti geðsjúklinga fái lækningu, en meðan sjúkdómurinn varir er hann hættulegur sjúklingnum. Þá sem haldnir eru varanlegum skapgerðargalla, psykopatiskum einkennum, er hinsvegar ekki hægt að lækna. Slíkt ástand varir alla ævi, þótt slíkir menn spekist að vísu með aldrinum. Þeir eru hinsvegar hættulegri þjóðfélaginu en geðveikir …“ Jakob telur að geðveikir hættulegir glæpamenn séu fáir á Íslandi (hugsanlega er hann einungis með siðblinda glæpamenn í huga) og segir: „Á það hefur hinsvegar verið bent, að geðdeild við fangelsi þurfi ekki að vera stærri en að þar komist fyrir sex rúm. Það mundi fullnægja þörfinni hér á landi, og mikið mundi sparast við að hafa rekstur slikrar deildar og fangelsis að nokkru leyti sameiginlegan.“ („Hættulegir geðsjúklingar heyra til undantekninga“. Helgarpósturinn 18. desember 1981, s. 3.)

Áfram er þó viss ruglingur í umfjöllun geðlækna um siðblindu/geðvillu, sem t.d. sést í orðum Magnúsar Skúlasonar geðlæknis: „Þótt allir hugsandi menn, og undirritaður telur sig auðvitað í þeirra hópi (!), hafi iðulega hinar þyngstu áhyggjur af veikindum hinna sjúku og aðstæðum þeirra, þá verð ég samt að gera þá játningu, að enn meiri kvíðboga veldur mér stundum brenglun og siðblinda hinna „heilbrigðu“, sem er í raun hinn mesti þjáningavaldur sjúkra og margfalt háskalegri lífinu öllu (kannski að lyfjaframleiðendur eigi eftir að finna meðal við þessu?).“ („Geðheilsa og menning“. Morgunblaðið 21. október 1995, s. 25.) Hér virðist Magnús nota orðið siðblinda í merkingunni siðleysi og e.t.v. hefur siðblinda ekki hlotið sess sem læknisfræðilegt hugtak árið 1995 sem gæti skýrt orðalagið.

Hugmyndir Esra Péturssonar um siðblindu eru nokkuð fyndnar, að mínu mati. Hann telur geðvillu sárasjaldgæfa á Íslandi vegna þess að hún, eins og glæpahneigð almennt, hafi ræktast úr þjóðinni í mannvígum Sturlungaaldar! Þar af leiðandi séu Íslendingar einkar löghlýðnir. Sjá: „Geðveiklun og geðveiki eru sízt algengari en annars staðar og geðvilla mun minni. Geðvilla hlýtur að vera vægari hér en annars staðar. Sést það bezt á því, að alvarleg afbrot eru langtum færri, áfengisdrykkja og önnur ávanaefnanotkun er miklu minni en í flestum öðrum vestrænum löndum. Ísraelsbúar standa næstir Íslendingum í þessum menningarefnum. Geðvilla er að vísu ekki miklu fátíðari hér en annars staðar samkvæmt rannsóknum prófessors Tómasar Helgasonar [Esra vísar hér í Tómas Helgason: Epidemiology of Mental Disorders in Iceland. 1964. Munksgaard. København, bls. 151.] Hún hlýtur því að vera til stórra muna vægari. Nýverið hafa birzt greinar og verið fluttar fréttir í útvarpi vestra þar sem sýnt er svart á hvítu að Íslendingar fremja fæst alvarleg afbrot allra þjóða. Má að þessu leyti segja, að Íslendingar séu löghlýðnastir allra. … Vafalaust má rekja uppsprettu löghlýðninnar til trúar á hið fornkveðna, úr nítugasta kafla Njálu: „Með lögum skal land byggja en ólögum eyða.“ Ekki er ósennilegt að löghlýðnin nærist af ágæti löggjafarinnar og standi líka í sambandi við góða meðferð löggjafarvaldsins og löggæzlunnar. Fólksfæðin mun einhverju valda og má vera að íslenzki stofninn eigi smávegis þátt í þessu. Talið er meira um vert að Sturlungaöldin hafi hreinsað hann af mönnum með verstu glæpahneigðina. Hafi þeir þá gengið rösklega að því að útrýma hver öðrum. Loks mun lítil mengun, jafnt innri sem ytri, stuðla að betra jafnvægi í þessum efnum.“

Hugtakanotkun Esra er þessi: „Taka vil ég það fram hér, sem smá útúrdúr, að taugaveiklun virðist mér vera lélegt og villandi rangnefni. Geðveiklun er yfirgripsmeira og raunhæfara orð, sem skýrir fyrirbrigðið mun betur. Vitanlega er geðveiklun ekki sama og geðveiki, heldur miklu vægara ástand, vægara einnig en geðvilla.“ Og einkenni nokkurra geðrænna kvilla eru: „Samfara geðveiklun í mönnum er einnig aukin vöðva- og taugaspenna [hér vísar Esra í eigin grein frá 1962] og höfum við ýmsir sýnt fram á það með vöðvamælingum [electromyography). Hjá geðvilltum og hjá ungum börnum lýsir vöðvaspenna sér í óróa og eirðarleysi. Geðveikir og þunglyndir eru hins vegar stífari og stirðari og er vöðvaspenna þeirra oft samfara þrjózku. Jafnframt aukinni starfsemi og álags tauga og heila kemur í ljós allmikil aukning á vökum og hvötum í blóðrás geðveiklaðra, geðvilltra og geðveikra. Mætti ef til vill líkja því við innri mengun af þessum efnum eða sora í mannlífinu.“ Hvað varðar áhrif geðvillu í neyslu vímuefna segir hann: „Séu foreldrarnir háðir pillum, tóbaki og áfengi, er börnum þeirra meiri hætta búin af öðrum ávanaefnum til viðbótar. Séu foreldrarnir líka geðvilltir hefur það oft áhrif á börnin. Snögg umskipti, órói og eirðarleysi grípa um sig á þeim heimilum. Þar er einnig meiri glundroði og fleiri hjónaskilnaðir. … Sérgreinar hegðunarvandræða eru nokkuð fjölbreyttar, þótt geðvillustofninn sé hinn sami eða svipaður.“ („Fíkniefni. Fjögur erindi um þetta geigvænlega vandamál, haldin á fræðslufundi Reykjavíkurdeildar Rauða kross Íslands, 4. marz s.l. Esra Pétursson, læknir. Þjóðfélagsvandamál sem skapast við neyzlu ávana- og fíkniefna“. Lesbók Morgunblaðsins 26. marz 1972, s. 1-2.)

Esra var að fjalla um samspil geðrænna kvilla, glæpahneigðar og notkun áfengis og fíkniefna. Átta árum fyrr nefnir læknirinn Ásbjörn Stefánsson svipað samspil í áfengisumræðu en er á öndverðum meiði við Esra því Ásbjörn nefnir að geðvilla fari e.t.v. vaxandi: „Þá telja ýmsir sálfræðingar og aðrir vísindamenn að geðvilla (psychopathia) hafi farið mjög vaxandi hjá almenningi, ekki sízt ungu kynslóðinni, undan farin ár. Er hér um stórhættu að ræða í sambandi við áfengisnautn sé þetta tilfellið.“ („Umferð og áfengi“. Morgunblaðið 18. október 1964, s. 8.)

Greining geðlækna á geðvillu vakti kannski mesta athygli í Geirfinns-og Guðmundarmálinu enda sagði ríkissaksóknari: „Sjaldan eða aldrei hefur verið meiri ástæða til þess en í þessu máli að afla álits geðlækna um heilsufar ákærðu …“ Í stuttu máli sagt greindu nokkrir geðlæknar alla sakborninga með geðvillu og þ.a.l. sakhæfa, í árslok 1979. (Í einni skýrslunni ber geðvillu ekki á góma en viðkomandi er greindur með „sterka andfélagslega hegðun (personality disorders, antisocial personality)“ sem jafngildir nánast geðvillugreiningu). Yfir þetta lagði læknaráð blessun sína. Skýrslur læknanna eru ákaflega athyglisverðar í ljósi þess sem síðar hefur verið upplýst um meðferð sakborninga. Ótrúlegasti sparðatíningur um aðstandendur sakborninga fylgir í flestum skýrslunum og þess vegna vitna ég ekki í þær heldur vísa í frétt af málarekstrinum þar sem helstu atriði varðandi mat læknanna á sakborningum kemur fram, sjá „Sjaldan eða aldrei hefur verið meiri ástæða til að afla álits geðlækna en í þessu máli“- segir ríkissaksóknari“. Dagblaðið föstudaginn 18. janúar 1980, s. 9.

Sálfræðingar vildu frá því a.m.k. laust fyrir aldamótin síðustu ekki tala um siðblindu eða geðvillu heldur um andfélagslega persónuleikaröskun og virðast gera því skóna að umhverfisþættir vægju töluvert í slíkri röskun. Áhrifamestur þeirra var Gylfi Ásmundsson og gætir áhrifa hans enn, t.d. í svörum á Vísindavef, á doktor.is og á persona.is, þegar siðblindu ber á góma. Hér er látið duga að vitna í svar Gylfa við spurningunni „Af hverju stafar siðblinda?“: „Stundum nær þá [þegar foreldrar veita ekki leiðsögn] barnið ekki að þroska tilfinningar sínar eða temja hvatir sínar og lætur stjórnast af þeim. Síðar meir kann þessi einstaklingur að verða sjálfmiðaður, tillitslaus við aðra og hegðun hans stjórnast af því að skara eld að eigin köku. Þegar slík persónueinkenni verða mjög áberandi og afbirgðileg geta þau flokkast undir persónuleikaröskun, þar sem siðblinda er eitt megineinkennið.“ Morgunblaðið 13. júní 1998, s. 30;  Einnig útlistun Gylfa sem kemur fram í svari við spurningunni „Hvað er „borderline“ persónuleikaröskun?“: „Alþjóðleg flokkun geðsjúkdóma hefur breyst talsvert á undanförnum áratugum. Ekki á þetta síst við um persónuleikaraskanir. Fyrir fáum áratugum var þeim skipt annars vegar í psykopati, sem á íslensku var nefnd geðvilla, og hins vegar í skapgerðartruflanir af ýmsu tagi, svo voru vægari gerð og skyldari hugsýkinni. Geðvilla var gjarnan talin meðfædd, en skapgerðartruflanir orðnar til fyrir áhrif umhverfis og uppeldis. Í geðvillu fólst oftast andfélagsleg hegðun, siðblinda og samviskuleysi. Orðið psykopat var iðulega notað sem skammaryrði. Nú er það ekki notað lengur en andfélagslegur persónuleiki er sérstakur arftaki þess.“ Morgunblaðið 2. október 1999, s. 42. Þeim sem hafa áhuga á þessari orðræðu um siðblindu er bent á að fletta upp Gylfa Ásmundssyni eða andfélagslegri persónuleikaröskun í Gegni.is eða á fyrrnefndum vefjum.
 

Í „Helgispjalli“ í Morgunblaðinu sunnudaginn 5. maí 1996 reynir M [Matthías Johannessen] að skýra margt í samtíðinni með tilvísun til siðblindu. Hann rekur skilgreiningu og einkenni siðblindu úr riti norska geðlæknisins Einars Kringlen, Psykiatri og vitnar jafnframt til Oxford Textbook of Psychiatry. Matthías hefur því kynnt sér efnið vel og margt af því sem hann segir á kannski allt eins við nú á dögum, a.m.k. sé miðað við fréttaflutning og umræðu á ýmsum vefmiðlum:

„Nú kvarta margir sáran. Og ótrúlega margir virðast haldnir miklu ofnæmi fyrir samfélaginu. Ég hef spurt sjálfan mig hver ástæðan sé. Þetta er yfirleitt dómgreindargott fólk með sterka ábyrgðartilfinningu og aðhaldssamt sjálfsálit. Já, hvers vegna, hef ég spurt sjálfan mig, þolir þessi íslenzki kjarni umhverfi sitt jafn illa og raun ber vitni? Það skyldi þó ekki vera að ástæðuna sé að finna í geðlæknisfræðinni, þeim þáttum hennar sem fjalla um siðblindu eða geðvillu, eða það sem við getum kallað persónuleikabrest framtóninga sem eru hér allsráðandi orðið og hafa ekki sízt komið ár sinni vel fyrir borð í fjölmiðlum og opinberu lífi. Ég er að tala um fólk sem útlendir fræðimenn kalla sýkópata en við gætum nefnt siðblindingja. Margir þeirra sækjast eftir háum embættum og ná oft takmarki sínu í óþökk hæverskra áhorfenda sem hafa aðhald af dómgreind sinni og sjálfsvirðingu. … Samfélag sem ber slík fyrirbrigði á gullstól hlýtur sjálft að þjást af einhvers konar veruleikafirringu; blekkingu. Það virðist ekki hafa neinn áhuga á þeim fjölda fólks sem sinnir störfum sínum af dómgreindarfullri alúð og reynir að þola sitt ofnæmi möglunarlaust. Það undrast, það hneykslast en það skortir það sjálfstraust, það samvizkuleysi, sem gæti stöðvað sigurgöngu sýkópatanna. Það hefur sterkt aðhald af sjálfu sér, dómgreind sinni og sjálfsgagnrýni, eigin ótta og öryggisleysi. En það er geðugur ótti og manneskjulegt öryggisleysi. „Venjulegt“ fólk stendur svo á milli þessara hópa og heldur að það ráði ferðinni; myndi svonefnt almenningsálit. En það er rangt. Framtóningarnir ráða ferðinni í þessu oddaflugi. En spyrja má að lokum hvort ofnæmi þessa ágæta íslenzka samfélagskjarna megi ekki rekja til fyrrnefnds áreitis sem er auðvitað magnaðra í fámennu þjóðfélagi en fjölmennu, þótt sömu persónugerðir séu þar á ferð ekki síður en í okkar litla samfélagi. Sívaxandi óþol þessa fólks er að minnsta kosti eitt helzta einkenni þess skrípaleiks sem alltaf er verið að setja upp öðru hverju á íslenzka litlasviðinu(!)“.
 

Frá því bók Pauls Babiak og Roberts D. Hare, Snakes In Suit. When Psychopaths Go To Work, kom út árið 2006, hefur áhugi manna á siðblindu hér á landi vaxið mjög en nánast eingöngu áhugi á siðblindu í viðskiptalífinu. Má í því sambandi benda á ágæta grein Kristjáns G. Arngrímssonar um bók Babiak og Hare, „Snákar í jakkafötum“, í Morgunblaðinu 7. júní 2006, s. 28.

Reyndar hafði áratug fyrr verið vakin athygli á því að siðblinda skipti máli í efnahagsafbrotum en það virðist ekki hafa náð eyrum mann sérstaklega hér uppi á Íslandi. Sálfræðingarnir Ásta Bjarnadóttir og Sigurður J. Grétarsson skrifuðu greinina „Hvers vegna brjóta menn af sér í starfi?“ í Vísbendingu. Vikurit um viðskipti og efnahagsmál. 19. 4. 1996, s. 2, sem lauk á: „Og loks þarf að minnast á þá sem á íslensku eru kallaðir geðvilltir eða siðblindir. Þá skortir hæfileika til að setja sig í spor annarra og finnst sem þeir séu hafnir yfir lög og rétt. Nýlegar rannsóknir benda til þess að hjá þeim sé starfsemi óvenjudauf á heilasvæðum sem móta tilfinningaleg viðbrögð, eins og kvíða, iðrun og réttlætiskennd. Sjaldgæft er að þetta ástand sér [svo] greint hjá manni fyrr en eftir að hann hefur brotið ítrekað af sér. Reyndar er hugtakið siðblinda iðulega notað sem merkimiði á síbrotamenn, fremur en til forvarna. En næsta víst er að blygðunar- og óttaleysi er ekki alltaf til trafala í viðskiptum og sumir álíta – án þess að það sé fræðilega staðfest- að siðblindir menn njóti oft velgengni. Eðli málsins samkvæmt er erfitt að vara sig á slíkum mönnum, tunguliprum, óttalausum og blygðunarlausum, og því er sem stendur erfitt að veita önnur ráð en almenna varkárni til að verjast slíkum sendingum. Þó gæti verið til leiðsagnar að það er ekki rétt sem oft er haldið fram að flestir efnahagsbrotamenn brjóti aðeins einu sinni af sér (Weisburd, Chayet og Waring, 1990) og því óvarlegt að treysta mjög á bót þeirra og betrun.“

Jónína Benediktsdóttir vakti athygli á kenningum Hare áður en sú fræga bók sem hann skrifaði í félagi við Babiak kom út. Jónína fjallaði um grein Robert D. Hare, „Is your Boss a Psychopath“ í greininni  „Guð gaf mér peningana mína“, undirtitill „Jónína Benediktsdóttir fjallar um nýja tegund viðskiptamanna“, í Morgunblaðinu 22. ágúst 2005, s. 19. Ekki virðist sú grein hafa verið rædd neitt sérstaklega.

En eftir efnahagshrunið tóku menn smám saman við sér og áhugi á kenningum Babiak og Hare jókst hröðum skrefum. Má benda á bloggfærslu Láru Hönnu Einarsdóttur, „Snákarnir og siðblindan“ frá 14. janúar 2010 sem dæmi um slíkt. Lára Hanna vísar í þessari færslu í ýmist annað efni.  Kristján G. Arngrímsson skrifaði aðra grein, „Snákarnir okkar“, sem birtist í Fréttablaðinu 22. janúar 2010, þar sem hann lítur um öxl og metur ástand síðustu fjögurra ára í ljósi kenninga Babiak og Hare. (Grein Kristjáns er aðgengileg á samnefndri færslu Láru Hönnu Einarsdóttur þann 23. janúar 2010.)

Nanna Briem geðlæknir skrifaði greinina „Um siðblindu“ í Geðvernd, 38.árg. 1.tbl. 2009 (s. 25 – 29). Grein Nönnu er besta umfjöllun um þessa alvarlegu geðröskun á íslensku frá því Benedikt Tómasson skrifaði kaflann „Geðvilluskapgerð“ í Erfið börn. Sálarlíf þeirra og uppeldi árið 1959, að mínu mati. Nanna Briem fjallar í greininni einkum um kenningar Robert D. Hare og gátlista hans fyrir siðblindu en minnist líka á siðblindu í viðskiptalífinu. Hún vakti síðan athygli svo um munaði þegar hún flutti fyrirlesturinn Siðblinda og birtingarmyndir hennar í  Háskólanum í Reykjavík þann 3. febrúar 2010, sem fjallaði að miklu leyti um siðblindu í viðskiptum. Eftir þann fyrirlestur spunnust miklar umræður í fjölmiðlum og Nanna Briem sat fyrir svörum víða. Síðan þá kannast flestir við siðblindu í viðskiptalífinu. Ég er samt ekki viss um að fólk viti mikið um siðblindu í víðara samhengi.

Enn skirrast menn ekki við að bera siðblindu eða siðvillu upp á mann og annan, þeim til hnjóðs, án þess að gera sér grein fyrir merkingu orðanna siðblinda og geðvilla. Einnig má nefna nýlegt heldur skondið dæmi í umræðu á Alþingi, þar sem verið var að ræða hvort heimspeki ætti að verða skyldufag í grunn- og framhaldsskóla og fer vel á að ljúka þessari færslu með tilvitnun í hana, til marks um að aukin umræða um siðblindu á undanförnum árum hér á landi skilar sér ekki endilega í auknum skilningi á siðblindu:

„Frú forseti. Enn og aftur get ég verið sammála mörgu sem hv. þingmaður sagði en margt af því fólki sem ég þekki og hefur hvað mesta rökhugsun og getur sett mál sitt skýrt fram og þekkir öll þessi tæki, þarf ekki að vera siðvandaðasta fólkið sem ég þekki. Aftur á móti get ég sagt að mér finnst það fólk sem ekki hefur verið mikið í borgarsamfélagi, er ekki mikið menntað og hefur stritað í sveita síns andlits, oft vera það fólk sem hefur hæstu siðferðisstaðla sem ég hef séð.

Við erum kannski farin að velta fyrir okkur spurningum sem Rousseau velti fyrir sér. Erum við óskrifað blað siðferðilega þegar við fæðumst og er einfaldlega hægt að fylla blaðið út með því að kenna fólki þessi gildi eða fæðumst við með þau? Auðvitað getum við lært þau. Það er alþekkt að þeir sem eru — afsakið frú forseti, að ég skuli sletta — síkópatar og komast hvað best upp með það eru þeir sem geta falið siðferðisbresti sína hvað best á bak við þekkinguna sem þeir hafa. Þeir þekkja hvernig á að hegða sér, hvað þeir eiga að segja. Síðan haga þeir sér á þann hátt sem brýtur öll siðferðislögmál sem við mennirnir viljum setja okkur. Spurningin er: Með því að gefa fólki þessi verkfæri, með því að kenna þeim þetta, gætum við þá verið að stuðla að siðspillingu?“ (Tryggvi Þór Herbertsson á 139. löggjafarþingi, 35. fundi 25. nóvember 2010.)