Í gærkvöldi las ég Ljósu eftir Kristínu Steinsdóttur í einni beit, sem er vel af sér vikið hjá ólæsri konu. Má af þessu marka hve fantagóð bókin er; meira að segja athyglisbrostin hálflesblind kvenkind sekkur inn í sögheiminn og getur ekki lagt bókina frá sér!

Ég heillaðist strax af aðalpersónunni. Það er svo ótrúlega mikið í hana spunnið og henni er svo vel lýst. Raunar á það við um allar persónurnar; þótt sumar kunni að haga sér á þann máta sem lesandi er ekki sammála þá er alltaf ljóst af hverju þær haga sér svona og allar eiga persónurnar sé málsbætur eða skýringar á gjörðum og hegðun. Þetta er sumsé ekki einföld saga um góða og vonda heldur saga um fólk af holdi og blóði, með kostum og göllum.

Uppvöxtur Ljósu, myrkfælnin, kvíðaköstin og fyrstu þunglyndisköstin eru ljóslifandi. Fuglinn sem berst um í hálsinum er alveg hárétt lýsing á kvíða og þegar hann stækkar og leggst yfir Ljósu svo hún nær ekki andanum giska ég á að flestir sem reynt hafa ofsakvíðakast á eigin kroppi og sál finni mikla samsömun í þeirri lýsingu.

Nú er ekki svo að það sé eitthvert svartnætti ríkjandi í þessari bók, fjarri því. Ljósa er svo yndisleg manneskja að það er unun að fylgja henni eftir, bæði heima í sveitinni og þegar hún fer í Kvennaskólann. Ég skildi svo vel hvað hana langaði mikið í danskan kjól! Og gladdist mjög þegar hún saumaði sér fyrsta kjólinn 🙂  Reykjavíkurlýsingin minnti mig dálítið á Minningar Guðrúnar Borgfjörð, sem eru hér uppi í hillu og ég þyrfti að lesa aftur, svo hrifin var ég af þeim síðast.

(Myndin er af síðustu útskrift úr gamla Kvennaskólanum, vorið 1909. Sé vel að gætt sjást sporöskjulaga gluggarnir í kvistunum; þar fyrir innan bjuggu Ljósa og systir hennar Kvennaskólaveturinn.)

Ljósa heldur sjálf að ástarsorgin mikla hafi gert sig veika. En það er ljóst að höfundurinn, Kristín Steinsdóttir, kaupir ekki svo einfalda skýringu. Þess vegna er lesandinn í þeirri stöðu að samsinna Ljósu en nær jafnframt nægilegri fjarlægð til að sjá að Ljósa sér hlutina dálítið brenglaða og sýn hennar verður skrumskældari eftir því sem á söguna líður og Ljósa verður veikari.

Höfundurinn hlýtur að hafa talað mikið við geðhvarfasjúklinga og kynnt sér vel hvernig þeir upplifa sjúkdóminn. Ég er ekki geðhvarfasjúklingur en þekki mætavel til þunglyndishlutans. Þegar ég las að Ljósa gat ekki saumað, var búin að gleyma því (eða gat ekki sniðið? Minnið er eins og gatasigti!) beygði ég af. Þetta minnti mig svo mikið á þessi augnablik í lok síðasta árs þegar ég gat ekki fitjað upp af því ég var búin að gleyma hvernig maður fitjar upp. Svartnættið verður algert þegar detta úr manni síðustu hæfileikarnir, hæfileikar sem maður hefur haldið í og hangið á. Sem betur fer koma þeir aftur, bæði uppfitin hjá mér og saumaskapur Ljósu.

Þunglyndi Ljósu er lýst af næmni og miklu innsæi. Það er ekki oft sem ég hef lesið svona góðar lýsingar, t.d. á því þegar líkaminn hlýðir ekki, fæturnir bera mann ekki eða maður getur ekki komist af stað heldur er frosinn. Líkamlegum einkennum þunglyndis er svo sjaldan gaumur gefinn; þegar óendanlega þung maran leggst á mann, brenglar hreyfingar og dregur úr manni allan mátt.

Maníuna þekki ég bara af afspurn og hef séð fólk í slæmum maníuköstum. Það er enn þyngri kross að bera en þunglyndi. Á tímum Ljósu, á þeim nánast lyfjalausu tímum, var manía óþolandi ástand bæði fyrir sjúklinginn og aðstandendur. – Sumir nútímaspekúlantar sjá náttúrulegt lyfjaleysi í hillingum til handa okkur geðveika fólkinu. Svoleiðis velmeinandi og ýtið lið hefði afar gott af því að lesa Ljósu! – Óvíst er hvort dárakistur hafi nokkurn tíma verið brúkaðar á Íslandi en Óttar Guðmundsson heldur því fram að eitthvað hafi verið um að smíðað væri utan um vitfirrt fólk af því engin leið var  að tjónka við það og smíðið kom í veg fyrir að sjúklingurinn gerði sjálfum séð eða öðrum mein. Aumingja Ljósa lendir í slíku heimasmíðuðu búri og því er afar vel lýst hvernig henni líður þegar kvíðinn hellist yfir hana og hún kemst ekki út. Af reynslunni af ofsakvíðaköstum gat ég vel samsamað mig Ljósu í þessum aðstæðum og lá við að ég fengi svoleiðis kast þegar ég lifði mig inn í bókina og Ljósa var föst – innikróuð – og í ofsakvíðakasti!

Kannski lýsir það Ljósu best að segja að þetta sé óendanlega falleg bók um óendanlega mikla kvöl og þjáningu. Það er ekki bara Ljósa sem þjáist heldur allir í kringum hana. En þrátt fyrir alla þjáninguna er bókin skemmtileg, oft bráðfyndin og Ljósa sjálf er mikill skörungur. Meira að segja í lokin, þegar hún er hætt að halda þræði og minnið hefur svikið hana, er hún stórbrotin.

(Styttan sýnir Bertel Thorvaldsen halla sér upp að sköpunarverki sínu, Gyðju Vonarinnar, sem oftast er bara kölluð Vonin, á íslensku. Styttan stóð á Austurvelli en er nú í Hljómskálagarðinum. Ljósa hélt mikið upp á þessa styttu en hélt reyndar að konan væri María mey og skildi ekkert í því að hún hefði annað brjóstið bert … Kannski tengist þessi stytta svolítið því að Ljósa hallar sér að voninni þegar sortinn leggst yfir, leitar skjóls í dagdraumum um það sem hefði getað orðið. En um síðir verður henni ljóst að þessi von var tálsýn.)

Ég á örugglega eftir að lesa Ljósu aftur enda nokkuð víst að hún hripar úr heilabúinu á nokkrum vikum. Það er a.m.k. ljós punktur við þessi sífelldu blakkát af þunglyndi að ég á inni þennan ágætislestur, sem glænýr sé, í vor.

Þófamjúk rándýr sem læðast: Siðblinda VI hluti 
 

Orðin, merking þeirra og notkun

Eins og kom fram í síðustu færslu, „Hugtakið siðblinda og þróun þess“, má líklega rekja orðið psykopati til austurríska læknisins Ernst von Feuchtersleben, sem talaði um Psychopathieen sem sjúkdóma persónuleikans í bók sinni um geðlækningar, útgefinni 1845. En þótt hann hafi fundið upp orðið var skilningur hans á því talsvert annar en nú tíðkast. Psychopathy er samsett úr grísku orðunum psyche [ψυχή] sem þýðir sál eða líf og pathos [πάθος] sem getur þýtt ástríða, þjáning, tilfinning eða eitthvað í þá áttina.

Ég veit ekki hver elstu dæmi eru um notkun psykopati í íslenskum textum eru, reikna með að það þurfi að leita í gömlum heilbrigðisskýrslum til að finna slíkt út. Í grein Alfreðs Gíslasonar o.fl. „Lobotomia“ í Læknablaðinu 1952 er psykopati einn þeirra sjúkdóma sem þessir læknar beittu geiraskurði við. Það er elsta dæmið um psykopati sem ég fann í Læknablaðinu.

Eldra dæmi um sjúkdómshugtakið psykopati finnst þó og er það íslenskað sem sálrænt misræmi. Í grein Matthíasar Jónassonar, „Nokkur orð um Barnaverndarfélag Reykjavíkur“ í Menntamálum 1949 (22. árg. 3. tbl. 1.12. 1949), segir á s. 151: „Þá eru börn, sem þjást af sálrænu misræmi (psykopati), sem dregur úr námsgetu, þó að margir þættir greindarinnar séu góðir og traustir.“

Í Íðorðasöfnum læknisfræði og uppeldisfræði er siðblinda talin sjúkdómsheiti, samheiti er geðvilla og hvort tveggja er þýðing á psychopathy. (Sjá Orðabanka Íslenskrar málstöðvar.) Í Íslenskri orðabók, þriðju útgáfu, Edda 2002, er siðblinda kvótuð undir líffræði / læknisfræði og skýrð geðvilla, síðan er siðblindur skýrt sem er haldinn geðvillu. Í sömu orðabók er geðvilla kvótuð undir líf./lækn. og skýrð þannig: „geðræn truflun sem einkennist af ábyrgðarleysi, óeðlilegum tilfinningatengslum og hömluleysi, siðblinda.“

Elstu dæmi um geðvillu eru skv. Ritmálssafni Orðabókar Háskólans, úr Furður sálarlífsins. Sálarrannsóknir og sálvísindi nútímans eftir Harald Schjelderup, sem Gylfi Ásmundsson og Þór E. Jakobsson þýddu úr dönsku og kom út 1963. Í þeirri bók er einnig elsta dæmi um orðið geðvillusjúklingur. Næstelsta dæmi telur Ritmálssafn OH úr bók Símons Jóh. Ágústssonar, Um ættleiðingu, útg. 1964, þar sem stendur á s. 94: „ … helzt eru líkindi til, að geðvilla sé að nokkru ættgeng“ og „Geðvilltir (psychopathiskir) menn og menn með áberandi andfélagslegar hneigðir.“ (s. 66).  Svo vísar Ritmálssafn OH í 4. bindi Alfræðisafns AB (Almenna bókafélagsins), sem er Mannshugurinn eftir John Rowan Wilson, Jóhann S. Hannesson íslenskaði, kom út 1966. Ritmálssafnið tiltekur dæmið þannig: „…hinir svonefndu skapgerðarkvillar, en algengust af þeim er geðvilla.“; „Geðvilltir menn sýnast greindir og eins og annað fólk, en þá virðist skorta djúpar og heitar tilfinningar …“ (bæði dæmin eru af s. 61).
 

Elstu dæmi um orðið siðblinda og lýsingarorð því tengdu, í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans, vísa í klausurnar:

„Kenníngu einsog örlagatrúnni, þar sem einu helsta undirstöðuatriði kristins dóms, kennisetníngunni um frívilja mannsins, er hafnað með öllu, fylgir sérstök siðblinda, sem er mjög sterk í Brennunjálssögu, og lýsir sér meðal annars í því að bestu mennirnir vinna ævinlega verstu verkin.“ „Eftirmáli við Brennunjálssögu“ ársett 1945. (Halldór Kiljan Laxness sá um útgáfu Helgafells á Brennunjálssögu 1945.) Ritmálssafn OH tilgreinir dæmið úr bók Halldórs, Sjálfsagðir hlutir. Ritgerðir, sem kom út 1946, s. 362. Næstelsta dæmið um siðblindu er líka úr smiðju Halldórs:  „Vér höfum lifað að sjá sterk öfl, risin úr geðbilun stjórnmálamanna, og fullkomlega siðblind, heya örvæntíngarþrúngna baráttu fyrir útrýmíngu mannkynsins.“ („Vandamál skáldskapar á vorum dögum. Fyrirlestur í Norsk Studentersamfund í Osló 8. maí 1954.“ í Dagur í senn. Ræða og rit., útg. 1955, s. 194.)

Halldór hélt svo áfram að nota þessi orð. Í „Ræðu um Snorra“ sem birtist í Morgunblaðinu sunnudaginn 1. júlí 1979, s. 33, sagði hann: „Sérstök einkenni spekínga, sem mist hafa rétttrúnað sinn, þó þeir reyni að framfylgja honum í orði, og móralistar mundu nefna siðblinda menn, eru rík í þessum bókum [Ólafs sögu helga eftir Snorra Sturluson og Njálssögu]; en hætt við að flokkun í þá veru skýri ekki málin núna.“

Næsta ljóst er að Halldór Laxness notar orðin siðblinda/siðblind í merkingunni siðleysi/siðlaus. Hugsanlega er hann höfundur orðsins siðblinda og afleiddra orða en það er ekki fyrr en nýverið, líklega innan við áratugur síðan, að farið var að nota það í merkingunni psykopati. Í leit á Tímarit.is koma t.d. aðallega upp blammeringar á stjórnmálamenn sem sagðir eru siðblindir, stjórnmálastefnur, einstaklinga og yfirleitt flest það sem ritendum er í nöp við í það og það skiptið (meira að segja var í ritdómi hnýtt í óþarflega margar prentvillur í barnabók og spurt hvort það væri vegna lesblindu eða siðblindu). Þessi merking orðsins hefur haldist; Það þarf ekki annað en fylgjast með bloggskrifum nútímans til að sjá að einna vinsælast einmitt núna er að brigsla pólitískum andstæðingum eða þeim sem ekki eru sömu skoðunar um að siðblindu. Orðið siðblinda og siðblindur virðast í augnablikinu hafa leyst af brigsl um geðveiki (sem annars nýtur nokkuð stöðugra vinsælda sem lítillækkandi og niðurlægjandi orð um andstæðinga).

Sama máli gegnir reyndar um orðið geðvillu. Það er líka oft notað til að brennimerkja andstæðinga, í merkingunni siðleysi eða spilling. Loks hafa menn spyrt þessi tvö orð, siðblindu og geðvillu, saman í eitt, siðvilla. Það virðist þýða eitthvað svipað og siðleysi og er líklega notað sem samheiti siðblindu og geðvillu í merkingunni siðleysi. (Ég finn siðvillu hvergi í orðabók en ef ég man rétt var þetta orð brúkað um kaþólsku eftir að lútersk trú komst á hér á landi, líklega hugsað sem andheiti við siðbót.) Elsta dæmið er frá 1967 þar sem Sigurður Magnússon fjallar um lóðaúthlutanir við Þingvallavatn og segir: „… þar sem segja má, að hér hafi upphaflega miklu fremur verið um að ræða slysni en afbrot, siðvillu en siðblindu.“ („Þingvallahneykslið“. Samvinnan 61. árg. 8. tbl. 1967, s. 18.) Þessi samsetning, siðvilla, virðist hafa notið mikilla vinsælda upp á síðkastið.

Nútímadæmi um hvernig siðblindu, geðvillu og samslættinum siðvillu er slengt saman á ýmsan hátt eru:

„Vilhjálmur Bjarnason formaður félags fjárfesta sagði til að mynda: „Íslenskt fjármálakerfi var fórnarlamb siðblindu, siðvillu og geðvillu.“ Vilhjálmur átti þó hlutafé í bönkunum og er það nokkuð sérstakt að maður festi fé í siðvillu og geðvillu.“ Vefþjóðviljinn, laugardaginn 29. nóvember 2008, (höfundarlaus og titilslaus pistill).

„Athyglisvert hvað siðvillingarnir eru snöggir að skjótast út úr fylksnum sínum þegar bent er á FLokkinn. Siðblinda og siðvilla eru alvarlegt mál sem vert er að hafa áhyggjur af.“ (Athugasemd við færsluna  „Nafnlausi flokkurinn læðist með veggjum“ á Davíð Stefánsson. Svolítið frá vinstrinu, 3. 5. 2010
 

Einnig má sjá dæmi um að siðvilla sé líklega notuð í læknisfræðilegu merkingunni siðblinda eða geðvilla: “Græðgi, hroki, siðvilla og spilling. Saga Enrons fjármálahneykslisins var rakin í ágætri heimildarmynd sem sýnd var sjónvarpinu í gærkvöld. Þetta er hin klassíska dæmisaga um græðgina, hvernig hún heltekur manninn og leiðir að lokum til hruns. En hvað er líkt með íslenska bankahruninu og sögu Enron?“ „Enron=Ísland?“Síðdegisútvarpið rás 2 (kynning) mánudaginn 1. mars 2009.
 

Samslátturinn siðvilla, fyrir siðblindu og geðvillu, vísar a.m.k. í síðasta dæminu til umræðu sem varð eftir að bók Babiak og Hare, Snakes in Suit. When Psychopaths Go to Work, kom út 2006.
 
 
 

Umræða um geðvillu eða siðblindu á Íslandi

Eins og nefnt hefur verið áður er umræða um siðblindu á Íslandi afskaplega af skornum skammti. Hér á eftir verður reynt að rekja helstu dæmi um slíka umfjöllun en líklega vantar eitthvað hér inn í af því ég hef takmarkaðan aðgang að prentuðum gögnum.

Hér að ofan var vitnað í orð dr. Matthíasar Jónassonar, í tilefni af stofnun Barnaverndarfélags Reykjavíkur 1949, þar sem hann nefnir að til séu siðblind börn og kallar röskunina sálrænt misræmi (Menntamál 1949, 22. árg. 3. tbl. s. 151). Tíu árum síðar kom út bókin Erfið börn. Sálarlíf þeirra og uppeldi sem Matthías ritstýrði og Barnaverndarfélag Reykjavíkur gaf út (Hlaðbúð, Reykjavík 1959). Þetta er ákaflega merkileg bók að mínu mati og satt best að segja finnst mér hún bera af nútíma umfjöllun um sama efni. Í bókinni er kafli eftir Benedikt Tómasson, geðlækni og skólastjóra Flensborgarskóla í Hafnarfirði. Þetta er V. kafli sem heitir „Geðvilluskapgerð“ (s. 87-105) og er með bestu umfjöllun um siðblindu sem ég hef séð á íslensku, þótt hún sé meir en hálfrar aldar gömul. Vel að merkja fjallar stór hluti kaflans um geðvillu fullorðinna. Það verður ekki hjá því komist að vitna nokkuð ítarlega í orð Benedikts Tómassonar því umfjöllun hans er það rækileg, langt á undan sinni samtíð miðað við ríkjandi umræðu næstu áratugina og sett fram af skynsamlegu viti. Auk þess liggur þessi gamla bók ekki mjög á lausu.

Benedikt segir í upphafi kaflans: „Hér verður greint lítils háttar frá fyrirbæri, sem nefnist psychopathia á erlendu máli, en ég kalla geðvillu á íslenzku. Samkvæmt hefðbundinni skýrgreiningu er geðvilla eins konar bæklun eða afbrigði á skapgerð, sem einkennir einstaklinginn alla ævi eða a.m.k. frá kynþroskaskeiði og er raunverulega óháð greind. Hugtakið er þó mjög illa afmarkað og því á mörkum þess að vera nothæft, enda nota margir nútíma-geðfræðingar það ekki, en flokka fyrirbærin frá öðru sjónarmiði. … Það sem máli skiptir er, að til er hópur manna, sem eru ekki geðveikir, en eru alla ævi afbrigðilegir að skapgerð og lunderni, þjást ýmist sjálfir vegna afbrigða sinna eða baka öðrum þjáningar, nema hvorttveggja sé. Líklegast þykir, að ekki sé neinn eðlismunur á geðvilltum mönnum og mönnum, sem teljast hafa heilbrigða skapgerð, heldur mismikill stigmunur, en að vísu getur hann stundum verið ærinn. … Tekið skal skýrt fram til þess að girða fyrir misskilning, að afbrot eða ósæmilegt athæfi að almannadómi – og hvað þá aðlögunarvandkvæði barna- á ekki nærri alltaf og ef til vill sjaldnast rætur að rekja til geðvillu. Þar kemur margt til, svo sem félagslegar aðstæður og siðferðilegt andrúmsloft í uppvexti, stundaraðstæður og atvik, greindarskortur, taugaveiklun og geðveiki. Hins vegar eru geðvilltir afbrotamenn allra afbrotamanna erfiðastir viðureignar, af því að afbrotin eru sprottin af andlegri gerð þeirra, en henni er ekki auðið að breyta með neinum kunnum ráðum.“ (s. 87-88)

Síðar lýsir Benedikt persónueinkennum geðvilltra: „Höfuðeinkenni slíkra manna [geðvilltra sem eru í opinskárri andstöðu við þjóðfélagið] eru takamarkalaus eigingirni, hömluleysi og tilfinningasljóleiki eða tilfinningakuldi. Eigingjarnir og tilfinningasljóir eru þeir allir, en að öðru leyti má í aðalatriðum greina þá í tvær manngerðir, hömlulausa menn annars vegar og tilfinningakalda hins vegar. … Yfirleitt skortir tilfinningar geðvilltra manna í garð annarra alla dýpt og staðfestu. Samúð þeirra ristir grunnt, og raunverulega ást eða vináttu geta þeir ekki látið í té, enda eru þeir ótryggir félagar og fljótir að skipta um félagsskap. Þeir setja sig ekki í spor manna, sem þeir hafa gert til miska, eru blindir á tilfinningar þeirra, rétturinn er einhliða þeirra megin, og þeir hafa á reiðum höndum afsakanir fyrir breytni sinni. Ekki ætlast þeir heldur til raunverulegrar ástar eða vináttu, þó að þeim finnist öðrum mönnum skylt að láta að óskum sínum og hafi ósjaldan nærri barnalega trú á, að þeim hljóti að vera það ljúft. Þeir eru engum háðir í tilfinningum.“(s. 90)

„Hömlulausir menn eru reköld, sem festa sig aldrei við nýtilegt verk til lengdar, verður ekkert úr hæfileikum sínum, en eru byrði á vandamönnum og samfélagi, auk þess sem þeir vinna meira eða minna beint tjón. Þeir spana alla upp á móti sér, oft og einatt fremur vegna óhemjuskapar og barnalegra tiltekta en vegna afbrota, sem ekki eru alltaf stórvægileg.

Sú manngerð, sem tilfinningakuldi einkennir aðallega, getur verið miklu flóknari, torráðnari og hættulegri en hinir hömlulausu. … Langhættulegastir samfélaginu eru gáfaðir, kaldrifjaðir mannhatarar, sem hafa gott vald á sér og geta dulið það, sem þeim býr í skapi, unz þeir hremma bráð sína. Þeir geta framið þaulhugsaða glæpi, sölsað undir sig auðæfi og völd eða aflað sér frægðar á vísindalegum falskenningum. Oft tekst þeim ótrúlega vel að smjúga net réttvísinnar, og sumir sjá sér raunar hag í að fara ekki öllu lengra en lög leyfa framast. … Á hinn bóginn eru allir sammála um, að þeir séu ekki geðveikir. (Þeir geta orðið geðveikir rétt eins og aðrir menn). Þeir eru því taldir ábyrgir gerða sinna og dæmdir samkvæmt því …“ (s. 91-93)

Benedikt rekur vitaskuld einkenni geðvillu í börnum og leggur ríka áherslu á að til þess að greina hana þurfi að líta á heildarmynd og styðjast við mörg dæmi og atvik því einstök uppátæki og slæm hegðun barna séu sjaldnast geðvillu um að kenna. Hann bendir einnig á ýmsar brotalamir í uppvexti og umönnun sem geti ýtt undir andfélagslega hegðun barna en endar á taka þetta fram: „Því fer fjarri að enn hafi tekizt að rekja sundur þætti þeirrar flóknu orsakakeðju, sem veldur geðvillu, meta til dæmis gagnkvæm áhrif erfða og umhverfis.“ (s. 101) Að mati Benedikts er eina mögulega lækningin að hefja meðferð geðvilltra barna sem fyrst, að hún sé undir stjórn fagmanna og að „sjaldnast er um annað að ræða en taka þau af heimilum, sem fremi að meðferð eigi að vera meira en kák.“(s. 103)

Mér finnst umfjöllun Benediks Tómassonar vera sérstaklega skýr og skilmerkileg og að mörgu leyti í takt við nútímakenningar, t.d. kenningar Roberts D. Hare. (Mig grunar að Benedikt hafi lesið Mask of Sanity eftir Cleckley, auk þess að fylgjast vel með í evrópskri umfjöllun um geðvillu.) Textinn er líka á óvenju góðri íslensku.

Bera má umfjöllun hans saman við viðtal við Karl Strand árið 1964. Karl var þá starfandi geðlæknir í nágrenni Lundúna. Hann skilgreinir hvaða orð hann vill nota yfir mismunandi geðraskanir, t.d.  „… sturlanir – þetta er gamalt íslenzkt orð, notað yfir geðveiki … Hugsýki nota ég um taugaveiklun; það er dregið af gamla orðinu hugsjúkur … Sefasýki er hysteria, sem er ein tegund hugsýki.“  Síðan spyr blaðamaður um geðvillu: „En hvað segið þér um geðvillu (psychopathic state) – er hún geðsjúkdómur eða hugsýki?“ „Geðvilla telst hvorki sturlun eða hugsýki, heldur er hún sálrænt fyrirbæri, sem er eins konar huglæg bæklun, þar sem ábyrgðarleysi, takmörkuð skapstjórn og vanhæfni til að læra af reynslu eru megineinkenni. Af þessum geðrænu sökum skapast víðtæk félagsleg vandamál.“ („Sturlanir ættu ekki að vera feimnismál. Spjall við Karl Strand geðlækni.“ Vísir 3. júlí 1964, s. 7)

Ári síðar segir Tómas Helgason prófessor í viðtali: „- Það sem geðlæknir á fyrst og fremst við með geðveilu – sem á síðari árum hefur verið kölluð geðvilla- eru meiri háttar og varandi skapgerðargallar, sem eru svo miklir, að einstaklingurinn eða þjóðfélagið þjáist vegna þeirra, segir próf. Tómas. – En þegar tala á um geðsjúkdóma í heild, getum við sagt að þeir skiptist í meiri háttar sjúkdóma, þ.e. geðveiki eða psykosis og hins vegar minni háttar, þ.e. nevrosis, það sama og fólk kallar taugaveiglun [svo], en hefur verið íslenzkað betur með orðinu hugsýki.“ („Viðhorf til geðsjúklinga hefur breytzt mjög til batnaðar“.
Tíminn 5. maí 1965 s. 13 í II.)

Eitthvað er hugtakanotkun þessara tveggja geðlækna á reiki, annar telur geðvillu „eins konar huglæga bæklun“, hinn setur samasem-merki milli geðveilu og geðvillu, sem verður að teljast undarlegt því geðveila er tiltölulega saklaust orð, jafnvel notað um minni háttar skapgerðarbresti.

Sami ónákvæmni skilningur á geðvillu eða siðblindu er áfram á ferðinni hjá þeim sem ættu að þekkja eitthvað til: „Við viljum minna á að í langfæstum tilfellum eru geðsjúkdómar undirrót einhvers voðaverks. Það hefur líka sýnt sig að í flestum tilfellum eru aðrir þættir sem liggja að baki slíkum verkum, t.d. siðblinda eða eitthvað allt annað sem hefur ekkert með geðveiki að gera.“ („Stjórn Geðhjálpar biður fólk um að nota ekki hugtakið geðveikur án þess að sjúkdómsgreining liggi fyrir: Fæstir glæpamenn eru geðveikir“. Tíminn 22. mars 1966, s. 8.) Hið rétta er auðvitað að fæstir glæpamenn eru siðblindir og siðblinda liggur ekki í flestum tilvikum að baki voðaverkum. Aftur á móti er rétt hjá Geðhjálp að skilja milli geðveiki og siðblindu.

Jakob Jónasson geðlæknir reynir einnig að skilja milli þessara hugtaka í viðtali 1981, þegar hann er spurður um muninn á „hreinni geðveiki og psykopatiskum persónueinkennum“: „Það má segja, að meirihluti geðsjúklinga fái lækningu, en meðan sjúkdómurinn varir er hann hættulegur sjúklingnum. Þá sem haldnir eru varanlegum skapgerðargalla, psykopatiskum einkennum, er hinsvegar ekki hægt að lækna. Slíkt ástand varir alla ævi, þótt slíkir menn spekist að vísu með aldrinum. Þeir eru hinsvegar hættulegri þjóðfélaginu en geðveikir …“ Jakob telur að geðveikir hættulegir glæpamenn séu fáir á Íslandi (hugsanlega er hann einungis með siðblinda glæpamenn í huga) og segir: „Á það hefur hinsvegar verið bent, að geðdeild við fangelsi þurfi ekki að vera stærri en að þar komist fyrir sex rúm. Það mundi fullnægja þörfinni hér á landi, og mikið mundi sparast við að hafa rekstur slikrar deildar og fangelsis að nokkru leyti sameiginlegan.“ („Hættulegir geðsjúklingar heyra til undantekninga“. Helgarpósturinn 18. desember 1981, s. 3.)

Áfram er þó viss ruglingur í umfjöllun geðlækna um siðblindu/geðvillu, sem t.d. sést í orðum Magnúsar Skúlasonar geðlæknis: „Þótt allir hugsandi menn, og undirritaður telur sig auðvitað í þeirra hópi (!), hafi iðulega hinar þyngstu áhyggjur af veikindum hinna sjúku og aðstæðum þeirra, þá verð ég samt að gera þá játningu, að enn meiri kvíðboga veldur mér stundum brenglun og siðblinda hinna „heilbrigðu“, sem er í raun hinn mesti þjáningavaldur sjúkra og margfalt háskalegri lífinu öllu (kannski að lyfjaframleiðendur eigi eftir að finna meðal við þessu?).“ („Geðheilsa og menning“. Morgunblaðið 21. október 1995, s. 25.) Hér virðist Magnús nota orðið siðblinda í merkingunni siðleysi og e.t.v. hefur siðblinda ekki hlotið sess sem læknisfræðilegt hugtak árið 1995 sem gæti skýrt orðalagið.

Hugmyndir Esra Péturssonar um siðblindu eru nokkuð fyndnar, að mínu mati. Hann telur geðvillu sárasjaldgæfa á Íslandi vegna þess að hún, eins og glæpahneigð almennt, hafi ræktast úr þjóðinni í mannvígum Sturlungaaldar! Þar af leiðandi séu Íslendingar einkar löghlýðnir. Sjá: „Geðveiklun og geðveiki eru sízt algengari en annars staðar og geðvilla mun minni. Geðvilla hlýtur að vera vægari hér en annars staðar. Sést það bezt á því, að alvarleg afbrot eru langtum færri, áfengisdrykkja og önnur ávanaefnanotkun er miklu minni en í flestum öðrum vestrænum löndum. Ísraelsbúar standa næstir Íslendingum í þessum menningarefnum. Geðvilla er að vísu ekki miklu fátíðari hér en annars staðar samkvæmt rannsóknum prófessors Tómasar Helgasonar [Esra vísar hér í Tómas Helgason: Epidemiology of Mental Disorders in Iceland. 1964. Munksgaard. København, bls. 151.] Hún hlýtur því að vera til stórra muna vægari. Nýverið hafa birzt greinar og verið fluttar fréttir í útvarpi vestra þar sem sýnt er svart á hvítu að Íslendingar fremja fæst alvarleg afbrot allra þjóða. Má að þessu leyti segja, að Íslendingar séu löghlýðnastir allra. … Vafalaust má rekja uppsprettu löghlýðninnar til trúar á hið fornkveðna, úr nítugasta kafla Njálu: „Með lögum skal land byggja en ólögum eyða.“ Ekki er ósennilegt að löghlýðnin nærist af ágæti löggjafarinnar og standi líka í sambandi við góða meðferð löggjafarvaldsins og löggæzlunnar. Fólksfæðin mun einhverju valda og má vera að íslenzki stofninn eigi smávegis þátt í þessu. Talið er meira um vert að Sturlungaöldin hafi hreinsað hann af mönnum með verstu glæpahneigðina. Hafi þeir þá gengið rösklega að því að útrýma hver öðrum. Loks mun lítil mengun, jafnt innri sem ytri, stuðla að betra jafnvægi í þessum efnum.“

Hugtakanotkun Esra er þessi: „Taka vil ég það fram hér, sem smá útúrdúr, að taugaveiklun virðist mér vera lélegt og villandi rangnefni. Geðveiklun er yfirgripsmeira og raunhæfara orð, sem skýrir fyrirbrigðið mun betur. Vitanlega er geðveiklun ekki sama og geðveiki, heldur miklu vægara ástand, vægara einnig en geðvilla.“ Og einkenni nokkurra geðrænna kvilla eru: „Samfara geðveiklun í mönnum er einnig aukin vöðva- og taugaspenna [hér vísar Esra í eigin grein frá 1962] og höfum við ýmsir sýnt fram á það með vöðvamælingum [electromyography). Hjá geðvilltum og hjá ungum börnum lýsir vöðvaspenna sér í óróa og eirðarleysi. Geðveikir og þunglyndir eru hins vegar stífari og stirðari og er vöðvaspenna þeirra oft samfara þrjózku. Jafnframt aukinni starfsemi og álags tauga og heila kemur í ljós allmikil aukning á vökum og hvötum í blóðrás geðveiklaðra, geðvilltra og geðveikra. Mætti ef til vill líkja því við innri mengun af þessum efnum eða sora í mannlífinu.“ Hvað varðar áhrif geðvillu í neyslu vímuefna segir hann: „Séu foreldrarnir háðir pillum, tóbaki og áfengi, er börnum þeirra meiri hætta búin af öðrum ávanaefnum til viðbótar. Séu foreldrarnir líka geðvilltir hefur það oft áhrif á börnin. Snögg umskipti, órói og eirðarleysi grípa um sig á þeim heimilum. Þar er einnig meiri glundroði og fleiri hjónaskilnaðir. … Sérgreinar hegðunarvandræða eru nokkuð fjölbreyttar, þótt geðvillustofninn sé hinn sami eða svipaður.“ („Fíkniefni. Fjögur erindi um þetta geigvænlega vandamál, haldin á fræðslufundi Reykjavíkurdeildar Rauða kross Íslands, 4. marz s.l. Esra Pétursson, læknir. Þjóðfélagsvandamál sem skapast við neyzlu ávana- og fíkniefna“. Lesbók Morgunblaðsins 26. marz 1972, s. 1-2.)

Esra var að fjalla um samspil geðrænna kvilla, glæpahneigðar og notkun áfengis og fíkniefna. Átta árum fyrr nefnir læknirinn Ásbjörn Stefánsson svipað samspil í áfengisumræðu en er á öndverðum meiði við Esra því Ásbjörn nefnir að geðvilla fari e.t.v. vaxandi: „Þá telja ýmsir sálfræðingar og aðrir vísindamenn að geðvilla (psychopathia) hafi farið mjög vaxandi hjá almenningi, ekki sízt ungu kynslóðinni, undan farin ár. Er hér um stórhættu að ræða í sambandi við áfengisnautn sé þetta tilfellið.“ („Umferð og áfengi“. Morgunblaðið 18. október 1964, s. 8.)

Greining geðlækna á geðvillu vakti kannski mesta athygli í Geirfinns-og Guðmundarmálinu enda sagði ríkissaksóknari: „Sjaldan eða aldrei hefur verið meiri ástæða til þess en í þessu máli að afla álits geðlækna um heilsufar ákærðu …“ Í stuttu máli sagt greindu nokkrir geðlæknar alla sakborninga með geðvillu og þ.a.l. sakhæfa, í árslok 1979. (Í einni skýrslunni ber geðvillu ekki á góma en viðkomandi er greindur með „sterka andfélagslega hegðun (personality disorders, antisocial personality)“ sem jafngildir nánast geðvillugreiningu). Yfir þetta lagði læknaráð blessun sína. Skýrslur læknanna eru ákaflega athyglisverðar í ljósi þess sem síðar hefur verið upplýst um meðferð sakborninga. Ótrúlegasti sparðatíningur um aðstandendur sakborninga fylgir í flestum skýrslunum og þess vegna vitna ég ekki í þær heldur vísa í frétt af málarekstrinum þar sem helstu atriði varðandi mat læknanna á sakborningum kemur fram, sjá „Sjaldan eða aldrei hefur verið meiri ástæða til að afla álits geðlækna en í þessu máli“- segir ríkissaksóknari“. Dagblaðið föstudaginn 18. janúar 1980, s. 9.

Sálfræðingar vildu frá því a.m.k. laust fyrir aldamótin síðustu ekki tala um siðblindu eða geðvillu heldur um andfélagslega persónuleikaröskun og virðast gera því skóna að umhverfisþættir vægju töluvert í slíkri röskun. Áhrifamestur þeirra var Gylfi Ásmundsson og gætir áhrifa hans enn, t.d. í svörum á Vísindavef, á doktor.is og á persona.is, þegar siðblindu ber á góma. Hér er látið duga að vitna í svar Gylfa við spurningunni „Af hverju stafar siðblinda?“: „Stundum nær þá [þegar foreldrar veita ekki leiðsögn] barnið ekki að þroska tilfinningar sínar eða temja hvatir sínar og lætur stjórnast af þeim. Síðar meir kann þessi einstaklingur að verða sjálfmiðaður, tillitslaus við aðra og hegðun hans stjórnast af því að skara eld að eigin köku. Þegar slík persónueinkenni verða mjög áberandi og afbirgðileg geta þau flokkast undir persónuleikaröskun, þar sem siðblinda er eitt megineinkennið.“ Morgunblaðið 13. júní 1998, s. 30;  Einnig útlistun Gylfa sem kemur fram í svari við spurningunni „Hvað er „borderline“ persónuleikaröskun?“: „Alþjóðleg flokkun geðsjúkdóma hefur breyst talsvert á undanförnum áratugum. Ekki á þetta síst við um persónuleikaraskanir. Fyrir fáum áratugum var þeim skipt annars vegar í psykopati, sem á íslensku var nefnd geðvilla, og hins vegar í skapgerðartruflanir af ýmsu tagi, svo voru vægari gerð og skyldari hugsýkinni. Geðvilla var gjarnan talin meðfædd, en skapgerðartruflanir orðnar til fyrir áhrif umhverfis og uppeldis. Í geðvillu fólst oftast andfélagsleg hegðun, siðblinda og samviskuleysi. Orðið psykopat var iðulega notað sem skammaryrði. Nú er það ekki notað lengur en andfélagslegur persónuleiki er sérstakur arftaki þess.“ Morgunblaðið 2. október 1999, s. 42. Þeim sem hafa áhuga á þessari orðræðu um siðblindu er bent á að fletta upp Gylfa Ásmundssyni eða andfélagslegri persónuleikaröskun í Gegni.is eða á fyrrnefndum vefjum.
 

Í „Helgispjalli“ í Morgunblaðinu sunnudaginn 5. maí 1996 reynir M [Matthías Johannessen] að skýra margt í samtíðinni með tilvísun til siðblindu. Hann rekur skilgreiningu og einkenni siðblindu úr riti norska geðlæknisins Einars Kringlen, Psykiatri og vitnar jafnframt til Oxford Textbook of Psychiatry. Matthías hefur því kynnt sér efnið vel og margt af því sem hann segir á kannski allt eins við nú á dögum, a.m.k. sé miðað við fréttaflutning og umræðu á ýmsum vefmiðlum:

„Nú kvarta margir sáran. Og ótrúlega margir virðast haldnir miklu ofnæmi fyrir samfélaginu. Ég hef spurt sjálfan mig hver ástæðan sé. Þetta er yfirleitt dómgreindargott fólk með sterka ábyrgðartilfinningu og aðhaldssamt sjálfsálit. Já, hvers vegna, hef ég spurt sjálfan mig, þolir þessi íslenzki kjarni umhverfi sitt jafn illa og raun ber vitni? Það skyldi þó ekki vera að ástæðuna sé að finna í geðlæknisfræðinni, þeim þáttum hennar sem fjalla um siðblindu eða geðvillu, eða það sem við getum kallað persónuleikabrest framtóninga sem eru hér allsráðandi orðið og hafa ekki sízt komið ár sinni vel fyrir borð í fjölmiðlum og opinberu lífi. Ég er að tala um fólk sem útlendir fræðimenn kalla sýkópata en við gætum nefnt siðblindingja. Margir þeirra sækjast eftir háum embættum og ná oft takmarki sínu í óþökk hæverskra áhorfenda sem hafa aðhald af dómgreind sinni og sjálfsvirðingu. … Samfélag sem ber slík fyrirbrigði á gullstól hlýtur sjálft að þjást af einhvers konar veruleikafirringu; blekkingu. Það virðist ekki hafa neinn áhuga á þeim fjölda fólks sem sinnir störfum sínum af dómgreindarfullri alúð og reynir að þola sitt ofnæmi möglunarlaust. Það undrast, það hneykslast en það skortir það sjálfstraust, það samvizkuleysi, sem gæti stöðvað sigurgöngu sýkópatanna. Það hefur sterkt aðhald af sjálfu sér, dómgreind sinni og sjálfsgagnrýni, eigin ótta og öryggisleysi. En það er geðugur ótti og manneskjulegt öryggisleysi. „Venjulegt“ fólk stendur svo á milli þessara hópa og heldur að það ráði ferðinni; myndi svonefnt almenningsálit. En það er rangt. Framtóningarnir ráða ferðinni í þessu oddaflugi. En spyrja má að lokum hvort ofnæmi þessa ágæta íslenzka samfélagskjarna megi ekki rekja til fyrrnefnds áreitis sem er auðvitað magnaðra í fámennu þjóðfélagi en fjölmennu, þótt sömu persónugerðir séu þar á ferð ekki síður en í okkar litla samfélagi. Sívaxandi óþol þessa fólks er að minnsta kosti eitt helzta einkenni þess skrípaleiks sem alltaf er verið að setja upp öðru hverju á íslenzka litlasviðinu(!)“.
 

Frá því bók Pauls Babiak og Roberts D. Hare, Snakes In Suit. When Psychopaths Go To Work, kom út árið 2006, hefur áhugi manna á siðblindu hér á landi vaxið mjög en nánast eingöngu áhugi á siðblindu í viðskiptalífinu. Má í því sambandi benda á ágæta grein Kristjáns G. Arngrímssonar um bók Babiak og Hare, „Snákar í jakkafötum“, í Morgunblaðinu 7. júní 2006, s. 28.

Reyndar hafði áratug fyrr verið vakin athygli á því að siðblinda skipti máli í efnahagsafbrotum en það virðist ekki hafa náð eyrum mann sérstaklega hér uppi á Íslandi. Sálfræðingarnir Ásta Bjarnadóttir og Sigurður J. Grétarsson skrifuðu greinina „Hvers vegna brjóta menn af sér í starfi?“ í Vísbendingu. Vikurit um viðskipti og efnahagsmál. 19. 4. 1996, s. 2, sem lauk á: „Og loks þarf að minnast á þá sem á íslensku eru kallaðir geðvilltir eða siðblindir. Þá skortir hæfileika til að setja sig í spor annarra og finnst sem þeir séu hafnir yfir lög og rétt. Nýlegar rannsóknir benda til þess að hjá þeim sé starfsemi óvenjudauf á heilasvæðum sem móta tilfinningaleg viðbrögð, eins og kvíða, iðrun og réttlætiskennd. Sjaldgæft er að þetta ástand sér [svo] greint hjá manni fyrr en eftir að hann hefur brotið ítrekað af sér. Reyndar er hugtakið siðblinda iðulega notað sem merkimiði á síbrotamenn, fremur en til forvarna. En næsta víst er að blygðunar- og óttaleysi er ekki alltaf til trafala í viðskiptum og sumir álíta – án þess að það sé fræðilega staðfest- að siðblindir menn njóti oft velgengni. Eðli málsins samkvæmt er erfitt að vara sig á slíkum mönnum, tunguliprum, óttalausum og blygðunarlausum, og því er sem stendur erfitt að veita önnur ráð en almenna varkárni til að verjast slíkum sendingum. Þó gæti verið til leiðsagnar að það er ekki rétt sem oft er haldið fram að flestir efnahagsbrotamenn brjóti aðeins einu sinni af sér (Weisburd, Chayet og Waring, 1990) og því óvarlegt að treysta mjög á bót þeirra og betrun.“

Jónína Benediktsdóttir vakti athygli á kenningum Hare áður en sú fræga bók sem hann skrifaði í félagi við Babiak kom út. Jónína fjallaði um grein Robert D. Hare, „Is your Boss a Psychopath“ í greininni  „Guð gaf mér peningana mína“, undirtitill „Jónína Benediktsdóttir fjallar um nýja tegund viðskiptamanna“, í Morgunblaðinu 22. ágúst 2005, s. 19. Ekki virðist sú grein hafa verið rædd neitt sérstaklega.

En eftir efnahagshrunið tóku menn smám saman við sér og áhugi á kenningum Babiak og Hare jókst hröðum skrefum. Má benda á bloggfærslu Láru Hönnu Einarsdóttur, „Snákarnir og siðblindan“ frá 14. janúar 2010 sem dæmi um slíkt. Lára Hanna vísar í þessari færslu í ýmist annað efni.  Kristján G. Arngrímsson skrifaði aðra grein, „Snákarnir okkar“, sem birtist í Fréttablaðinu 22. janúar 2010, þar sem hann lítur um öxl og metur ástand síðustu fjögurra ára í ljósi kenninga Babiak og Hare. (Grein Kristjáns er aðgengileg á samnefndri færslu Láru Hönnu Einarsdóttur þann 23. janúar 2010.)

Nanna Briem geðlæknir skrifaði greinina „Um siðblindu“ í Geðvernd, 38.árg. 1.tbl. 2009 (s. 25 – 29). Grein Nönnu er besta umfjöllun um þessa alvarlegu geðröskun á íslensku frá því Benedikt Tómasson skrifaði kaflann „Geðvilluskapgerð“ í Erfið börn. Sálarlíf þeirra og uppeldi árið 1959, að mínu mati. Nanna Briem fjallar í greininni einkum um kenningar Robert D. Hare og gátlista hans fyrir siðblindu en minnist líka á siðblindu í viðskiptalífinu. Hún vakti síðan athygli svo um munaði þegar hún flutti fyrirlesturinn Siðblinda og birtingarmyndir hennar í  Háskólanum í Reykjavík þann 3. febrúar 2010, sem fjallaði að miklu leyti um siðblindu í viðskiptum. Eftir þann fyrirlestur spunnust miklar umræður í fjölmiðlum og Nanna Briem sat fyrir svörum víða. Síðan þá kannast flestir við siðblindu í viðskiptalífinu. Ég er samt ekki viss um að fólk viti mikið um siðblindu í víðara samhengi.

Enn skirrast menn ekki við að bera siðblindu eða siðvillu upp á mann og annan, þeim til hnjóðs, án þess að gera sér grein fyrir merkingu orðanna siðblinda og geðvilla. Einnig má nefna nýlegt heldur skondið dæmi í umræðu á Alþingi, þar sem verið var að ræða hvort heimspeki ætti að verða skyldufag í grunn- og framhaldsskóla og fer vel á að ljúka þessari færslu með tilvitnun í hana, til marks um að aukin umræða um siðblindu á undanförnum árum hér á landi skilar sér ekki endilega í auknum skilningi á siðblindu:

„Frú forseti. Enn og aftur get ég verið sammála mörgu sem hv. þingmaður sagði en margt af því fólki sem ég þekki og hefur hvað mesta rökhugsun og getur sett mál sitt skýrt fram og þekkir öll þessi tæki, þarf ekki að vera siðvandaðasta fólkið sem ég þekki. Aftur á móti get ég sagt að mér finnst það fólk sem ekki hefur verið mikið í borgarsamfélagi, er ekki mikið menntað og hefur stritað í sveita síns andlits, oft vera það fólk sem hefur hæstu siðferðisstaðla sem ég hef séð.

Við erum kannski farin að velta fyrir okkur spurningum sem Rousseau velti fyrir sér. Erum við óskrifað blað siðferðilega þegar við fæðumst og er einfaldlega hægt að fylla blaðið út með því að kenna fólki þessi gildi eða fæðumst við með þau? Auðvitað getum við lært þau. Það er alþekkt að þeir sem eru — afsakið frú forseti, að ég skuli sletta — síkópatar og komast hvað best upp með það eru þeir sem geta falið siðferðisbresti sína hvað best á bak við þekkinguna sem þeir hafa. Þeir þekkja hvernig á að hegða sér, hvað þeir eiga að segja. Síðan haga þeir sér á þann hátt sem brýtur öll siðferðislögmál sem við mennirnir viljum setja okkur. Spurningin er: Með því að gefa fólki þessi verkfæri, með því að kenna þeim þetta, gætum við þá verið að stuðla að siðspillingu?“ (Tryggvi Þór Herbertsson á 139. löggjafarþingi, 35. fundi 25. nóvember 2010.)
 

31. des. 2011: Ég hef ofið siðblindufærslurnar og ætti að vera þægilegra að skoða efnið á vef heldur en í þessu bloggumhverfi. Slóðin er:

Þófamjúk rándýr sem læðast: Siðblinda VI hluti
 

Skilgreiningar á siðblindu hafa farið út um víðan völl í tímans rás. Tvennt hefur þó haldist nokkuð stöðugt: Annars vegar að sterk tengsl siðblindra við raunveruleikann og skortur á geðrofi/sturlun er mikilvægur þáttur í greiningu siðblindu. Hins vegar að siðblindir einstaklingar eru oftast taldir ólæknandi. Í meginatriðum má segja að menn hafi sveiflast milli þess að leggja áherslu á persónuleikaeinkenni siðblindra til þess að einblína á hegðun þeirra. Þetta helst í hendur við hvort menn hafa talið siðblindu arfgenga að mestu eða aðallega mótaða af félagslegum aðstæðum. Núna virðist sveiflan vera aftur til upphafsins, þ.e.a.s. áhersla á félagsmótun sem orsök minnkar og áhersla á meðfædda persónuleikaröskun eykst.

Oft er talið að franski læknirinn og frumkvöðull í geðlækningum, Philippe Pinel (1745 – 1826), hafi fyrstur lýst einhverju sem líkist siðblindu á læknisfræðilegan hátt. Hann notaði hugtakið la folie raisonnante/manie sans délire, þ.e.a.s. „geðveikir án vitfirringar“ m.a. um þá sjúklinga sem sýndu hvatvísa og sjálfseyðileggjandi hegðun, gerðu sér grein fyrir eigin taumleysi en héldu þó uppteknum hætti. (Myndin er af Pinel.)
 

Benjamin Rush, stundum sagður faðir bandarískrar geðlæknisfræði, skrifaði snemma á 19. öld um svipuð tilfelli og Pinel lýsti og gekk enn lengra en  Pinel í að reyna líta á geðsjúka á siðferðilega hlutlausan hátt, þ.e. að þeir hefðu einfaldlega gallað tilfinningalíf og geðsmuni. Rush hélt því fram að til væri fólk sem sýndi óábyrga hegðun allt sitt líf án þess að örlaði á tilfinningum á borð við skömm eða hiki vegna afleiðinga gerða þess. Rush lýsti þessu svona árið 1812: „Viljinn kann jafnvel að vera skekktur í mörgum sem virðast vera vitandi vits … tilfinningarnar gera viljann að ósjálfráðu verkfæri illra verka. Fólki sem haldið er þessum sjúkdómi er um megn að segja satt um nokkurn skapaðan hlut … Falsi þeirra er sjaldan beint meðvitað til skaða neins nema því sjálfu.“ (Medical Inquiries and Observations upon the Diseases of the Mind, 1812, s. 124) Rush kallaði þetta „skrumskælingu hinna siðlegu þátta“ (perversion of the moral faculties) og „siðferðilega firringu hugans“ (moral alienation of the mind).
 

J. C. Prichard  var breskur læknir, sem gaf út ritgerðina Treatise on Stupidity and Other Disorders of the Care árið 1835. Þar notaði hann fyrstur hugtakið „siðferðileg brjálsemi“ (moral insanity) sem hann skilgreindi sem „ónáttúrlega skrumskældar eðlilegar tilfinningar, geðsmunir, langanir, skap, siðir, siðferðiskennd og náttúrlegar hvatir, án nokkurrar áberandi röskunar eða galla í skilningi eða vitsmunalegum og rökrænum þáttum og sérstaklega án nokkurra brjálsemisblekkinga eða ofskynjana.“ Prichard var að mörgu leyti sammála Pinel en algerlega ósammála því að líta slíkan einstakling á siðferðilega hlutlausan hátt. Prichard hélt því fram að siðferðilega brjálaðir sýndu sorglegan persónuleikagalla sem kallaði á félagslega refsingu Hann sló föstu að slíkir þekktu alveg muninn á réttu og röngu en væru þvingaðir til að haga sér á forkastanlegan hátt. Prichard lýsti þessu þannig: „Til er tegund/form geðrænnar truflunar þar sem vitsmunaleg hæfni virðist hafa hlotið lítinn eða engan skaða, þar sem röskunin hefur aðallega eða eingöngu tekið sér bólfestu í tilfinningasviði, skapi eða háttum. Í tilvikum þessa eðlis eru siðferðileg og virk lögmál hugans undarlega afskræmd eða skrumskæld; Sjálfstjórn er horfin eða mjög sködduð og einstaklingurinn er ófær um að bera sig með reisn og gæta velsæmis í lífinu, þótt hann geti rætt af skynsemi um hvaðeina.“
 

Fyrstur til að nota orðið Psychopathie var Baron Ernst von Feuchtersleben, læknir, skáld og heimspekingur í Vín (1806-1849). Hann skrifaði Lehrbuch der ärztlichen Seelenkunde árið 1845 og hún var þýdd á ensku 1847 undir titlinum The Principles of Medical Psychology. Feuchtersleben leit á Psychopathieen sem sjúkdóma persónuleikans. Siðlegur persónuleiki kann að haldast ótruflaður en er yfirgnæfður af röskuninni. Hann fjallaði um Psychopathieen í fjórum köflum, undir yfirskriftunum: Heimska; Föst hugvilla; Æði og Fábjánaháttur. Að hans mati enduðu allir geðsjúkdómar í fábjánahætti væri ekkert gert til lækninga. Það er nokkuð ljóst að Feuhtersleben hafði talsvert annað í huga en nútíma skilning á orðinu psychopatie en hann var líklega höfundur orðsins. (Myndin er af von Feuchtersleben.)
 

Þýski læknirinn Julius L. Koch notaði árið 1891 hugtakið „siðblind lágkúra“ (Die Psychopathischen Minderwertigkeiten – á ensku psychopathic inferiority) í samnefndu riti og átti við einstaklinga sem sýndu óeðlilega hegðun vegna erfða en voru ekki brjálaðir. Hugtakið lýsti tilfinningalegum og siðferðilegum frávikum í þáttum sem tengdust samvisku og fékk góðar viðtökur í Evrópu og Ameríku. Þótt þetta væri merkileg tilraun í lýsandi gerðaflokkun náði hugtakið raunar yfir nánast allt það sem flokkast til persónuleikaraskana í dag. Í endurútgáfum á bók Koch skipti hann út Minderwertigkeit í Persönlichkeit.
 
 

Emil Kraepelin (1856-1926), mjög frægur þýskur geðlæknir, stundum kallaður faðir nútíma geðlæknisfræði, betrumbætti og jók við hugmynd  Koch um „siðblinda lágkúru“ (psychopathischen Mindwertigkeiten) því hann vildi þrengja skilgreininguna að þeim sem sýndu mest eyðileggjandi persónueinkenni og geðlæknar á stofnunum tækju oftast eftir. Tuttugu árum eftir að Koch setti fram sínar kenningar um siðblinda rötuðu þær í 8. útgáfu Kraepelin af Lehrbuch der Psychiatrie undir nýrra heiti Koch, psychopatische Persönlichkeiten. Persónuleiki siðblindra kemur að mati Kraepelin fram í sjö tegundum: Æsingagjörnum, framtakslausum, hvatvísum, lygnum, fölskum, andfélagslegum og þrasgjörnum. Kraepelin lýsti undirflokknum siðblindum lygurum sem stjórnsömum, yfirborðskenndum, heillandi og skeytingarlausum um aðra. Í öðrum undirflokki taldi hann glæpamenn af hvöt, sem fylltust óviðráðanlegri þörf til að fremja glæpi án efnahagslegs gróða, eins og íkveikju eða nauðgun. Þriðji flokkurinn átti við  atvinnuglæpamenn sem frömdu glæpi í kaldlyndu hagsmunaskyni fremur en af óviðráðanlegum hvötum. Í fjórða flokknum voru sjúklegir flækingar sem reikuðu gegnum lífið án sjálfstrausts eða ábyrgðar. Áhersla Kraepelin var þó mest á andfélagslega hegðun. Hann kallaði hinn andfélagslega siðblinda der Gesellscahftsfeind og lýsti slíkum einstaklingum þannig: „Óvinir samfélagsins … einkennast af slævingu siðferðiskenndar. Oft eyðileggja þeir og hóta … þeir geta ekki brugðist við af tilfinningadýpt og þá skortir samúð og nærgætni. Þeir hneigjast til vandræða í skóla, skrópa og strjúka. Þjófnaður frá unga aldri er algengur meðal þeirra og þeir fremja glæpi af ýmsum toga.“ (Myndin er af Kraepelin.)
 
 

Karl Birnbaum (1878-1950) var upphaflega þýskur geðlæknir (fæddur í Slésíu og af gyðingaættum) en flutti til Bandaríkjanna 1939 og starfaði þar sem eftir var ævinnar. Hann skrifaði greinina „Über psychopathische Persönlichkeiten“ árið 1909, þar sem hann kynnti hugtakið „félagsblindingi“ (Sociopath) til að leggja áherslu á félagslegar orsakir andfélagslegrar hegðunar.  Bókin Die psychopatischen Verbrecher kom út 1914 og fjallar um siðblinda afbrotamenn eins og titillinn gefur til kynna. Bandaríski geðlæknirinn Partridge tók svo upp orðið „félagsblindingi“ (sociopath) árið 1930 því hann beindi sjónum einkum að andfélagslegri hegðun siðblindra, hvernig þeir brjóta lög, reglur og siðferðileg viðmið.

Í klínískri réttarlæknisfræði sem þróaðist á millistríðsárunum hafði Kurt Schneider (1887-1967) nokkur áhrif með bók sinni Die psychopatischen Persönlichkeiten, sem kom út árið 1921. Hefur hefðbundið þýskt viðhorf til siðblindu talsvert byggt á kenningum hans, allt til vorra tíma. Hann greindi í aðalatriðum milli tveggja gerða siðblindra, þ.e. þeirra sem þjást vegna sálarlegs óeðlis og þeirra sem láta samfélagið þjást. Schneider lagði sig fram um að skilgreina siðblindu á ógildishlaðinn/hlutlausan hátt en tókst það ekki alveg. Hann leit ekki á siðblindu sem geðrænan sjúkdóm heldur frávik frá því sem kalla mætti meðallag. Schneider taldi sig hafa fundið tíu ólíkar gerðir siðblindra: Þá kraftmiklu (sem eru ofvirkir, einfaldir og óáreiðanlegir); þá þunglyndu (sem hafa neikvæða lífssýn), þá óöruggu (sem eru viðkvæmir eða sýna skort á sjálfstrausti), þá ofstækisfullu (haldnir þráhyggju og sýna skert veruleikatengsl), þá hverflyndu (sem stjórnast af tilfinningum sínum), þá sem stjórnast af stórmennskuhugmyndum, þá kaldlyndu, þá viljalausu (sem láta aðra stjórna sér), þá táplausu (sem skortir allt frumkvæði) og þá trylltu (sem sýna stjórnlausa árásarhvöt).
 

Enski geðlæknirinn Henry Maudsley reyndi, í bók sinni Responsibility in mental disease, 1897, að greina milli illsku sem birtist í geðrænni truflun, þ.e. siðferðilegri brjálsemi, og þeirrar sem stafaði af upprunalegum stjórnlausum persónuleika. Maudsley taldi að tilfinningar og hvatir einar, án þess að rökvísi væri skert, gætu fengið menn til að fremja afbrot. Hann sló því föstu að ekki væri hægt að endurhæfa fól sem tilbúin væru til „siðferðilegs fábjánaháttar“ (moral imbecility) með fangelsisvist. Ákveðinn hluti afbrotamanna sýndi gallaða líkamlega og sálræna starfsemi sem hefði í för með sér öfgakenndan skort eða jafnvel algeran skort á siðferðiskennd. „Siðferðilegur fábjánaháttur“ væri meðfæddur og ekki þýddi að refsa þeim sem ekki gætu stjórnað gerðum sínum.
 

George Everett Partridge, bandarísku geðlæknir, birti greinina „A Study of 50 Cases of Psychopathic Personality“ árið 1928. Þar stakk hann upp á að nálgast siðblindu á tvenns konar orsakafræðilegan hátt. Hann hafði tekið eftir að í fjölskyldum siðblindra glæpamanna mátti finna óvenju hátt hlutfall siðblindra sem benti til að siðblinda væri af líffræðilegum rótum runnin. Hins vegar voru þeir siðblindir til sem ekki áttu ættingja með siðblindu. Þá síðarnefndu taldi Partridge haldna áunninni siðblindu sem væri einhvers konar aðlögun að rótlausu uppeldi og umhverfi í æsku. Þess vegna stakk Partridge upp á að nota orðið „félagsblindingi“ (sociopath) í greininni „Current Conceptions of Psychopathic Personality“ (1930) til að leggja áherslu á að siðblinda geti allt eins stafað af félagslegum þáttum og líffræðilegum. „Félagsblinda“ var sögð stöðug vanhæfni til að aðlagast venjum og siðum samfélagsins, sem ekki mátti ráða á bót með venjulegum aðferðum menntunar eða með refsingum.
 

David Henderson (1884-1965), virtur skoskur geðlæknir, hafði mjög mikil áhrif á breska hugtakið psychopathy. Henderson leit á „siðblint ástand“ (psychopatic states, hann gaf út samnefnda bók árið 1939) sem grundvallar óeðli. Öndvert við marga aðra, sérstaklega þýska geðlækna, taldi hann grunninn lagðan bæði af arfgengi og umhverfi. Hann taldi að siðblinda kæmi fram á þrjá vegu: Þeir sem væru fyrst og fremst árásargjarnir, fyrst og fremst óábyrgir og fyrst og fremst skapandi. Þeir árásargjörnu væru ofbeldisfullir, hætti til sjálfsvígs og að misnota vímuefni. Þeir óábyrgu héldu sig til hlés, væru ofurtilfinninganæmir, óstöðuglyndir og heilsukvíðnir. Þeir væru einnig innhverfir og sjúklegir lygarar. Skapandi siðblindir voru óeðlilegt fólk sem tókst að verða frægt eða frægt að endemum. Þriðja skilgreiningin var lítið notuð en hinar tvær rötuðu inn í engilsaxnesk hugtök um persónuleikaraskanir sem einkenndust fyrst og fremst af andfélagslegum þáttum. Í bresku geðheilbrigðislögunum (Mental Health Act) er hugtakið „siðblinduröskun“ (psychopathic disorder) nær eingöngu notað í merkingunni afbrigðileg og óábyrg hegðun.
 
 

Bók bandaríska geðlæknisins Henrys Cleckley, Mask of Sanity, markaði upphafið að klínískum skilningi nútímans á siðblindum. Bókin kom fyrst út árið 1941 og hefur verið endurútgefin fimm sinnum, síðast 1976. Cleckley byggði lýsingu sína á kynnum af hvítum siðblindum millistéttarkörlum, sem voru sjúklingar á geðsjúkrahúsi. Niðurstöður hans byggðust á andfélagslegri hegðun siðblindra sem ekki mátti rekja til hvata, geðrofs, hugsýki eða andlegrar fötlunar. Megineinkenni í lýsingu Cleckley á siðblindum eru þessi: Þeir eru haldnir stórmennskuhugmyndum, hrokafullir, kaldlyndir, yfirborðskenndir og stjórnsamir; Hvað tilfinningar varðar eru þeir skapbráðir, geta ekki bundist öðrum sterkum tilfinningalegum böndum og skortir samlíðan, sekt eða eftirsjá; Í hegðun eru þeir óáreiðanlegir, hvatvísir og víla ekki fyrir sér að brjóta félagsleg norm eða lög. Veigamikið atriði í greiningu Cleckley var „merkingarleg veiklun“ (semantic dementia) en með því átti hann við að siðblindum væri um megn að upplifa hvers kyns mannlega reynslu af tilfinningadýpt þótt vitsmunum þeirra væri ekki áfátt. Hugtakið er ekki lengur notað yfir þetta en skýrði á sínum tíma margt í fari siðblindra. Cleckley áttaði sig á því að margir siðblindir lentu aldrei í fangelsi og taldi það skýrast af því þeir lausbeisluðu væru miklu flinkari í að koma eðlilega fyrir.

Robert D. Hare byggir á hugmyndum Cleckley og hefur ítarlega skilgreint siðblindu, ásamt því að hanna greiningarlykla fyrir hana. Um kenningar Cleckley og kenningar Hare má lesa á Þófamjúk rándýr sem læðast; Siðblinda I. hluti.
 
 

Opinberir staðlar
 

Sé smellt á myndina af töflunni hér til vinstri birtist stór útgáfa á sérstakri síðu. Taflan er yfirlit yfir helstu hugtök sem læknar hafa notað yfir siðblindu frá upphafi og hugtök sem notuð hafa verið í stöðlum, einkum DSM; lýsingu á siðblindu og horfur á bata.

DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) er Greiningar- og tölfræðihandbók fyrir geðræna sjúkdóma sem Bandarísku geðlæknasamtökin (APA) gefa út.

Í fyrstu útgáfu handbókarinnar (1952) var notað hugtakið „félagsblind persónuleikatruflun“ (Sociopathic Personality Disturbance) til þess að lýsa siðblindum einstaklingum. Þetta sýnir hvernig Bandarísku geðlæknasamtökin reyndu að viðurkenna félagslega áhrifavalda á persónuleika og geðræna röskun. En lýsing DSM innihélt mörg einkenni sem Cleckley hafði talið til persónuleikaþátta siðblindra: Skort á kvíða; vöntun sektarkenndar; hvatvísi; kaldlyndi og skort á að vera ábyrgur gerða sinna. Hegðunareinkennin sem lýst var gátu hins vegar átt almennt við glæpsamlega hegðun.

Í  næstu greiningar-og tölfræðihandbók, DSM-II (APA, 1968) var siðblinda innifalin í „andfélagslegri persónuleikaröskun“ (Antisocial Personality Disorder). Andfélagslega skilgreiningin beindist samt fremur að persónuleikaeinkennum hins siðblinda en síður að hegðun félagsblindingja. T.d. lýsti DSM-II þessum einstaklingum sem kaldlyndum, hvatvísum, sjálfselskum og ófærum um að læra af reynslunni. En heildarlista yfir persónuleikaeinkenni vantaði og engar leiðbeiningar um sjúkdómsgreiningu var að finna.

Í DSM-III (APA 1980) og DSM-III-R (APA 1987) var siðblinda áfram innifalin í andfélagslegri persónuleikaröskun (ASPD). En nú var sjónum ekki lengur beint að persónuleikaeinkennunum heldur að hegðun siðblindra. Forsendur þess voru að greining hegðunar væri miklu áreiðanlegri aðferð en að reyna að meta þá persónuleikaþætti sem lægju að baki hegðuninni. Hið nýja flokkunarkerfi var svo almennt að innan þess rúmuðust nánast öll þekkt lögbrot. Í þessari nýju útgáfu af DSM var minnst á hegðunarröskun (Conduct Disorder), þ.e. afbrigðilega hegðun fyrir 15 aldur, sem nauðsynlegan þátt til í greiningunni. Í greiningarlyklinum fyrir hegðunarröskun þurftu 3 einkenni af 12 einkennum afbrigðilegrar hegðunar að vera til staðar, einkenni á borð við lygar, skróp, að níðast á dýrum eða fólki, íkveikju og áflog. Til að greinast með andfélaglega persónuleikaröskun þurfti og þarf enn að uppfylla a.m.k. 4 af 10 einkennum hennar (auk þess að greinast með hegðunarröskun í æsku). Þau eru m.a.: Getur ekki hegðað sér á viðurkenndan hátt í vinnu um langt skeið; getur ekki lagað sig að félaglegum normum eða lögum; er pirraður og árásargjarn sem birtist í áflogum eða árásum o.s.fr.

DSM-IV (1994)

Lítil breyting varð á milli DSM-III-R og DSM-IV. Siðblinda og félagsblinda er áfram undir andfélagslegri persónuleikaröskun. Segir m.a.: „skortur á samlíðan, óhóflegt sjálfshól og yfirborðskenndur þokki eru þættir sem algengt er að falli undir hefðbundnar hugmyndir um siðblinda og kunna að vera sérstaklega áberandi í andfélagslegri persónuleikaröskun fanga eða vistmanna á réttargeðlækingarstofnunum þar sem glæpsamleg, afbrotakennd eða árásargjörn hegðun er líkleg til að vera ekki einsleit.“ Tengsl DSM-IV við greiningarlykil Roberts D. Hare eru ekki sérlega mikil. Einungis hluti af þætti 2, Afbrigðilegum félagslegum lífstíl, í greiningarlykli Hare er innifalinn í skilgreiningunni á andfélagslegri persónuleikaröskun.

Aftur á móti er Greiningar-og tölfræðihandbók fyrir geðræna sjúkdóma í endurskoðun og er stefnt að útgáfu DSM-5 í maí 2013. Skilgreiningu á andfélagslegri persónuleikaröskun hefur verið breytt töluvert í drögum að DSM-5 og segja þeir sem vinna að endurskoðuninni: „Vinnuhópurinn mælir með því að þessi röskun verði endurorðuð í andfélagslega/ siðblinda gerð (Antisocial/Psychopathic Type)“ og telur svo upp höfuðeinkenni í greiningarlykli Hare. (Sjá „301.7 Antisocial Personality Disorder“ í American Psychiatric Association DSM-5 Development, skoðað 6. jan. 2011.)
 

ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Health Related Problems) er staðall Heilbrigðisstofnunar Sameinuðu þjóðanna (WHO). Nú er notuð tíunda útgáfa staðalsins í fjölda landa, þ.á.m. á Íslandi. Að mörgu leyti ber ICD-10 saman við DSM-IV en þó má finna mun í greiningu ýmissa sjúkdóma.

Af  persónuleikaröskunum sem taldar eru í ICD-10 kemst „félagsleg persónuleikaröskun“ (Dyssocial Personality Disorder) næst því að dekka siðblindu. Hún er undirflokkur Sértækra persónuleikaraskana. Innan félagslegrar persónuröskunar eru: Siðleysispersónuröskun (amoral), andfélagsleg persónuröskun (antisocial), ófélagsleg persónuröskun (asocial), geðvillupersónuröskun (psychopathic) og félagsblindupersónuröskun (sociopathic). Siðblinda hefur einnig verið nefnd „geðvilla“ á íslensku.  Skilgreining á félagslegri persónuleikaröskun er: „Persónuleikaröskun sem einkennist af hunsun félagslegra skyldna og kaldlyndu skeytingarleysi hvað varðar tilfinningar annarra. Hegðun er í hróplegu ósamræmi við ríkjandi norm í samfélaginu. Henni verður trauðlega breytt þótt afleiðingarnar séu slæmar, þ.m.t. refsingar. Lítið þarf til gremju og skapofsa, þ.á.m. beitingu ofbeldis; sjúklingurinn hneigist til að varpa sök á aðra eða reynir að réttlæta þá hegðun sína sem kom honum í klandur í samfélaginu með rökum sem hann telur trúverðug.“
 

Helsti munurinn á andfélagslegri persónuleikaröskun  DSM-IV og félagslegri persónuleikaröskun ICD-10 felst kannski í því að í fyrrnefnda greiningarkerfinu verður að hafa mælst hegðunarröskun (CD) fyrir 15 ára aldur en í hinu síðarnefnda er slík röskun útilokuð í greiningunni.
 

Það væri áhugavert að vita hvort eða hve margir hafa verið greindir á Íslandi með geðvillupersónuröskun eða félagsblindupersónuröskun en líklega liggja slíkar upplýsingar hvergi frammi.
 

Heimildir voru skoðaðar í febrúar og mars 2011 og þær eru:

Andrade, Joel T. 2008. „The inclusion of antisocial behavior in the construct of psychopathy: A review of the research“. Aggression and Violent Behavior 13.árg. 4.tbl. 2008, s. 328-335.

Arrigo, Bruce A. og  Stacey Shipley. 2001. „The Confusion Over Psychopathy (I): Historical Considerations“. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 45 2001, s. 325-344.

Burns, Charles L.C. 1953. „A Forgotten Psychiatrist- Baron Ernst von Feuchtersleben, M.D., 1833“. Proceedings of the Royal Society of Medicine. 18.árg. 2. desember 1953, s. 190-194.

Hervé, Hugues. 2004. „Psychopathy Across the Ages. A History of the Hare Psychopath“. The Psychopath: Theory, Research, and Practice. Ritstjórar Hugues Hervé og John C. Yuille. Routledge, 2004, s. 31-55. Aðgengileg til skoðunar á Bækur Google.

„ICD-10 Alþjóðleg tölfræðiflokkun sjúkdóma og skyldra heilbrigðisvandamál [svo]“ á Stöðluð kóðun í alþjóðlegum flokkunarkerfum Landlæknisembættisins (SKAFL).
 

Millon, Theodore, Erik Simonsen og Morten Birket-Smith. 2002. „Historical Conceptions of Psychopathy in the United States and Europe“. Psychopathy: antisocial, criminal and violent behavior. Guilford Press 2002, s. 3-31. Aðgengileg til skoðunar á Bækur Google.
 

Saß, Henning  og Alan R. Felthous. 2008. „History and Conceptual Development of Psychopathic Disorders“. International Handbook on Psychopathic Disorders and the Law. Ritstjórar Alan Felthous og Henning Saß. Wiley-Interscience 2008, s. 9-30. Aðgengileg til skoðunar á Bækur Google.
 

„The Retelling of Personality Disorders“. Höfundar og birtingartíma er ekki getið. Article Directories Korea
 

31. des. 2011: Ég hef ofið siðblindufærslurnar og ætti að vera þægilegra að skoða efnið á vef heldur en í þessu bloggumhverfi. Slóðin er:http://sidblinda.com

Þófamjúk rándýr sem læðast: Siðblinda, V hluti
(finna má fyrri færslur um siðblindu í efnisflokknum Siðblinda, hér til hægri)

Ýmislegt hefur verið reynt til að ráða bót á siðblindu en árangurinn hefur verið afar lítill og sá litli árangur sem mælst hefur í sumum rannsóknum er talinn óáreiðanlegur enda snérust rannsóknirnar yfirleitt um miklu stærri og fjölbreyttari hóp en siðblinda eingöngu. Niðurstaða fræðimanna á borð við Robert D. Hare og J. Reid Meloy er að meðferð við siðblindu skili svo til engum árangri og geti verið til hins verra, þ.e. gert siðblinda glæpamenn enn hættulegri með því að kenna þeim að dylja eðli sitt betur. Þessu hefur verið andmælt, annars vegar með því að benda á annmarka í rannsóknum¹ og hins vegar með því að stinga upp á ýmsum óprófuðum eða líttprófuðum aðferðum sem gætu komið að gagni. Mönnum er mjög í mun að finna einhverja lækningu á siðblindu vegna þess hve hættulegir siðblindir glæpamenn eru og vegna þess að siðblindir fangar eru í óþolandi stöðu. Þeim er annars vegar sagt að skilorð komi ekki til greina nema þeir taki þátt í meðferð og á hinn bóginn er þeim neitað um skilorð vegna þess að þeir eru siðblindir (skora hátt á PCL-R listanum). Í sama streng og gagnrýnendur rannsókna tekur Robert D. Hare: „Eins og er biðjum við siðblinda [fanga] að taka þátt í meðferðarprógrömmum sem eru ólíkleg til að skila árangri og blekkja þá og okkur til að halda að þátttakan sé einhvers virði og hafi hagnýtt gildi fyrir þá.“²

Flestir eru þó sammála um tvennt; að það borgi sig að lækna hliðarkvilla sem siðblindir eru oft haldnir, t.d. geðræna sjúkdóma á borð við þunglyndi, kvíða eða geðklofa og reyna að draga úr misnotkun vímuefna.³ Hitt er að það sé hugsanlega hægt að vinna einhvern bug á siðblindu sé gripið nógu snemma í taumana, þ.e. að röskunin sé greind strax á barnaldri eða unglingsaldri. Rannsóknir og greining á siðblindu í börnum og unglingum fela þó í sér mörg siðferðileg álitamál og eru vandmeðfarnar.⁴

Hér á eftir verður reynt að rekja helstu aðferðir sem reyndar hafa verið í meðferð fullorðinna siðblindra og hugmyndir um að siðblinda verði minna áberandi eftir því sem siðblindir eldast.
 
 

Aðgerðir á heila, meðferð á heila og notkun tölvutækni til breytinga á heila
 

Á fimmta áratug síðustu aldar naut svonefnd lóbótómía (reyndar var um að ræða nokkrar mismunandi útgáfur af þessari skurðaðgerð) geysilegrar hylli til lækninga geðrænna kvilla af ótrúlega fjölbreyttu tagi. Þetta gat verið lífshættuleg aðgerð og árangurinn vafasamur, þ.e. sjúklingar urðu oft skárri af sínum geðræna sjúkdómi en urðu í staðinn óvirkir, jafnvel hálfgert grænmeti eins og sést í þeirri frægu mynd Gaukshreiðrinu. Einhvern veginn hljómar það öfugsnúið, miðað við hvað nú er vitað, að skera sundur hvelatengsl í siðblindum eða hræra í þeim því vanstarfsemi í hvelatengslum er talin skýra siðblindu að einhverju leyti. Í lóbóbómtíu-tilraunum í Svíþjóð kom líka í ljós að siðblindir fangar urðu enn siðblindari eftir aðgerðina. Á danskri lokaðri réttargeðdeild voru gerðar sams konar tilraunir á sex föngum sem taldir voru siðblindir. Menn töldu að tveir hefðu hlotið bata af og getað tekið þátt í samfélaginu á eftir, þrír þjáðust af erfiðum geðrænum kvillum eftir aðgerðina og ekki fer sögum af hinum sjötta. Svoleiðis að árangurinn af lóbótómíu í meðhöndlun siðblindra var lítill eða enginn. (Reyndar hafa menn á síðari tímum efast um jákvæðan árangur lóbótómíu yfirleitt, hver sem sjúkdómsgreiningin var.)⁵

Einhverjir velta því fyrir sér hvort nútíma taugaskurðlækningar á heila eða notkun ígræddra rafskauta (Deep Brain Stimulation) geti hugsanlega gagnast við siðblindu í framtíðinni. En vegna hinnar skelfilegu reynslu af lóbótómíu-aðgerðunum sem eitt sinn voru svo vinsælar er farið mjög varlega í að orða þessar hugmyndir.⁶

Reynt hefur verið að beita raflækningum (electroconvulsive therapy) á siðblinda sjúklinga en fáar slíka tilraunir þykja hafa sýnt fram á neinar breytingar á kjarnaeinkennum siðblindu. Hugsanlega gæti slík meðferð þó komið að gagni ef siðblindir eru einnig haldnir alvarlegu þunglyndi, þ.e. læknað hliðarkvillann.⁷

Stungið hefur verið upp á að tilfinningastjórnun (emotion regulation) gæti verið til bóta siðblindu, sem einhvers konar heilaleikfimi sem virki boðefnaframleiðslu og geti jafnvel breytt starfsemi möndlungs. Megi fylgjast með slíku með notkun sérstaks rauntíma-starfræns-heilaskanna (real time fMRI) og veita sjúklingnum endurgjöf jafnóðum á tölvuskjá.⁸ Þessi hugmynd byggir á þeirri skoðun að hægt sé að þjálfa upp samhygð/samlíðan. Fátt í árangri sálfræðimeðferðar siðblindra til þessa styður þá skoðun.
 

Lyf

Gerðar hafa verið tilraunir til að draga úr einkennum ýmiss konar persónuleikaraskana með sefandi lyfjum/ geðrofslyjum, þunglyndislyfjum, liþíum, bensódrín-lyfjum, örvandi lyfjum og krampastillandi lyfjum en fáar lyfjatilraunir hafa verið gerðar til að draga úr siðblindu eins og hún er skilgreind í greiningarlykli Hare. Á síðari tímum hefur lyfjagjöf þótt óákjósanlegur kostur í meðferð siðblindu enda er núorðið litið svo á að þetta sé meðfædd persónuleikaröskun sem lyf séu ólíkleg til að vinna bug á. Þær tilraunir sem hafa verið gerðar sérstaklega á siðblindum eru flestar gamlar og fólust einkum í notkun örvandi lyfja eða liþíums.

• Talið er að liþíum geti dregið úr hvatvísi og óútreiknanlegum skapsveiflum en lyfið getur valdið leiðinlegum aukaverkunum og þarf að stilla skammt fyrir hvern og einn. Í nokkrum tilraunum til að gefa liþíum var hluti sjúklinganna (geðsjúkra afbrotamanna) með sterk kjarneinkenni siðblindu en ekki greindur siðblindur. Liþíum virtist draga marktækt úr andfélagslegri hegðun. (Sheard 1971; Sheard, Marini og  Bridges 1976; Rifkin, Quilkin og Carrillo 1972.)
• Þótt ekki hafi greinst bein tengsl milli athyglisbrests með ofvirkni (ADHD) og siðblindu telja margir að þessar raskanir kunni að vera af sömu erfðafræðilegu rótum runnar og því hafa verið gerðar tilraunir með að gefa siðblindum amfetamín. Ein langtíma-rannsókn á lyfjagjöf margra siðblindra einstaklinga, frá fimmta áratug síðustu aldar, gaf  til kynna að amfetamín drægi úr andfélagslegri hegðun þeirra. (Hill, 1944).
• Önnur rannsókn, sem einungis var athugun á þremur siðblindum, benti til að bensódrín-lyf hefði jákvæð áhrifi á skapsveiflur, reiðiköst og pirring. (Shorvon, 1947).
• Tvær rannsóknir hafa leitt í ljós að siðblindir eru oft haldnir öðrum kvillum líka (Coid 1992; Walker og McCabe 1973). Hugsanlega má draga má úr hliðarkvillunum með lyfjagjöf. Bensódrínlyf hafa öflug áhrif á kvíða og svefnleysi. Þeim hefur aðeins verið beitt í meðferð siðblindra, einkum díazepam, til að draga úr hegðunarvandamálum. En bensódrínlyf hafa stundum sýnt öfuga verkan eða haft slæmar aukaverkanir í skorti á sjálfstjórn, t.d. ofskömmtun og alvarlega sjálfsköðun.
• Áhrif þríhringlaga þunglyndislyfja á þunglynda einstaklinga með persónuleikaraskanir (oftast hafa menn skoðað jaðarpersónuleikaröskun í þessu sambandi) eru miklu minni en á þá sem einungis eru þunglyndir. Í sumum tilvikum virtist sjúklingum versna að mun, þeir urðu óvinveittari og hvatvísari.
• MAO-blokkar hafa þótt sýna jákvæð áhrif á þunglyndi jaðarpersónuleikaraskaðra og kæmu e.t.v. til greina sem lyf við hliðarkvillanum þunglyndi í siðblindum.
• Í greinargerð rannsóknar á hvernig SSRI-lyf (Citalopram) gæti haft áhrif til bóta á siðferðilegri dómgreind og hegðun, með aukningu serótónins, segir að þótt niðurstöður séu almennt jákvæðar þá gildi það ekki um siðblindu. Í ljós kom nefnilega að virknin var háð hæfileikanum til samlíðunar. Því nýtist lyfið líklega ekki þeim sem skortir samlíðan, s.s. siðblindum.⁹
• Hollenski geðlæknirinn Willem H. J. Martens, sem er á öndverðum meiði við flesta aðra í skilningi og skilgreiningu á siðblindu, heldur því fram að Lfenfluramine (Pondimin, Ponderax eða Adifax) virki á siðblindu en það lyf var tekið af markaði í Bandaríkjunum árið 1997 vegna hættu á að það ylli hjartaskemmdum. Lyfið var einkum notað við offitu því í lyfjablöndu framkallaði það saðningartilfinningu.¹⁰
   

Almennt og yfirleitt má segja að ekki hafi verið sýnt fram á að siðblindu megi bæta með lyfjagjöf. Hins vegar geta lyf slegið á hliðarkvilla sem siðblindir eru oft haldnir.
 
 
 

Sálfræðimeðferð ýmiss konar
 

Margs konar sálfræðileg meðferð hefur verið reynd í því skyni að ráða bót á siðblindu. Flestir eru sammála um að hefðbundnar aðferðir skili ekki neinum árangri. Bent hefur verið á að hvöt þeirra sem eru til meðferðar er venjulega lítil, bæði vegna þess að þeir eru oftast skikkaðir í meðferð af dómstólum og að þeir sjá enga ástæðu sjálfir til að breyta persónuleikaeinkennum sínum. Vegna þessa hefur æ meir verið litið framhjá þörfum meðferðarþegans (hins siðblinda) og meiri áhersla verið lögð á að samfélagið sjálft sé þiggjandi meðferðarinnar; Meðferðin snúist ekki um að sinna röskun sjúklingsins heldur að draga úr þeim truflunum og skaða sem þeir valda öðrum.¹¹

Nokkrar ástæður þess að siðblindum nýtist illa hefðbundin meðferð eru taldar þessar:

• Siðblindur getur ekki gert nákvæma grein fyrir því sem snertir persónu hans og gerðir sem gefur meðferðaraðila brotakenndar og upplognar sögur til að vinna með
• Siðblindur hefur óheiðarlegar ætlanir sem miða að því að ráðskast með meðferðaraðilann; sjúklingurinn vill í rauninni ekki breyta hegðun sinni heldur lítur á meðferðina sem enn eitt tækifærið til að blekkja eða drottna
• Siðblindir trufla hópmeðferð; markmiðið er að drottna yfir bæði meðferðaraðilanum og hópnum
• Siðblindir sjá enga ástæðu fyrir breytingu persónuleikaþátta, sem rekja má til stórmennskuhugmynda um eigið ágæti
• Siðblinda skortir skynbragð á tilfinningar annarra og eiga erfitt með að leggja sig fram af tilfinningu. Allar tilraunir til að fá sjúklinginn til að beina sjónum sínum að afleiðingum hegðunar hans á annað fólk, fórnarlömbin, er sóun á orku. Sama gildir um reiðistjórnun.
• Siðblindir eiga erfitt með að lúta reglum og siðvenjum sem nauðsynlegar eru til að meðferðin beri raunverulegan árangur.¹²

Afar erfitt er að fást við siðblinda og ættu einungis mjög hæfir meðferðaraðilar, sem eru mjög vel að sér um siðblindu, að sinna slíku verkefni. Siðblindur mun reyna að blekkja meðferðaraðilann og ná stjórn á honum með ýmsum lymskubrögðum. Athygli vekur að þeir sem fást við siðblinda hafa fundið fyrir ýmsum ósjálfráðum líkamlegum varúðarmerkjum í samskiptum við alvarlega siðblinda. Þeir lýsa þessu þannig: „Hárin risu á höfði mér“; „Hann lét mig fá gæsahúð“ eða „Mér rann kalt vatn milli skinns og hörunds við augnaráð hans.“ Talið er að stór meirihluti meðferðaraðila finni fyrir einhvers konar ósjálfráðum líkamlegum viðbrögðum af þessu tagi í návist mikið siðblinds sjúklings, jafnvel þótt hann sýni enga ógnandi hegðun. Sá sem einkum hefur lýst þessu telur að þetta séu ósjálfráð frumstæð óttaviðbrögð bráðar andspænis rándýri af sömu tegund. Hvatt er til þess að vera vakandi fyrir eigin viðbrögðum og nota þau sem vegvísi í frekari athugun sjúklinga með andfélagslegar persónuleikaraskanir.¹³
 

Hvers konar meðferð hefur verið reynd?

Í stuttu máli sagt má segja að næstum allar samtalsmeðferðir, einstaklingsviðtalsmeðferðir og hópmeðferðir hafi verið prófaðar til lækningar siðblindu.¹⁴ Sumir telja nauðsynlegt að greina milli mismunandi siðblindra og velja meðferðarform eftir undirtegundum. Hópi siðblindra með sterk kjarnaeinkenni siðblindu er um megn að finna samlíðan, finnur lítið fyrir kvíða og þunglyndi, skorar hátt í kaldlyndi og sjálfsdýrkun og hneigist til ofbeldis. Aðrir sem greinast mjög siðblindir upplifa mikinn kvíða og þunglyndi og eru oft haldnir hliðarröskunum á borð við jaðarpersónuleikaröskun. Síðari hópnum má hugsanlega hjálpa og þeir einstaklingar hafa getu til að tengjast meðferðaraðila eða ráðgjafa í einhvers konar bandalagi. Þetta þýðir ekki að gefast eigi upp á fyrrnefnda hópnum heldur er stungið upp á að fyrst sé best að vinna með þá sem eru heldur auðveldari viðfangs áður en menn snúa sér að erfiðari tilfellum.¹⁵

J. Reid Meloy heldur því fram að ekki skuli bjóða meðferð siðblindum sem sýna eftirtalin einkenni (enda muni meðferð ekki gagnast þeim):

Árásarargjarna hegðun og kvalalosta sem leiðir til limlestinga á öðrum; algeran skort á eftirsjá eða réttlætingu fyrrnefndrar hegðunar; mjög mikla greind eða lítilsháttar greindarskerðingu; sögu um að geta ekki tengst tilfinningaböndum og vekja skyndilegan frumstæður ótta sem reyndur læknir finnur fyrir í nálægð slíks sjúklings. Hann hefur gert grein fyrir ýmsum sálfræðilegum meðferðum sem prófaðar hafa verið á siðblindum og hættunum sem í hverju meðferðarformi felast. Hann varar sérstaklega við einstaklingsmeðferð og fjölskyldumeðferð en telur að hópmeðferð komi stundum til greina enda veiti hópurinn, t.d. aðrir siðblindir sem kunna öll trixin og svindlið, þeim siðblinda aðhald. Á hinn bóginn geti siðblindur einstaklingur auðveldlega rústað hópmeðferð sem kemur þá öðrum illa.¹⁶

Hollenski geðlæknirinn Willem H. J. Martens er á öndverðum meiði við flesta aðra hvað orsakir siðblindu varðar og svo er einnig í uppástungu á læknismeðferð. Hann mælir með andlegri vakningu (Spiritual Psychotherapy) sem gagnlegri meðferð fyrir siðblinda. Í slíkri andlegri vakningarmeðferð felst t.d. að ræða visku og sjálfsþekkingu, stunda sjálfsrannsókn, læra hvernig skuli takast á við einsemd, sorg eða mistök, hvernig megi tengjast öðru fólki, vera í sambandi við aðra og þróa eigin siðareglur. Í slíkri meðferð megi taka dæmi úr bókmenntum, heimspeki, málverkum, leikritum, tónlist, kvikmyndum o.s.fr. en það er mjög mikilvægt að þessi dæmi tengist aðalvanda sjúklingsins og spurningum hans. Einnig má beita hugleiðslu, öndunaræfingum, kyrja, gera sér í hugarlund, hverfa til fyrra lífs o.fl. Markmið sálfræðimeðferðar sem byggist á andlegri vakningu er að hjálpa sjúklingnum að finna lausn á andlegum, siðferðilegum, tilfinningalegum eða sálfélagslegum vandamálum; að öðlast nægjusama og heilbrigða lífssýn og sýn á sjálfan sig og að auka ýmiskonar félagslega og siðferðilega hæfni.

Martens bendir á að hugsanlega muni siðblindir nota þá tækni sem þeir læra í slíkri meðferð til að drottna yfir öðrum eða til að sýna falska bót og betrun, jafnvel iðrun, til að sleppa fyrr út af lokaðri gæsludeild. Meðferðaraðilinn verður því að vera á varðbergi. En góður meðferðaraðili mun sjá að þessir sjúklingar hafa raunverulegan áhuga á andlegum málefnu og oft birtist hann í djúpstæðri sjálfsrannsókn, nýrri áttun og merkilegri aukningu í siðferðilegri, félagslegri og tilfinningalegri getu sjúklinganna (s.s. samlíðan, ábyrgð, sekt, hollustu og samúð).  Þeir siðblindu sem ekki eru móttækilegir fyrir meðferð af þessu tagi geta ekki dulið óbeit sína nema um stund og verður þá sennilega að vísa þeim frá.¹⁷

Robert D. Hare telur að meðferðarprógramm fyrir siðblinda afbrotamenn ætti ekki að beinast að því að þróa samlíðan og samvisku eða reyna hafa áhrif á persónuleika, því það sé vita tilgangslaust,  heldur sannfæra þáttakendur um að þeir einir beri ábyrgð á hegðun sinni og kenna þeim að nota eigin styrk og hæfileika til að uppfylla þarfir sínar og óskir um leið og þeir taka tillit til annarra. Árangurinn þyrfti að meta vandlega og empírískt jafnóðum og aðlaga meðferðina að einstaklingum. Það þýðir að sumt í slíkri meðferð myndi nýtast siðblindum en ekki öðrum afbrotamönnum og öfugt.

Menn ættu ekki að vera of bjartsýnir í meðferð siðblindra, segja Hare og Stephen C. P. Wong, því Sál breytist ekki í Pál, svo notað sé biblíulíking. Það skásta sem má vonast eftir er að siðblindir sem ljúka meðferð vilji marktækt síður beita ofbeldi en áður. Jafnvel þótt tiltölulega lítið dragi úr árásarhneigð og ofbeldi siðblindra er slíkt risastór plús fyrir samfélagið.¹⁸
 
 

Siðblindueinkenni dvína með aldrinum

Skv. Robert D. Hare o.fl. dvína einkenni þáttar 2 í siðblindu, afbrigðilegs félagslegs lífstíls, með aldrinum en þáttur 1, ógnandi sjálfsdýrkun, helst óbreyttur. Þetta bendir til að siðblindum takist að einhverju leyti að laga sig að samfélaginu þótt persónuleikaeinkenni þeirra séu óbreytt, þ.á.m. megindrættirnir sjálfselska, drottnunargirni og kaldlyndi. Hare segir eftirfarandi sögu til að útskýra hvað hann á við:
Fangelsissálfræðingur sem var viðstaddur einn af fyrirlestrum mínum sagði frá siðblindum afbrotamanni með sögu um ofbeldi sem hafði „endurfæðst og náð félagslegri endurhæfingu í fangelsinu“ og var sleppt á skilorði. Í mörg ár virtist hann vera fyrirmyndar skilorðsfangi en nýlega hafði skilorðsfulltrúinn hans frétt að þessi fyrrum fangi bjó með ruglaðri konu, sem einungis gegndi því hlutverki að vera ævinlega tilbúin sem kynlífstól og boxpúði. Af því hún trúði því að hún ætti þessa misnotkun skilda kærði hún ekki til lögreglunnar. Þessi maður var vissulega ekkert minna siðblindur en þegar hann var í fangelsinu, hann hafði einfaldlega komið sér upp öðru kerfi í andfélagslegri og kaldlyndri hegðun.¹⁹
 

Siðblindir brenna út eftir róstursamt líf og langvarandi dulda þjáningu

Á öndverðum meiði við Hare er hollenski geðlæknirinn Willem H. J. Martens, eins og áður sagði. Hann hefur gagnrýnt gátlista og greiningarkerfi Hare mjög harkalega og hefur allt aðra sýn á siðblindu. Í greiningu Cleckley og seinna Hare er litið framhjá, segir Martens, hinni tilfinningalegu þjáningu og einsemd þess siðblinda. Þegar horft er á þessa þætti mun skilningur okkar á þeim siðblinda verða mannúðlegri.

Martens segir að margir siðblindir geti ekki haldið uppi sama orkufreka lífsstílnum þegar aldurinn færist yfir þá. Þeir brenni út sem gæti tengst taugalíffræðilegum breytingum og/eða félagslegum og tilfinningalegum þroska. Óbærileg og langvarandi einsemd gæti líka valdið því að tilfinninganæmi þeirra yrði óeðlilegt. Slíkt gæti brotist út í reiði vegna þess að allir gefast upp á þeim; miklum ótta við að í félagslegum samskiptum verði þeir skildir útundan; tilfinningalegri kvöl vegna félaglegra og tilfinningalegra takmarkana; ákafri þörf fyrir ást og aðdáun og jafnvel viðkvæmni og hluttekningu með fórnarlömbum. Martens nefnir dæmi af morðingjanum Dennis Nilsen sem var svo einmana að hann drap fólk, stillti því upp og horfði með líkunum á sjónvarpið eða talaði við þau klukkustundum saman. Hin dulda þjáning gerir félagslegan og tilfinningalegan þroska mögulegan því sársaukinn gæti krafist rótttækra lausna á félagslegum og tilfinningalegum vandamálum og ýtt undir að andfélagslegir þættir breytist í takt við þá félagslegu hæfni sem tíðkast.²⁰
 

Martens hefur skrifað grein um dulda þjáningu hins siðblinda. Þar segir hann að eins og allir aðrir þrái siðblindir að vera elskaðir og sýnd umhyggja. En þessi ósk sé oft óuppfyllt því augljóslega er erfitt fyrir aðra persónu að tengjast einhverjum með svo fráhrindandi persónuleikadrætti nánum böndum. Öðru hvoru gera siðblindir sér grein fyrir áhrifum hegðunar sinnar á aðra og geta orðið raunverulega hryggir yfir vanmætti sínum í að stjórna henni. Í líf flestra siðblindra vantar stöðugt félagslegt net og náin hlýleg tengsl við aðra.

Oft finnst siðblindum að þeir hafi fengið færri tækifæri en aðrir í lífinu og saga þeirra einkennist oft af óreiðukenndu fjölskyldulífi í æsku, skorti á athygli og leiðsögn foreldra, vímuefnamisnotkun og andfélagslegri hegðun foreldra. Síðar eigi þeir oft sjálfir í slæmum samböndum og skilnaði. Þrátt fyrir að siðblindir séu roggnir og góðir með sig líður þeim innst inni eins og þeir séu óæðri öðrum og þeir vita að eigin hegðun brennimerkir þá. Þótt sumum siðblindum takist á yfirborðinu að aðlagast umhverfinu og verði jafnvel vinsælir þá finnst þeim stöðugt að þeir verði að dylja hið sanna eðli sitt vandlega því öðrum muni ekki hugnast það. Þetta setur siðblindum tvo kosti og báða illa; að aðlagast og taka þátt í tómlegu þykjustulífi eða aðlagast ekki og lifa einmanalegu lífi, einangraðir úr samfélaginu. Þeir verða vitni að þeirri ást og vináttu sem aðrir deila og finna fyrir höfnun vitandi að þeir munu aldrei eiga hlutdeild í slíku.

Eftirsókn siðblindra í spennu er gífurleg en fífldjörf ævintýrin enda ævinlega í vonbrigðum því væntingar voru óraunhæfar og þeir eru alltaf að lenda upp á kant við aðra. Það dregur smám saman kjarkinn úr siðblindum að þeim er um megn að stjórna spennuþörfinni og þurfa hvað eftir annað að horfast í augu við veikleika sína. Jafnvel þótt þeir reyni að breytast mun lágt óttaviðbragð og vanmáttur því tengdur til að læra af reynslunni leiða til endurtekinna neikvæðra og niðurdrepandi árekstra við aðra, jafnvel svo alvarlegra að þeir eru dæmdir í fangelsi.

Eftir því sem aldurinn færist yfir siðblinda geta þeir ekki viðhaldið orkufrekum lífsstíl sínum. Þeir brenna út og fyllast depurð þegar þeir líta um öxl á hvíldarlaust líf sitt þar sem fátt er um ánægjuleg samskipti við annað fólk.

Það er því mjög mikilvægt að þekkja hina huldu þjáningu, einmanaleika og skort á sjálfstrausti siðblindra. Og nauðsynlegt er að halda áfram lyfjafræðilegum, taugasálfræðilegum og sálfræðilegum tilraunum til að koma í veg fyrir og laga siðblinduhegðun, segir Martens.²¹
 

Niðurstöður

Enn hefur ekki fundist nein aðferð til að lækna siðblindu eða draga marktækt úr henni. Allt mögulegt hefur verið reynt og í nýrri umfjöllun er áberandi að sumir fræðimenn fálma eftir stráum, trúa því ekki síðasta hálmstráið hafi brugðist enn og stinga upp á ýmsum óprófuðum leiðum í blindni. Bent er á að þeir siðblindu séu í rauninni ekki taldir viðfang meðferðar heldur leiti menn meðferðar með logandi ljósi til hagsbóta fyrir samfélagið, þ.e. hina, sem er auðvitað siðferðilegt álitamál í læknisfræði. En siðblindir skilja eftir sig slóð fórnarlamba hvort sem þeim tekst að halda sig utan múra eða lenda í fangelsi og því er afar mikilvægt að takist að finna einhverja leið til að draga úr skaðsemi þeirra.

Robert D. Hare, sem hefur helgað starfsævi sína rannsóknum á siðblindum, virðist raunsær og telur enga lækningu á siðblindu í sjónmáli. Það skásta sem hægt sé að gera er að sníða einhvers konar meðferð eftir eðlisþáttum siðblindra og höfða til þess að þeir græði á að haga sér skikkanlegar. Hann býst samt ekki við neinum stórkostlegum árangri af slíkri meðferð.

Hugmyndir Martens finnast mér mjög vafasamar, eftir að hafa kynnt mér siðblindu um hríð, enda er andleg vakning stór þáttur í tólf spora kerfum ýmiss konar og grundvallaratriðið þar er að viðurkenna vanmátt sinn, vera tilbúin(n) að hlíta leiðsögn annarra og horfast í augu við fyrri mistök og misgerðir. (Í máli Martens kemur fram að þetta er innifalið í hans andlegu vakningarmeðferð en hann orðar það ekki eins einfalt.) Grundvallaratriðin í andlegri vakningu stangast algerlega á við einkenni siðblindu og hlýtur að reynast þeim um megn að uppfylla þau skilyrði.

Hins vegar er ekki ólíklegt að Martens hafi rétt fyrir sér um einsemd og dulda þjáningu hins siðblinda þegar aldurinn færist yfir hann. Maður er manns gaman og það hlýtur að gilda hið sama um siðblinda. Þegar siðblindur hefur hrakið alla frá sér og getur ekki lengur fengið útrás fyrir spennuþörf sína vegna þess að aldurinn færist yfir hann hlýtur honum að líða illa. En því miður er hann haldinn (enn) ólæknandi persónuleikaröskun og því lítið hægt að liðsinna honum nema lækna þá hliðarkvilla sem hann kann að vera haldinn.
 
 
 

Allar heimildir voru skoðaðar í febrúar 2011.

 
1 D’Silva, Karen, Conor Duggan og Lucy McCarthy. 2004. „Does Treatment Really Make Psychopaths Worse? A Review of the Evidence“. Journal of Personality Disorders 18.árg. 2.tbl. 2004, s. 163-177.  Í þessari yfirlitsgrein yfir rannsóknir á meðferðarárangri við siðblindu er bent á alvarlega aðferðafræðilega galla á þeim langflestum og að þær hafi frá upphafi ekki miðað að því að rannsaka siðblindu heldur hafi upplýsingarnar sem fengust verið nokkurs konar aukaafurð. Flestar rannsóknirnar voru gerðar á siðblindum glæpamönnum í fangelsum. Auk aðferðafræðilegra galla hafi ýmist skort á langtímaeftirfylgni og/eða vantað samanburðarhóp siðblindra utan múranna. Höfundar taka ekkert tillit til þess að svoleiðis samanburðarhópur er varla tiltækur og hæpin finnst mér niðurstaða þeirra að rannsóknirnar 24 sem skoðaðar voru séu engan veginn marktækar því ströng aðferðafræðileg skilyrði voru ekki uppfyllt.
 

2 Robert D. Hare. 1998. „Psychopaths and Their Nature: Implications for the Mental Health and Criminal Justice Systems“ í Psychopathy: Antisocial, Criminal, and Violent Behavior. Ritstjórar: Theodore Millon og Morten Birket-Smith. The Guilford Press 1998, s. 203.
 

3 Lee, Jessica H. 1999. The Treatment of Psychopathic and Antisocial Personality Disorders: A Review. Á vef RAMAS (Risk Assessment Management and Audit Systems).
 

4 Glenn, Andrea L. og Adrian Raine. 2008. „The Neurobiology of Psychopathy“. Psychiatric Clinics of North America 31, 2008, s. 463–475. Í þessari grein kemur fram að hægt sé að greina siðblindu í börnum allt frá þriggja ára aldri. Er vitnað í fjölda rannsókna því til stuðnings að siðblindu sé hægt að greina mjög snemma og að snemmtæk íhlutun geri líklega eitthvert gagn. Einnig má benda á rannsókn sem bar saman siðblindueinkenni í 4- 12 ára hollenskum og grískum börnum. Niðurstöður bentu til þess að einkennin væru eins og algengi/sjaldgæfi hið sama. Sjá Manti, Eirini, Evert M. Scholte, Ina A. Van Berckelaer-Onnes og Jan D. Van Der Ploeg. 2009. „Social and emotional detachment: A cross-cultural comparison of the non-disruptive behavioural psychopathic traits in children“. Criminal behaviour and Mental Health 19. árg. 3. tbl. júlí 2009, s. 178-192.
 

5 Um lóbótómíu (sem á íslensku hefur verið kölluð hvítuskurður/geiraskurður, hið fyrrnefnda væntanlega þýðing á danska orðalaginu „det hvide snit“) má t.d. lesa í:

Orri Páll Ormarsson. 2007. „Kleppur er víða“.  Morgunblaðið, sunnudaginn 27. maí 2007.

Heiða María Sigurðardóttir. 2006.  „Til hvers voru sálskurðlækningar eins og lóbótómía notaðar?“.  Vísindavefurinn 23. 3. 2006.

Lidberg Lars og Magnus Broberg. 1996. „Psykokirurgins historia. Från lobotomi till kapsulotomi“. Läkartidningen 93.árg 38.tbl 1996, s. 3245-50. Í greininni kemur fram að aðgerðin, eins og hún var iðkuð í Svíþjóð, tók um tíu mínútur og einungis húðin var saumuð saman á eftir. Yfirleitt var einungis staðdeyft nema sjúklingurinn væri sérlega órólegur, þá var hann svæfður.

Alfreð Gíslason, Bjarni Oddsson og Kristján Þorvarðsson. 1952. LOBOTOMIA. Læknablaðið 36.árg. 7.tbl. 1952, s. 97-112. Í þessari grein segir frá tilraunum íslenskra lækna í lóbótómíu. Þar kemur fram að við „psykopati og geðsjúkdóma í sambandi við flogaveiki og fávitahátt hefur lobotomia verið beitt. … þá er lobotomi réttmæt aðgerð og gefur enda oft góða raun.“ (s. 101.) „ég [Alfreð Gíslason?] hef gert 28 frontal lobotomíur á St. Jósefs spítalanum í Reykjavík., af þeim hefir einn dáið.“ (s. 104.) Síðan er sagt frá tilraunum dr. Bjarna Oddssonar í lóbótómíu, af 20 sjúklingum sem athugaðir voru talsvert eftir aðgerðina var 1 dáinn. Bjarni skar í heila tveggja með psykopati og af nákvæmum sjúkraskýrslum, þar sem nöfn sjúklinga eru einungis skammstöfuð, sést að annars vegar var um að ræða 19 ára konu sem „hefir frá 10 ára aldri verið þjófgefin og ósannsögul. Eftir 13 ára aldur mjög vergjörn (erotoman) og lauslát.“ Hálfu ári eftir aðgerðina er hún „róleg og ekki sljó. Hefir unnið við eldhússtörf í héraðsskóla í sveit, komið sér vel. … Árangur: Betri.“ (s. 110-11.) Hinn psykopati-sjúklingurinn var 24 ára verkamaður, frá barnsaldri „órólegur, veiklaður og æstur á geðsmunum, gekk í svefni sem barn. Þegar í bernsku bar á óknyttum og hnupli og slæpingshætti … drakk og svallaði … Amfetamin-neyzla undanfarið.“ Níu mánuðum eftir aðgerð er „Áfengisneyzla minni en áður, rólegur og góður í umgengni, bæði á heimili og utan. Ekki amfetaminneyzla svo vitað sé, engin lögbrot. Svefn eðlilegur. Útlit hraustlegt, en æstur og illur við vín, eins og áður. Árangur: Miklu betri.“ (s. 108) Af þessum dæmum sést að sjúkdómsgreiningin psykopati er nokkuð ólík þeirri greiningu sem tíðkast nú á tímum.
 

6 Glannon, Walter. 2008. „Altering the Brain and Mind“. Ritdómur um Intervening in the Brain: Changing Psyche and Society. (Ritstjórar Merkel, Reinhard o.fl..Ethics of Science and Technology Assessment, 29 bindi. 2007.) í Hastings Center Report 38.árg. 4.tbl., júlí/ágúst 2008, s. 46-47. Glannon segir: „Höfundarnir slá því föstu að ef bjóðist einhvers konar heila-aðgerð eða meðferð við alvarlegri siðblindu þá er ekki bara svo að okkur leyfist að nota hana heldur værum við skyldug til að bjóða slíka aðgerð/meðferð sem valkost við lífstíðar innilokun á stofnun.“
 

7 Lee, Jessica H. 1999. „Physical treatments“ í The Treatment of Psychopathic and Antisocial Personality Disorders: A Review. Á vef RAMAS (Risk Assessment Management and Audit Systems).
 

8 Sitaram, Ranganatha, Andrea Caria, Ralf Veit, Tilman Gaber, Giuseppina Rota, Andrea Kuebler og Niels Birbaumer. 2007. „fMRI Brain-Computer Interface: A Tool for Neuroscientific Research and Treatment“. Computational Intelligence and Neuroscience 2007. Svipað er gefið í skyn í blálokin á þessari grein: Eippert, Falk, Ralf Veit, Nikolaus Weiskopf og Michael Erb. 2007. „Regulation of Emotional Responses Elicited by Threat-Related Stimuli“. Human Brain Mapping 28 2007, s. 409–423 og í undir lok greinar Katarina Wahlund o.fl. 2009. „Psykopati och hjärnavbildning – en litteraturgenomgång. Med fokus särskilt på funktionell magnetisk resonanstomografi“. Läkartidningen 106.árg 6.tbl. 2009, s. 361-365.
 

9 Crocketta, Molly J., Luke Clarka, Marc D. Hauserb og  Trevor W. Robbins. 2010. „Serotonin selectively influences moral judgment and behavior through effects on harm aversion“. Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS). Aðalheimildin fyrir því sem segir í klausunnu um lyfjatilraunir við siðblindu er  Lee, Jessica H. 1999. The Treatment of Psychopathic and Antisocial Personality Disorders: A Review. Á vef RAMAS (Risk Assessment Management and Audit Systems).
 

10 Martens, Willem H. J. 2008. Undirkaflinn „Psychopaths are Treatable“ í greininni „Forensic Psychiatry.The Problem with Robert Hare’s Psychopathy Checklist: Incorrect Conclusions, High Risk of Misuse, and Lack of Reliability“. Medicine and Law 27 2008, s. 449-462.
 

11 Van den Berg, Anne og Karel T.I. Oei. 2009.  „Attachement and psychopathy in forensic patients. The (in)ability of serverly psychopathic patients to commit to therapeutic relations, considered from the perspectives of Attachment Theory and Mentalization-Based Treatment.“ Mental Health Review Journal, 14.árg. 3.tbl. 2009, s. 40-51. Sjá einnig Meloy, J. Reid og James A Reavis. 2007. „Dangerous cases: when treatment is not an option“. Severe Personality Disorders. Everyday Issues in Clinical Practice. Ritstjórar: Bert van Luyn, Salman Akhtar og John Livesley. Cambridge University Press, 2007
 

12 Van den Berg, Anne og Karel T.I. Oei. 2009.  „Attachement and psychopathy in forensic patients. The (in)ability of serverly psychopathic patients to commit to therapeutic relations, considered from the perspectives of Attachment Theory and Mentalization-Based Treatment.“  Mental Health Review Journal, 14.árg. 3.tbl 2009,  s. 40-51
 

13 Meloy, J. Reid og James A Reavis. 2007. „Dangerous cases: when treatment is not an option“. Severe Personality Disorders. Everyday Issues in Clinical Practice. Ritstjórar: Bert van Luyn, Salman Akhtar og John Livesley. Cambridge University Press, 2007 og Meloy, J. Reid og Jessica Yakeley. 2010. „Psychodynamic Treatment of Antisocial Personality Disorder“ í Psychodynamic Psychotherapy for Personal Disorders: A Clinical Handbook. Ritstjórar: John F. Clarkin, Peter Fonagy og Glen O. Gabbard. American Psychiatric Pub. 2010, s. 311-336. Aðgengileg til skoðunar á Bækur Google.
 

14 Sjá t.d. upptalingu í D’Silva, Karen, Conor Duggan og Lucy McCarthy. 2004. „Does Treatment Really Make Psychopaths Worse? A Review of the Evidence“. Journal of Personality Disorders 18.árg. 2.tbl. 2004, s. 163-177.
 

15 Hesse, Morten. 2010. „What should be done with antisocial personality disorder in the new edition of the diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-V)?“ BMC Medicine 27. október 2010.
 

16  Meloy, J. Reid og James A. Reavis. 2007. „Dangerous cases: when treatment is not an option“. Severe Personality Disorders. Everyday Issues in Clinical Practice. Ritstjórar: Bert van Luyn, Salman Akhtar og John Livesley. Cambridge University Press, 2007 og  Meloy, J. Reid og Jessica Yakeley. 2010. „Psychodynamic Treatment of Antisocial Personality Disorder“ í Psychodynamic Psychotherapy for Personal Disorders: A Clinical Handbook. Ritstjórar: John F. Clarkin, Peter Fonagy og Glen O. Gabbard. American Psychiatric Pub 2010, s. 311-336. Aðgengileg til skoðunar á Bækur Google.
 

17  Martens, Willem H. J. 2003.  „Spiritual Psychotherapy for Antisocial and Psychopathic Personalities: Some Theoretical Building Blocks“. Journal of Contemporary Psychotherapy 33.árg. 3.tbl. haust 2003.
 

18 Hare, Robert D. 1998. „Psychopaths and Their Nature: Implications for the Mental Health and Criminal Justice Systems“. Psychopathy: Antisocial, Criminal, and Violent Behavior. Ritstjórar: Theodore Millon og Morten Birket-Smith. The Guilford Press, 1998, s. 203. Sjá einnig tilvitnun í Wong, S. C. P. & Hare, R. D. 2005 Guidelines for a Psychopathy Treatment Program. Multi-Health Systems, s. 9, í lok greinar Wong, Stephen C. P., Audrey Gordon og  Deqiang Gu. 2007. „Assessment and treatment of violence–prone forensic clients: an integrated approach“. The British Journal of Psychiatry 190,  2007, s.66-74.
 

19 Harpur, Timothy J. og  Hare, Robert D. 1994. „Assessment of Psychopathy as a Function of Age“. Journal of Abnormal Psychology, 103.árg. 4.tbl. nóv. 1993, s. 604-609. Einungis útdrátturinn var skoðaður. Sjá einnig Hare, Robert D. 1998. „Psychopaths and Their Nature: Implications for the Mental Health and Criminal Justice Systems“. Psychopathy: Antisocial, Criminal, and Violent Behavior. Ritstjórar: Theodore Millon og Morten Birket-Smith. The Guilford Press, 1998, s. 197-198.
 

20 Sjá  Martens, Willem H. J. 2008. „Forensic Psychiatry. The Problem with Robert Hare’s Psychopathy Checklist: Incorrect Conclusions, High Risk of Misuse, and Lack of Reliability“. Medicine and Law 27 2008, s. 449-462;  Martens, Willem H. J. 2003. „Emotional Capacities and Sensitivity in Psychopaths“. Dynamical Psychology. An International, Interdisciplinary Journal of Complex Mental Processes maí 2003, s. 1-20 og Martens, Willem H. J. 2002. „The Hidden Suffering of the Psychopath“. Psychiatric Times 19.árg. 1.tbl. 2002.
 

21 Martens, Willem H. J. 2002. „The Hidden Suffering of the Psychopath“. Psychiatric Times 19.árg. 1.tbl. 2002.
 
 
 

Ég hef asnast til að eyða tíma, athygli og orku í að fylgjast með vefmiðlum og bloggsíðum undanfarið. Afraksturinn er sá að annars vegar sogaðist ég ofan í drullupyttina sjálf og fór að kommentara á alls konar umræður á FB eða jafnvel á annarra blogg, hins vegar minnkaði trú mín á mannkyninu hröðum skrefum. Ég varð neikvæð og pirruð. (Á ekki hund en þótti  æ vænna um köttinn.) Í gærkvöldi sá ég að þetta gengi ekki lengur og ákvað að hefja nýtt og jákvæðara líf. Þetta er sennilega eitthvað á annað-hundraðasta tilraunin í nýju lífi en það er alltaf jafn ágætt að snúa af villu síns vegar um stund 😉

Allir sem eru vanir að byrja nýtt líf vita að því fylgir uppgjör við fyrra lífið. Svoleiðis að þessi færsla fjallar um viðbjóðinn sem ég nú legg að baki. Þessi færsla er síst skárri en þær sem ég er að gagnrýna, athugið það. 😉

Mér blöskar hvernig umræða á Vefnum fer fram. Sérstaklega FB-komment sem vefmiðlar bjóða upp á eða nafnlaus komment. Eins og venjulega gengur DV hart fram í að rægja mann og annan í svokölluðum „fréttum“ og trylla velmeinandi og rétthugsandi alþýðuna sem fær umsvifalaust „blod på tanden“ eins og frændur okkar segja. Fréttafyrirsögn á dv.is á borð við „Þrífættur öryrkjadvergur nauðgar grunnskólabarni“ eða „Kallaði konuna sína tussu á bílastæði“ kæmi mér ekki á óvart. Og ég er viss um að heitar umræður götudómstólsins fylgdu á eftir. Vísan sem hefst svona: „Sögusmetta, rægirófa / rýkur út um alla móa …“ hefur aldrei átt betur við en núna einkum þegar lesendum „fréttanna“ gefst færi á að dreifa þeim um fésbókarsíðuna sína með því að smella á einn takka. Þannig er tryggt að krassandi fyrirsagnir og úthúðun berist enn hraðar um netheima en væru þær einungis bundnar við vefmiðilinn sjálfan.

Í gamla daga var aðalógeðið svokallað barnaland.is sem breyttist síðan í er.is og híma nafnleysingjar af báðum kynjum þar í skjóli moggans. Ég hef ekki kíkt inn á þennan vef í nokkur ár svo ég veit ekki hvort sami sorahugsunarhátturinn og svívirðingarnar eru enn þar við lýði. En moggabloggið er nógu slæmt svo ég býst ekki við að barnaland.is hafi skánað neitt þótt greint hafi verið milli subbuskapar „mæðranna“ og blessaðra barnanna, með nafnbreytingu. Og kannski er þessi vefur ennþá aðalheimild DV? Eyjan hýsir svo kverúlanta sem nöldra yfir útvarpsstöðvum, málfari annarra, kvenfjandsamlegu viðhorfi, skorti á konum hér og þar o.s.fr. Miðað við framgöngu kvenna í dómstóli götunnar finnst mér sjálfri reyndar að þær séu fullmargar og fulláberandi og væri til bóta að þær héldu sig aðeins til hlés.

Þann tíma sem ég hef fylgst með sóðaskapnum hefur umræðan m.a. snúist um að jarða öryrkja sem lenti í klippimaskínu framagjarns fréttamanns á Stöð 2, dylgjur um jeppaeign spunnar út frá mynd af alvarlegu bílslysi, kennara sem var nýlega hengdur fyrir bloggara og stuðningsyfirlýsingar við geranda grófs starfsmannaeineltis, þ.m.t. kynferðislegrar áreitni. Viðhorf blóðþyrstu alþýðunnar eru ófyrirsjáanleg en hún hallast yfirleitt á sömu sveifina, hvernig sem sveifin sú snýr í það og það skiptið.

Þegar maður fylgist sæmilega grannt með verður smám saman ljóst að oft er það sama fólkið sem er að tjá sig um allt mögulegt. Það kommenterar við fréttir, rekur jafnvel sjálft moggablogg með örfærslum sem snúast um hvað einhver í fréttunum sé mikill aumingi og idjót og kommenterar á önnur moggablogg um hvað eigendur þeirra séu mikil fífl. Vinsælt er að brigsla hver öðrum um geðveiki til að hamra á andúð sinni. Sennilega er þessi hópur langt innan við þúsund manns (sem betur fer!). En þessum fámenna hópi tekst ótrúlega vel að lita umræðuna á vefnum og heldur sjálfur sennilega að hann sé þjóðin og þjóðin sé hann. 

Einni tröppu ofar telja sig sumir bloggarar, ýmist af því þeir geta skrifað þokkalega íslensku, eru hreyknir af því að halda sjálfir ranglega að þeir skrifi þokkalega íslensku eða eru sannfærðir um að þeir séu annað hvort femínistar eða byltingarmenn nema hvort tveggja sé. En í rauninni er það lið litlu skárra. Má nefna sem dæmi að sá sem kom ummælum kennarans í Flensborg ötullega á framfæri við Fjarðarpóstinn og dv.is stendur sjálfur að fjölmiðli sem birtir millifyrirsagnir á borð við „Íslenskur friðargæsluliði nauðgaði ljósmynd af Hillary Clinton með deyjandi barn í höndunum“ og hefur hlotið dóm fyrir að bíta konu, starfsmann Alþingis, í öxlina af því hún var fyrir honum og honum lausir skoltarnir. Mér finnast klögumál hans yfir að lögreglan leggi hann í einelti (þegar hún hirðir hann drukkinn) eða að KENNARI (fyrrverandi kennarinn hans sem hann telur sig e.t.v. eiga óuppgerðar sakir við, hefur kannski fengið lágt á prófi?) skuli skrifa ljótt í kommentadræsu vera dálítið yfirgengileg, af byltingarhetju að vera. (Seint hefðu Stalín og Che og hinar fyrirmyndirnar lotið svo lágt …) Og síðari klagan er dálítið eins og að kasta grjóti úr glerhúsi.  En það vantar svo sem ekki að yfirlýstir femínistar, alþýðuheimspekingar og dómstóll götunnar bíti á agnið – kokgleypa það raunar.

Grunnskólakennari sem ver Flensborgarkennarann (í ágætum pistli), á forsendum málfrelsis, hefur sjálfur skrifað um íþróttaþjálfara barna og unglinga á þessa leið: „Þá er ég alveg tilbúinn að leyfa allskyns prestum og prelátum að reyna að troða vafasömum hugmyndum inn í kollinn á börnunum áður en ég samþykki það að siðblindum, lygasjúkum boltabullum sé treyst fyrir þeim.“   Bróðir hans, sem kennir núna  siðfræði einhvers staðar að því er ég hygg, var svo vinsamlegur að beina til mín þessum ummælum á komentum fyrir nokkrum árum (þá starfandi á sambýli fyrir þroskahefta):„Það er spurning hvor hefur stopult minni, grunnskólastjórinn austan sanda eða geðveika kerlingarálftin ofan af Skaga sem búin er að láta stuða heilann á sér svo oft að auk þess að lykta af reyk langar leiður er hún er hætt að kunna á Google … Ef ég væri þú væri ég líka þunglyndur, því ef þetta er til marks um þína góðu daga – þá held ég svei mér þá að haglabyssuhlaupið sé besti munnbitinn á þeim vondu.“ (Sjá kommentadræsu við Geðveikt gaman.) Þeir bræður voru geðveikt uppteknir af mér og mínum skrifum á sínum tíma en eins og lesendur þessarar færslu átta sig væntanlega á þá fór ég ekki að ráðum yngri bróðurins. En kom ekki auga á yfirlýstan beittan húmor hans.

Svoleiðis að mér finnst bæði sókn og vörn fyrir málfrelsi á bloggum vera hræsni í mörgum tilvikum og sama illmennskan eða aumingjadómurinn er stundum að baki hvort sem menn telja sig til götudómstólsins eða hafna yfir hann. Og þessi mín bloggfærsla er í rauninni ekkert skárri 😉  En nú verður sagt bless við götuskríl af allra handa tagi og trúss sitt bundið við þá sem hafa eitthvað að segja, þá sem hafa raunverulega jákvæða sýn á aðra og þá sem skrifa fyndin og skemmtileg blogg. Það er gott manni.

Hvað get ég gert til að dragast ekki ofan í drulludíkið sem ég var að lýsa? Svarið er tiltölulega einfalt: Hætta að lesa dv.is, hætta að lesa FB-kommentadræsur um upphrópunarfréttir í ýmsum fjölmiðlum, grisja duglega í mínum FB-vinahópi, forðast uppsláttarblogg af mogga- og eyjutagi og byrja að hlusta á rás 1. Ég er hef þegar hafið þetta nýja líf og hlustaði m.a. á ágæta umfjöllun um Beverly Gray og Nancy Drew bækurnar áðan, sem var afar lítið í stíl við þá marxískt-kristevu-barnabókmenntafræði sem ég lærði fyrir löngu og var því hikstalaust haldið fram að þetta væru fínar bækur. Og bleikar prinsessubækur væru góðar!  Mikið óskaplega var ég glöð að uppgötva að í barnabókafræðum hefur tekist að berja niður afdankaðan vinstrisinnaðan feminísma, með dashi af Freud, og byrjað að hugsa um hvort bækurnar höfði til lesenda. Mikið ljómandi verður gaman að lifa þegar þetta tekst líka á öðrum sviðum 🙂

Bloggynja hyggst dunda sér við hollari viðfangsefni í nýja lífinu, á borð við prjónaskap og pælingar um siðblindu. Og hugsa vel um köttinn … 
  
  
  
  
 

Í sambandi við umfjöllun um siðblindu hef ég fjallað dálítið um vinnustaðaeinelti. Má nefna færslurnar Skólastjórar sem leggja kennara í einelti og Siðblindir á vinnustað en þar er nokkuð ítarleg umfjöllun um vinnustaðaeinelti almennt, sem þarf ekkert endilega að vera tengt siðblindu. Einnig ber vinnustaðaeinelti á góma í færslunum Siðblindir í kirkjunni  (þar er m.a. nefnt dæmi af presti sem beitir formanni sóknarnefndar fyrir sig til að leggja organistann í einelti) og Siðblindir í viðskiptum  (þar eru áhrif og tækni siðblindra í viðskiptafyrirtækjum útskýrð, t.d. hvernig þeir ná sér í verndara og hvernig þeir reyna að losa sig við þá sem sjá í gegnum þá, m.a. með beinu einelti eða að kynda undir einelti. Ætla má að siðblindir beiti þessari tækni almennt á vinnustöðum af  ýmsu tagi.).

Staðan á Akranesi

Eftir að hafa uppgötvað að skv. breskum, bandarískum og áströlskum upplýsingum eru kennarar taldir í einna mestri áhættu á að verða fyrir vinnustaðaeinelti og eftir að hafa séð umfjöllun um rannsóknir á vinnustaðaeinelti af nýlegra taginu sem leiða í ljós að hlutur stjórnenda í gerendahópi er mjög stór fór ég að velta fyrir mér hvernig ástandið væri hér í mínum góða bæ, Akranesi. Helga Gunnarsdóttir, framkvæmdastjóri Fjölskyldustofu, var svo vinsamleg að veita mér ýmsar upplýsingar og kann ég henni bestu þakkir fyrir. Hún útskýrði líka fyrir mér hvernig stjórnsýslu bæjarins væri háttað og benti mér á dæmi um æskilega framtíðarskipan vinnustaðaeineltismála, sem sjá má í Mosfellsbæ. Ég er sammála henni um að það skipulag virkar mjög skynsamlegt en ekki jafn sannfærð um að það þurfi að ráða einhvern mannauðsstjóra í miklu minni bæ (Akranes) svo hrinda megi álíka skipulagi í framkvæmd.¹  Helga sagði mér líka að í „stærri sveitarfélögum“ væri sami háttur á stjórnsýslu varðandi skóla og er hér í Akranesbæ eftir stjórnsýslubreytingar 1. jan. 2009. Lausleg úttekt mín leiðir í ljós að þessu er öfugt farið en hugsanlega hefur Helga átt við að Akranesi hentaði að máta stjórnsýslu sína við Reykjavík eða álíka „stærri sveitarfélög“ og það sé minn misskilningur að hún hafi átt við álíka stór sveitarfélög og Akranes.²
 

Rétt til að rifja upp hvað felst í vinnustaðaeinelti, skv. skilgreiningu í Reglugerð um aðgerðir gegn einelti á vinnustað, 1000/2004, 3.gr.: „Einelti: Ámælisverð eða síendurtekin ótilhlýðileg háttsemi, þ.e. athöfn eða hegðun sem er til þess fallin að niðurlægja, gera lítið úr, móðga, særa, mismuna eða ógna og valda vanlíðan hjá þeim sem hún beinist að. Kynferðisleg áreitni og annað andlegt eða líkamlegt ofbeldi fellur hér undir.“

Og hvað er ekki einelti: „Hér er ekki átt við skoðanaágreining eða hagsmunaárekstur sem kann að rísa á vinnustað milli stjórnanda og starfsmanns eða tveggja eða fleiri starfsmanna enda leiði slíkur skoðanaágreiningur eða hagsmunaárekstur ekki til þeirrar háttsemi sem lýst er hér að framan.“
 
 

Grunnskólakennari sem lagður er í einelti af skólastjóra
 

Setjum svo að ég væri grunnskólakennari hér í bæ og samstarfsmaður minn legði mig í einelti. Þá gæti ég kvartað við skólastjóra. En ef skólastjórinn stendur fyrir eineltinu? Þá gæti ég, væri ég kennari í Grundaskóla, kvartað við aðstoðarskólastjóra. Málið vandast ef ég er kennari í Brekkubæjarskóla því þar er enginn aðstoðarskólastjóri. Starfið var lagt niður vorið 2007 og þess í stað skipaðir tveir deildarstjórar, sem á heimasíðu skólans eru yfirleitt kallaðir „deildarstjórar á stigi“ til skólaársins 2010-2011 en þá ber annar starfsheitið „deildarstjóri“ og hinn er nú „deildarstjóri verkefna“. Skv. upplýsingum framkvæmdastjóra Fjölskyldustofu mun hinn fyrrnefndi vera staðgengill skólastjóra og blessunarlega fær hann greitt eins og aðstoðarskólastjóri. Ég gæti því leitað til hans legði skólastjórinn mig í einelti, reikna ég með, þótt hann hafi ekki fínni titil en deildarstjóri.
 

Dugi þetta ekki, hvað ætti ég þá að gera? Einu sinni var starfandi skólanefnd hér í bæ sem fjallaði um málefni grunnskólanna og hugsanlega hefði ég, ímyndaður grunnskólakennari sem skólastjórinn legði í einelti, getað leitað til hennar, a.m.k. formanns skólanefndar, þó ekki væri nema um ráðleggingar. En 1. janúar 2009 varð róttæk breyting á stjórnsýslu Akraneskaupstaðar, ýmsar nefndir voru lagðar af (ekki þó Ritnefnd um sögu Akraness – guði sé lof!) og í staðinn komu svokölluð ráð og stofur.
 

Hverjir sinna málefnum sem snerta grunnskólann í stjórnsýslukerfi Akraneskaupstaðar?
 

Undir Fjölskylduráð heyra nú öll fagleg mál sem tilheyra málaflokknum fræðslu-og uppeldismál og félagsþjónusta. Meðal verkefna ráðsins eru öll mál sem heyra undir lög nr. 66/1995 um grunnskóla. Fjölskylduráð heyrir undir „pólitíska kerfið með lýðræðislega kjörnum bæjarfulltrúum .. .Hins vegar er embættismannakerfið með bæjarstjóra í fararbroddi.  Stofnaðar hafa verið svokallaðar stofur yfir málaflokka sveitarfélagsins þ.e. Fjölskyldustofa með Helgu Gunnarsdóttur sem framkvæmdastjóra…“ ³ Nýju pólitísku ráðin voru víst hugsuð til að auka valddreifingu í stjórnsýslu bæjarins. Ætli stofunum hafi ekki verið ætlað að spara útgjöld?

Sem þykjustu grunnskólakennari sem skólastjórinn leggur í einelti get e.t.v. ég leitað til Fjölskyldustofu um úrlausn minna mála. En ég get ekki leitað til Fjölskylduráðs, skv. upplýsingum framkvæmdastjóra Fjölskyldustofu, af því „svona mál heyra ekki undir pólitíska nefnd“. Í samtali okkar kom fram að engin fordæmi eru til fyrir formlegri afgreiðslu á úrlausn vinnustaðaeineltismála sem heyra undir Fjölskyldustofu og því ekkert vinnuferli ljóst. Að sögn Helgu hafa komið upp vinnustaðaeineltismál í einhverjum stofnunum sem heyra undir Fjölskyldustofu en þau hafa öll verið leyst í samræðum og samráði við hlutaðeigandi á óformlegan hátt og ekki borist á borð Fjölskyldustofu. Hugsanlega hefur þar orðið breyting á nýverið.

Hjá Fjölskyldustofu starfa margir en allir nema framkvæmdastjóri og verkefnastjóri tengjast þeir félagslega kerfinu og enginn þeirra er menntaður kennari eða skólastjóri. Í erindisbréfi framkvæmdastjóra Fjölskyldustofu er ekkert sem bendir til þess að sá aðili hafi með eineltismál að gera. Það mætti skýra með því að Akraneskaupstaður hefur enga stefnu um meðferð eineltismála, hvorki vinnustaðatengd né annars eðlis.⁴  Að vísu hefur bærinn starfsmannastefnu, þar sem segir m.a.: “Siðareglur starfsfólks  Bæjarstjórn setur fram eftirtaldar siðareglur til leiðbeiningar fyrir starfsfólk um hvað sé við hæfi í starfi … 8.1. Að starfsfólk Akraneskaupstaðar starfar fyrst og fremst í þágu bæjarbúa, sem leggur því þá skyldu á herðar að setja almannahagsmuni ofar sérhagsmunum, hvort heldur er í sínum eigin eða einstakra hópa; …“⁵
 

Í þykjustunni er ég frábær kennari (og einmitt þess vegna sem skólastjórinn vill flæma mig brott með einelti því algengasta ástæðan fyrir skólastjóraeinelti er öfund). Það eru því hagsmunir nemenda og skólans að ég haldi starfi mínu. Svo ég gæti hugsanlega leitað til framkvæmdastjóra Fjölskyldustofu og treyst því að hún setti almannahagsmuni ofar sérhagsmunum og muni skoða mín mál með hlutlausum hætti. En ég get ekki leitað til fjölskylduráðs af því það er pólitískt kjörið og framkvæmdastjóra Fjölskyldustofu ber ekki að greina fjölskylduráði frá þessu ímynduðu erindi mínu, skv. upplýsingum Helgu Gunnarsdóttur í símtali okkar. Málaleitan mín yrði því tveggja manna tal.
 

Hugsanlega gæti framkvæmdastjóri Fjölskyldustofu leitað vil Vinnueftirlitsins eftir ráðgjöf. Líklega mundi það borga sig í skipulagi eins og Akraneskaupstaðar þar sem völd eru á ótrúlega fárra hendi þegar kemur að skólamálum og ljóst að enginn á Fjölskyldustofu hefur kennaramenntun. Fimm þjónustuaðilar með áherslu á andlega og félagslega áhættuþætti á vinnustöðum eru viðurkenndir af Vinnueftirlitinu.  Flestir þeirra rétt tæpa á einelti, sálfræðistofan Líf og sál býður námskeið og þrenns konar aðkomu að eineltismálum á vinnustað  en Úttekt úrlausn er eini aðilinn sem virðist sérhæfður í að fást við starfsmannaeinelti enda er hún rekin af menntuðum vinnustaðasálfræðingi (sem jafnframt er klínískur sálfræðingur). Þetta er líka eini þjónustuaðilinn af þessum fimm sem hefur sérstaka vefsíðu um vinnustaðaeinelti.  Það er því nokkuð augljóst að kysi framkvæmdastjóri Fjölskyldustofu utanaðkomandi ráðgjöf, til að þurfa ekki að axla ímyndaða eineltismálið ein og sjálf, myndi hún kalla eftir aðstoð Úttektar og úrlausnar.
 

Ef framkvæmdastjóri Fjölskyldustofu bregst mér þá er eini ópólitískt ráðni yfirmaðurinn þar fyrir ofan bæjarstjórinn sjálfur. Ég get að sjálfsögðu treyst því að hann fylgi 8. grein siðareglna starfsfólks svo það ætti að vera í lagi. Á hinn bóginn reikna ég með að bæjarstjórinn hafi öðrum hnöppum að hneppa en skipta sér af eineltismálum á vinnustað svo ég væri dálítið feimin við að bera mig upp við hann.
 

Skert lýðræðislegt samráð á Akranesi og ótrúlegt áhugaleysi á málefnum grunnskóla
 

Hin svokallaða valddreifing stjórnsýslunnar hefur stórlega skert lýðræðislegt samráð hér á Akranesi og dregið mjög úr möguleikum grunnskólakennara sem skólastjóri leggur í einelti. (Sama máli gegnir auðvitað um mögulegt dæmi af skólastjóra sem kennari legði í einelti en af því slíkt er svo sárasjaldgæft, skv. rannsóknum á vinnustaðaeinelti almennt og rannsóknum á vinnustaðaeinelti í skólum, lít ég á það dæmi sem heldur fjarstæðukenndan möguleika.)

Meðan gamla skólanefndin var og hét fundaði hún þetta 6 til 10 sinnum á ári, um skólamál og starfsmannamál grunnskólanna. Fjölskylduráð er einungis þriggja manna nefnd auk eins áheyrnarfulltrúa. Það hefur haldið 60 fundi frá skipulagsbreytingunum á stjórnsýslu bæjarins 1. jan. 2009. Fundargerðir allra funda liggja á vefnum akranes.is fyrir utan þann síðasta sem var haldinn í gær.

Skv. erindisbréfi á að boða áheyrnarfulltrúa grunnskóla (skólastjóra, kennara, foreldra eða starfsfólks) á fundi sem fjalla um málefni grunnskólans og höfða til einhverra þessara aðila. Af 59 fundum hafa áheyrnarfulltrúar skólastjóra mætt á 2  (þ.e. 3,39% af fundunum) áheyrnarfulltrúi kennara á 1 fund og áheyrnarfulltrúi starfsmanna grunnskóla (mögulega kennari) á 1 fund. Að auki hafa fulltrúar Foreldrafélags Brekkubæjarskóla mætt á 2 fundi enda óskuðu þeir sjálfir eftir því að fá að ganga á fund fjölskylduráðs, og nemendaráð Grundaskóla mætti einu sinni til að ræða um skort á kastala og fleiri leiktækjum á lóð skólans. (Því erindi var reyndar ljómandi vel tekið og afgreiðslan bókuð í smáatriðum.) Það er því ekki skrítið að skólastjórar grunnskólans hafi óskað formlega eftir því að „áheyrnarfulltrúar foreldra frá báðum grunnskólunum verði boðaðir þegar málefni grunnskólanna eru til umfjöllunar hjá Fjölskylduráði. Einnig að boðaðir verði bæði aðal og varamenn áheyrnarfulltrúa starfsmanna af sama tilefni.“ Þetta erindi var samþykkt þann 21.9. 2010.⁶  Samt hefur nú enginn þessara verið boðaður á fund Fjölskylduráðs enn.
 

Fundargerðir Fjölskylduráðs eru óvenju stuttar og snubbóttar og geyma fátæklegar upplýsingar um málefni grunnskólanna hér á Skaganum. En þær hljóta að endurspegla raunveruleikann því í erindisbréfi Fjölskylduráðs segir að „Í tölvuskráða fundargerð skal færa … greinargóða lýsingu á hverju fundarefni“.⁷
 

Af lestri fundargerða Fjölskylduráðs er því nokkuð augljóst að áhugi ráðsins á málefnum grunnskólanna er sorglega lítill. Má ætla að svo sé einnig í bæjarstjórn því ráðið starfar á vegum hennar. Þann 16. 12. 2009 er t.d. bókuð ósk  Mennta-og menningarmálaráðuneytis eftir upplýsingum um hvenær sveitarfélagið hyggist hefja vinnu við mótun almennrar stefnu um leik-og grunnskólahald. Því svaraði Fjölskylduráð að sú vinna hafi ekki verið tímasett. Málið hefur ekki aftur borið á góma í Fjölskylduráði (a.m.k. ekki svo bókað sé) sem bendir til þess að ráðið hafi engan sérstakan áhuga á að láta vinna þessa vinnu, sem svo verður vart öðru vísi túlkað en að ráðinu þyki ekki mikið til skólamála koma. Engin ástæða er til að ætla að viðhorfið sé eitthvað annað á Fjölskyldustofu miðað við menntun og sérhæfingu mannafla þar og líka sé litið til þess að framkvæmdastjóri Fjölskyldustofu situr alla fundi Fjölskylduráðs (og er reyndar næstum ævinlega fundarritari).
 

Ég, sem er í þykjustunni kennari sem er lagður í einelti af skólastjóra, býst af framansögðum ástæðum ekki við sérlega miklum áhuga á mínum málum af hálfu framkvæmdastjóra Fjölskyldustofu. Og ég get ekki leitað til neins annars, nema kannski bæjarstjórans, því búið er að fella niður það apparat sem ég hefði kannski getað brúkað, nefnilega skólanefnd. Enn vonlausari verða mín mál þegar ég hugsa til þess að bærinn hefur enga stefnu hvað varðar vinnustaðaeinelti og Fjölskyldustofa enga reynslu af formlegri afgreiðslu slíkra mála. Og svo er alltaf spurning hvort ég geti treyst því, í svona litlu bæjarfélagi, að þeir sem ég leita til haldi siðareglur.
 

Ég hugsa að ég taki einfaldlega þann kostinn að flytja í Mosfellsbæ!
 

1 Símtal við Helgu Gunnarsdóttur, framkvæmdastjóra Fjölskyldustofu kl. 15.30-15.40 25. febrúar 2011.

2 Á Akranesi búa rúmlega 6.500 manns. Í færslunni er gerð grein fyrir skipan skólamála í stjórnsýslunni þar. Ég skoðaði hvernig þessum málum er háttað í sveitarfélaginu Ísafjarðarbæ, þar sem búa  tæplega 4000 manns, í Fjarðabyggð, þar sem búa rúmlega 4.500 manns og Mosfellsbæ, þar sem búa rúmlega 8.500 manns.

Í Ísafjarðarbæ er skóla-og fjölskylduskrifstofa en starfsfólk er ekki eins einslitt og á Fjölskyldustofu Akraness, t.a.m. starfa bæði grunnskólafulltrúi og leikskólafulltrúi á þessari skrifstofu Ísafjarðarbæjar. Ég hygg að yfirmaður og sviðsstjóri skóla-og fjölskylduskrifstofu sé lærður tónmenntakennari. Þessi skrifstofa vinnur síðan í samráði við nokkra aðila, þ.á.m. fræðslunefnd. Fræðslunefnd Ísafjarðarbæjar virðist ófeimin við að funda með fulltrúum kennara, skólastjóra og foreldra, skv. fundargerðum. Ísafjarðarbær hefur samið leiðbeiningar fyrir yfirmenn og þolendur sem ná til aðgerða gegn kynferðislegri áreitni og einelti á vinnustöðum Ísafjarðarbæjar en því miður virkar krækjan í leiðbeiningarnar ekki svo ég gat ekki skoðað þær.

Í Fjarðabyggð starfar Félags-fræðslu-og frístundateymi, sem hluti af embættismannaverki bæjarins. Í teyminu er annars vegar Félagsmálastjóri og hins vegar Fræðslustjóri. Sá síðarnefndi hefur meistarapróf í skólastjórnun. Hann hefur samband við pólitískt kjörna Fræðslu- og frístundanefnd, sem er 5 manna. Loks er Fjarðabyggð aðili að Skólaskrifstofu Austurlands, sem er byggðasamlag 8 sveitarfélaga. Sú skrifstofa veitir m.a. ráðgjöf í deilumálum sem snerta skólastarf. Fjarðabyggð hefur samið ítarlega Fræðslu- og frístundastefnu. Að þeirri vinnu komu fjölmargir, m.a. fulltrúar nemenda, skólastjóra, foreldra og starfsfólks grunnskóla.

Í Mosfellsbæ kallast embættisaðili skólamála Fræðslusvið. Framkvæmdastjóri þess er lærður kennari. Hann er jafnframt starfsmaður Fræðslunefndar, sem er pólitískt skipuð 5 manna nefnd, með 5 varafulltrúum og skal fara með verkefni skólanefndar. Framkvæmdastjóri Fræðslusviðs er jafnframt forstöðumaður Skólaskrifstofu Mosfellsbæjar. Því miður eru fundargerðir Mosfellsbæjar ekki aðgengilegar á vefnum í augnablikinu svo ég get ekki áttað mig á því hversu mikið vægi fulltrúar foreldra, kennara og skólastjóra fá í starfi þessara nefnda og stofnana.
 

Kerfi þeirra þriggja bæjarfélaga sem ég skoðaði eru mjög ólík stjórnsýslukerfi Akraneskaupstaðar að því leyti að þar eru margir aðilar sem koma að skólastarfi (en slík mál eru á ótrúlega fárra hendi á Akranesi, ekki hvað síst stjórnun og eftirlit með starfsemi grunnskólanna); að greint er milli fræðslu- og frístundastarfs annars vegar og hins vegar félagslegrar þjónustu (á Akranesi er þetta á sömu hendi) og að kennaramenntaður einstaklingur heldur utan um starfið  (á Akranesi er enginn kennaramenntaður á Fjölskyldustofu).
 

3 Breyting á stjórnskipulagi Akraneskaupstaðar með gildistöku 1. janúar 2009.
 

4 Stefnur og markmið Akraneskaupstaðar.
 

5 Starfsmannastefna Akraneskaupstaðar 13. nóvember 2001.
 

6 Sjá fundargerð 48. Fundar fjölskylduráðs þriðjudaginn 21. september 2010.
 

7 Erindisbréf fjölskylduráðs Akraneskaupstaðar.

Ég stefni hraðbyri inn í þetta “sýnilega myrkur”, svo ég vitni nú í titil bókar Strykers, sem ég var afskaplega hrifin af. Undanfarnar vikur hefur hallað undan fæti. Ekki svo að skilja að ég hafi náð neinum sérstökum bata af því þunglyndiskasti sem hófst í septemberlok. Ég komst að vísu út úr algeru grænmetisástandi upp úr áramótum en er flesta daga örmagna af svefnleysi (aukaverkun af lyfinu sem ég tek og vil nú hætta að taka), lágum blóðþrýstingi dauðans (líka aukaverkun) og þunglyndi (sem lyfið virðist virka lítt á). Ég náði meira að segja að koma mér upp einni skoðun (á því að TR og aðrir sem lítillækka geðsjúka, t.d. heimilislæknar eða þeir sem gefa sig út fyrir að vera talsmenn geðsjúkra, ættu að skammast sín) en í dag hef ég ekki einu sinni skoðun á því og hugsa bara “fari þeir og veri”.

Ráðið sem ég hef notað undanfarið er að sökkva mér rækilega ofan í eitthvað viðfangsefni, aðallega siðblindu, einelti og prjónasögu, til að forðast að fá tóm til að hugsa því þá flögra illar hugsanir og tilfinningar um heilabúið. Samt finnst mér leiðinlegt hvað ég er minnislaus og hvað allt tekur mig óskaplega langan tíma, miðað við hvernig ég var áður en veikindin urðu alvarleg. Upplifi mig svolítið sem heilaskemmda eða með Alzheimer.

Í dag er planið að komast á fætur, þ.e. klæða sig. Aukalega hef ég þau markmið að hringja á Þjóðarbókhlöðu og að fara yfir götuna og ljósrita á bókasafninu á mínum gamla vinnustað. Enn aukalegar er að komast út í búð og kaupa sígarettur. Ég hugsa að fyrsta markmiðið náist en veit ekki með hin þrjú. Það stefnir allt í að maðurinn verði aftur að taka yfir heimilisstörfin öll, eigandi þennan kramaraumingja fyrir konu.

Læknirinn viðraði nýtt plan í gær (hefur reyndar minnst á það áður). Það felst í að hætta á Marplan og hefja töku á tveimur lyfjum saman. Þessi tvö lyf gerðu gagn á sínum tíma en annað missti virknina smám saman þrátt fyrir að lyfjaskammtur væri hækkaður og hækkaður og var loks kominn upp úr öllu valdi (reyndar hélst aukaverkunin matarfíkn og ég hef aldrei verið feitari og fallegri en meðan ég var á því lyfinu). Hitt snögghætti að virka í september. Planið felst sem sagt í að hefja nýjan hring í lyfjaflórunni. Ég er ekkert sérstaklega bjartsýn á að það virki. Auk þess þarf ég að vera lyfjalaus um einhvern tíma meðan Marplanið sjatlast úr kroppnum. Það eru ekki beinlínis huggulegar framtíðarhorfur meðan ég er svona veik.

Miðað við veturinn í fyrra og það sem af er þessum vetri virðist þunglyndið fara dýpkandi með árunum og köstin teygja sig yfir æ stærri hluta ársins. Það borgar sig ekki að hugsa um það. Rifja frekar upp alla nýtilega AA-frasa og hanga á þeim. Líklega verð ég að fara að hlusta á kirkjutónlist aftur, Bach nýtist nefnilega á þunglyndi.

Klæða sig og hringja (vonandi tekst mér að slá á réttar tölur á símanum í fyrsta og tala síðan í hann) er fyrst á dagskrá – best að vinda sér í það.

P.S. Skilaboð til lesenda: Ef menn vilja senda einhverjum slóð á einstakar færslur í þessu bloggi er best að smella á titil færslunnar (sem er ljósgrænn) og þá birtist varanleg slóð akkúrat þeirrar færslu í slóðarglugga vafrans. Ég hef t.d. orðið vör við að einhverjir vilja deila færslunni um skólastjóra sem leggja kennara í einelti, sem gleður mig því ég held að þetta sé þarft innlegg í skólamálaumræðu, og þá er best að senda varanlegu slóð færslunnar því hún færist vitaskuld neðar á blogginu sjálfu eftir því sem ég bæti við öðrum færslum. Reyndar kemur hún og aðrar færslur (t.d. um siðblindu eða vísindi um sögulega tilurð íslensku lopapeysunnar) auðveldlega upp í Google og ég sé að margir nálgast efnið þaðan.

Ég hef búið til sérstakan flokk fyrir siðblindu (sjá lista yfir flokka til hægri í glugganum). Mér er fengur í athugasemdum og leiðréttingum því endanlega verður þessu efni komið fyrir á vef og væri þá gott fyrir mig að geta leiðrétt það og bæta. Kosturinn við að birta efni á bloggi jafnóðum og vinnunni vindur fram er að maður hefur aðgang að mörgum yfirlesurum – þetta er hið eina sanna “peer review” 🙂   

31. des. 2011: Ég hef ofið siðblindufærslurnar og ætti að vera þægilegra að skoða efnið á vef heldur en í þessu bloggumhverfi. Slóðin er:

Þófamjúk rándýr sem læðast: Siðblinda V hluti
(finna má fyrri færslur um siðblindu í efnisflokknum Siðblinda, hér til hægri)

Ég trúi því ekki að augljós misbeiting eða einhver hversdagsleg stórfelld afglöp foreldra geti sannanlega verið meginorsök þess að barn þrói þessa flóknu röskun.¹

Menn hafa lengi velt því fyrir hvers vegna til séu siðblindir í mannlegu samfélagi. Einkum hefur umræðan snúist um að hve miklu leyti félagslegar aðstæður, umönnun og uppeldi í bernsku og æsku o.fl. þess háttar skipti máli og að hve miklu leyti erfðir skipti máli. Robert D. Hare hefur reyndar haldið því fram að það þýði lítið að reyna að greina þarna á milli enda telur hann að siðblindum sé ekki viðbjargandi hver sem orsök röskunarinnar sé talin. Þeir sem telja að einhvers konar  meðferð gæti dregið úr siðblindu hafa hins vegar áhuga á hvaða meginþættir liggi að baki þessari persónuleikaröskun og í eldri heimildum slíkra áhugamanna er oft gert mikið úr félagslegum þáttum. Rannsóknir á siðblindum gáfu fyrir löngu vísbendingar um að heilastarfsemi þeirra væri öðru vísi en annars fólks en það er ekki fyrr en nýverið sem tæknin fór að leyfa sæmilega áreiðanlegar raunvísindalegar  rannsóknir á slíku, einkum með starfrænni segulómstækni (fMRI) en einnig hefur sneiðmyndataka (PET) o.fl. verið notuð í þessu skyni. Rannsóknir á tvíburum hafa miðað að því að finna út að hve miklu leyti siðblinda er arfgeng. Loks má nefna að aukinn áhugi virðist á að máta siðblindu við þróunarfræðilegar kenningar til að skýra hvers vegna siðblindir einstaklingar urðu til.

Hér á eftir verður stiklað á stóru yfir helstu kenningar og niðurstöður.
 

*Líffræðilegar orsakir
 

Heili siðblindra

Viss óreiða háir nokkuð rannsóknum á heilastarfsemi siðblindra. Til er fjöldi ólíkra rannsókna, þar sem úrtak og samanburðarhópur var valinn á mismunandi máta og fengust í sumum tilvikum frábrugðnar niðurstöður. Þótt mig skorti auðvitað grunnþekkingu í þessum fræðum ætla ég að reyna að gera grein fyrir því helsta sem virðist sæmilega ábyggilegt. Fyrst er þó líklega rétt að útskýra þá heilastarfsemi sem ber á góma, í einfaldaðri mynd:

Randkerfi: Hluti randkerfisins (limbic system) er mjög gamall, t.a.m. möndlungur. Þessi hluti randkerfisins er einn af þeim hlutum heilans sem við höfum „fengið í arf frá skriðdýrunum“, þ.e. tilheyrir þeim hluta heilans sem er gamall í þróunarsögunni og er því svipaður í fjölmörgum dýrum. Mætti segja að tilfinningar séu milljónum ára eldri en hugsanir, miðað við þróun mannsheilans. En til randkerfis teljast einnig svæði í heilaberki, nýjasta hluta spendýraheilans. Randkerfið sér um ýmsa þætti tengda tilfinningum og minni.

Möndlungur: Lykillíffæri randkerfisins er möndlungur (amygdala). Möndlungurinn er sérhæfður í tilfinningamálum, geymir tilfinningalegar minningar og ástríður. Hann gerir kleift að greina persónulega merkingu daglegra atburða sem ýmist vekja ánægju, umhyggju, spennu eða reiði. Möndlungur er uppspretta ótta og árásargirni.

Heilabörkur: Í heilaberkinum er talin vera sjálfsvitund, hömlur á tilfinningar og hvatvísi. Heilabörkurinn er mun þróaðri í mönnum en öðrum spendýrum og hann vantar alveg í margar minna þróaðar dýrategundir.  Heilabörkur er gerður ytra úr gráfyllu, sem eru gráir frumbolir taugafruma og þar fer öll skynúrvinnsla fram. Innra byrði heilabarkar er hvítfylla, mergslíðruð taugasímu sem virka líkt og ljósleiðarar til að senda og taka á móti upplýsingum. Hvítfyllan tengir heilabörk og önnur svæði heilans saman.

Talið er að taugabrautir milli ennisblaða (frontal lobes) og neðanbarkarkjarna (subcortical nuclei) stjórni og miðli mörgum hliðum mannlegs atferlis. Börkur augntóttarhluta ennisblaða (orbitofrontal cortex) heilans samhæfir starfsemi stúkunnar (thalamus), möndlungsins og heilabarkarins.²
 

Að sögn Roberts D. Hare var fyrst gerð tilraun til að mynda heilastarfsemi siðblindra árið 1997.³  Síðan hefur verið gerður mýgrútur rannsókna af því taginu. Í nýjum úttektum (jafnvel úttektum á úttektum) á öllum þeim rannsóknum sem gerðar hafa verið með starfrænni segulómun eða annarri nýrri tækni í heilamyndatöku telja menn sig hafa sýnt fram á mun í heilum og heilastarfsemi siðblindra og venjulegs fólks. Þennan mun er fyrst og fremst að finna í hluta randkerfis heilans. Svo virðist sem óeðlileg starfsemi og gerð hluta framheilablaða, þ.e. bakhliðlægs hluta framheilabarkar (dorsolateral prefrontal cortex) og augntóttarhluta ennisblaða (orbitofrontal cortex), sem og í möndlungi, tengist siðblindu og jafnframt ofbeldisfullri og andfélagslegri hegðun.⁴

Það helsta sem fundist hefur athugavert og hægt hefur verið að sýna fram á mörgum rannsóknum: 

• Vanskapaður möndlungur og afbrigðileg starfsemi hans. Talið er að möndlungur skipti máli í tilfinningaviðbrögðum og tilfinninganámi, t.d. að bera kennsl á tilfinningar í svipbrigðum annarra, og bregðast við hættu.⁵  Skv. rannsókn Yang o.fl. voru marktæk tengsl milli stærðar möndlungs og hversu mikil siðblinda mældist, þ.e. því minni sem möndlungur var því fleiri einkenni siðblindu/sterkari siðblindu mátti greina.
• Truflun í starfsemi ennisblaða og gagnaugablaða, t.d. minna gegnflæði blóðs og lægri efnaskipti.

Í sumum rannsóknum hefur greinst:

• Minni gráfylla í aftari hluta ennisblaðs, sem tengist hvatastjórn, ákvarðanatöku, tilfinninganámi og hæfni til að laga hegðun sína að aðstæðum. Sumar rannsóknir hafa sýnt fram á að það sé minni gráfylla/taugagrámi á þessum svæðum í siðblindum en þeim sem ekki eru siðblindir. Ein rannsókn sýndi að frumsiðblindir (unsuccessful psychopaths, þ.e. þeir sem sátu í fangelsi) hefðu að meðaltali 22% minni gráfyllu en annars stigs siðblindir (successful psychopaths, þ.e. þeir sem dvöldu utan rimlanna) og venjulegt fólk.⁶
• Aukin hvítfylla/taugahvíta í hvelatengslum (corpus callosum, sem tengir heilahvelin tvö saman). Hvífylla eru taugasímu innan á heilberki og tengja heilabörk við önnur svæði heilans. Grunur hefur leikið á að eitthvað sé bogið við hvelatengsl í siðblindum og að magn hvítfyllu skipti máli í því sambandi. Skv. úttektum á rannsóknum hefur ekki verið fyllilega sýnt fram á þetta.

Allir virðast sammála um að eitthvað sé bogið við hluta randkerfis, s.s. möndlung, ennisblöð og hvelatengsl, en nákvæmlega hvað er ekki ljóst, nema kannski helst í nýjustu rannsókn Yang á möndlungi. Menn virðast líka nýlega sammála um að það borgi sig ekki að skoða siðblinda sem einsleitan hóp heldur verði að greina milli frumsiðblindra (primary psychopaths) og annars stigs siðblindra (secondary psychopaths) í rannsóknum. Hinir fyrrnefndu fremja ofbeldissglæpi og eru oft geymdir bak við lás og slá, hinir síðarnefndu leika lausum hala í samfélaginu. Ekki er hægt að skýra muninn nema að hluta með skori á Hare-gátlistanum. Spurningin er því hvort hægt sé að skýra þennan mun með raunvísindalegum aðferðum?
 

*Boðefnaskipti í heila

Í randkerfinu hefur dópamín áhrif á tilfinningar en randkerfið ræður miklu um atferli manna með áhrifum á hvatir og geðhrif. Dópamín á m.a. þátt í efnafræði ánægjunnar en losun efnisins í þann hluta randkerfisins sem hefur verið kallaður ánægjustöð (svæði rétt neðan við stúku heilans) framkallar ánægju. Ánægjustöðin verðlaunar lífsnauðsynlega starfsemi (þ.e. dópamínframleiðsla eykst) svo sem át og kynlíf en hún kemur einnig við sögu í fíkninni sem tengist alkóhóli, tóbaki og ýmsum lyfjum.⁷ Skortur á dópamíni í ánægjustöðinni veldur vanlíðan, kvíða, pirringi og lélegri tilfinningastjórnun.⁸

Skv. nýlegri rannsókn þar sem sjálfboðaliðum var gefið amfetamín og síðan teknar sneiðmyndir af heila og einnig notuð starfræn segulómun kom í ljós að ánægjustöðvar í siðblindum losuðu ferfalt meira dópamín en í þeim sem ekki voru siðblindir. Af þessu drógu rannsakendur þá ályktun að eftirsókn siðblindra eftir verðlaunum og hunsun á mögulegri hættu eða siðalögmálum, sem valdi m.a. andfélagslegri hegðun þeirra, skýrist af rugli í dópamínbúskap heilans. Sömleiðis megi skýra ásókn siðblindra í vímuefni (áfengi og fleira) með þessari ofvirkni í dópamínframleiðslu. Sé tilgátan rétt veldur sífelldur skortur á dópamíni því að siðblindir geti ekki breytt hegðun sinni eða hugsunarhætti.⁹ Þetta gæti líka skýrt hve auðveldlega þeim leiðist og hve mjög þeir sækjast eftir spennu í lífinu.

Menn hafa einnig velt fyrir sér hvort serótónín-búskapur sé eitthvað öðruvísi í siðblindum en öðrum. Serótónín, einnig nefnt 5-HT, er eitt af mörgum taugaboðefnum sem heilinn notar til boðskipta. Seyti (magn sem er losað) serótóníns hefur áhrif á skapferli og almenna virkni (arousal). Það stýrir einnig áti og svefni og gegnir hlutverki í skynjun sársauka. Of lítið magn serótóníns tengist hvatvísi og árásargirni, bæði hjá fólki og ýmsum öðrum dýrategundum.¹⁰ Larry Siever hefur rannsakað serótónín-framleiðslu þeirra sem haldnir eru andfélagslegri persónuleikaröskun (en siðblinda telst til hennar) og telur að eitthvað sé bogið við serótónín-upptöku þeirra sem gæti skýrt árásargirni. Hins vegar sé ekki ljóst nákvæmlega hvað sé að og þurfi að rannsaka þetta miklu betur.¹¹
 

*Arfgengi siðblindu og áhrif félagslegra þátta
 

Í því því efni af nýrra taginu sem fjallar um siðblindu og ég hef kynnt mér eru allir á því að hún sé arfgeng. Menn eru hins vegar ekki sammála um í hve miklum mæli siðblinda ráðist af erfðum og hve stór umhverfisþátturinn er. Í bandarískri/kanadískri grein frá 2010 er sagt frá fimm rannsóknum sem allar sýna fram á að siðblinduþættir erfist. Þar voru notaðar mismunandi aðferðir til að meta siðblindu en engin þeirra nýtti þó PCL-R gátlista og mælikvarða Roberts D. Hare.¹²

Rannsóknum ber ekki alveg saman enda eru menn ekki alltaf að rannsaka hið sama, þ.e.a.s. sumir einbeita sér að siðblindu en aðrir skoða andfélagslega persónuleikaröskun eða jafnvel ofbeldishneigð og grófa glæpamennsku almennt.

Í nýlegri rannsókn var skoðað arfgengi og umhverfisþættir í ákveðnum sviðum siðblindu og byggt á sjálfslýsingu bandarískra miðaldra tvíbura. (Þessi sjálfsmatskvarði heitir Psychopathic Personality Inventory, skammstaða PPI og skiptist öðru vísu en gátlisti Hare.) Sviðin sem voru skoðuð voru annars vegar persónuleikaeinkennin óttalaus–drottunargjarn og hins vegar hvatvís–andfélagslegur. Niðurstöður voru að óttalaus–drottnunargjarn var hægt að skýra tiltölulega jafnt með arfgengi og umhverfisáhrifum en hvatvís–andfélagslegur virtist meir ráðast af umhverfisþáttum.¹³

Á öndverðum meiði er Richard Baschetti, sem kemst að þeirri niðurstöðu að glæpahneigð og ofbeldi ráðist einkum af genum. Hann var reyndar að skoða andfélagslega persónuleikaröskun en ekki bara siðblindu. Baschetti telur sig sýna fram á að félagslegar skýringar á ofbeldi, s.s. að fátækt og atvinnuleysi auk ofbeldis annarra, séu ekkert annað en pólitísk kennisetning sem ekki standist.¹⁴ Í sama streng taka höfundar yfirlitsrannsóknar yfir rannsóknir á andfélagslegri persónuleikaröskun og telja að 56% af breytileika í andfélagslegri persónuleikaröskun og andfélagslegri hegðun sé vegna erfða, 11% megi skýra með svipuðum félagslegum aðstæðum, einkum uppeldi og fjölskyldugerð, og 31% ráðist af sérstökum ástæðum sem ekki tengist erfðum. (Sem dæmi um slikar sérstakar ástæður eru nefndar höfuðáverkar, sýkingar, félagslegir þættir utan fjölskyldu o.fl.).¹⁵

Svíar hafa staðið framarlega í rannsóknum á arfengi siðblindu eða ýmsum þáttum hennar. Þeir hafa, stundum í félagi við aðra, byggt niðurstöður sínar á langtímarannsókn á 1480 sænskum tvíburum, fæddum í Svíþjóð á árunum 1985-86. Niðurstöður Henriks Larsson o.fl. eru að sameiginlegur erfðaþáttur liggi að baki bæði siðblindum persónuleika og andfélagslegri hegðun en sú síðarnefnda stjórnist þó að einhverju leyti af umhverfisþáttum.¹⁶

Í sænskri doktorsritgerð frá 2009 gerir Mats Forsman grein fyrir rannsóknum sínum á arfgengi siðblindu. Hann byggði á sömu langtímatímarannsókn á 1480 tvíburunum. Í upphafi ritgerðarinnar segir hann: „Fyrri rannsóknir hafa gefið til kynna að u.þ.b. 40-70% af persónuleikaeinkennum siðblindu sé vegna erfða. Tvíburarannsóknir hafa þess vegna verið sérstaklega mikilvægar.“ (s. 3) Henrik Larsson hafði birt þær niðurstöður 2006 að erfðir réðu 63% af sumum kjarnaeinkennum siðblindu (kaldlyndi og yfirborðskenndu tilfinningalífi) og þáttum í andfélagslegri hegðun (óábyrgri hegðun og hvatvísi) en ekki yfirborðsmennsku og drottnunargirni. Mismunandi umhverfisþættir réðu hinum 37% (sjá s. 4-7 í ritgerð Forsman). Forsman útlistar svo fjórar rannsóknir sem hann gerði sjálfur og kemst að svipaðri niðurstöðu og Larsson (sjá s. 17) þótt með öðrum aðferðum sé.¹⁷

Niðurstaðan af þessum mismunandi rannsóknum virðist vera að megnið af kjarnaeinkennum siðblindu (persónuleikaeinkennum) stjórnist af erfðum. Jafnframt virðist mega rekja hluta af andfélagslegum þáttum siðblindu svo til eingöngu til arfgengis. Tilviljanakenndir umhverfisþættir hafa töluvert vægi en sams konar félagslegar aðstæður skýra fátt í fari siðblindra og uppruna siðblindu.
 

*Þróunarfræðilegar skýringar

Vaxandi áhugi virðist á vangaveltum um hvernig standi eiginlega á því að siðblindir séu til í samfélagi manna. Þessar vangaveltur byggja annars vegar á kenningu Darwins um náttúrlegt val og hins vegar á afleiddum kenningum og viðbótum við hana, sem byggjast að nokkru leyti á leikjafræði.

Í stuttu máli sagt hélt Darwin því fram að tegundir þróuðust fyrir tilstilli náttúrlegs vals, sem væri vélrænt ferli en hvorki forsjált né framsýnt. Náttúrulegt val byggir á nokkrum meginstaðreyndum, þ.e. lögmáli breytileikans (einstaklingar eru frábrugnir hver öðrum); lögmáli erfða og lögmálinu um mishraða æxlun eða mismunandi lífslíkur. Þessi lögmál stjórna því að sumir einstaklingar veljast náttúrulega fram yfir aðra, þ.e. þeir hæfustu lifa af (sem eru reyndar ekki orð Darwins heldur Herberts Spencer). Við þetta hefur seinna verið bætt baráttu fyrir lífinu, sem er starfræn ástæða fyrir þriðja lögmálinu. Sjálfur gerði Darwin greinarmun á náttúrlegu vali og kynjuðu vali, sem er barátta milli karldýra um yfirráð yfir kvendýrum, en á síðari tímum hefur þetta verið fellt saman.

Þeir sem halda fram þróunarfræðilegum kenningum um siðblindu styðja mál sitt yfirleitt á þessa leið:¹⁸

– Siðblinda sem auknar lífslíkur

Líklega þróaðist samfélag manna í sæmilega stöðugum hópum þar sem ríktu reglur, traust og gagnkvæmni (reciprocal altruism). Í svona hópi gafst færi á breytilegri aðferðarfræði (alternative strategy) sem fólst í að svindla og notfæra sér aðra út í ystu æsar.

Skv. þessum þróunarfræðilegu pælingum er ekki hægt að líta á siðblindu sem fötlun eða galla heldur skipulegan, starfrænan og  sérhæfðan hluta svipgerðar (phenotype) sem jók líkurnar á að komast af í samfélögum sem einkenndust af samvinnu.  Sumir halda því fram að þróast hafi sérstök arfgerð (genotype) siðblindra. Áhrifaríkur svindlari varð að vera sjálfselskur, kaldlyndur, heillandi og árásargjarn. Kenningin segir að þessar tvær lífsögustrategíur, þ.e. samvinna og svindl, séu tíðniháðar þar sem siðblinda er stöðug með lága tíðni. Ef margir hefðu tekið upp þessa breytni hefði samvinnumönnum fækkað að sama skapi og þeir verið meir á verði.

Til þess að það hefði borgað sig að rjúfa samstöðu eða svindla þurftu eftirfarandi skilyrði að vera fyrir hendi í mannlegu samfélagshópunum: Flestir meðlimir hópsins væru mjög hlynntir samvinnu; Það væri mögulegt að færa sig milli hópa og það reyndist mönnum dýrkeypt að fletta ofan af þeim sem ryfu samstöðuna. Má ímynda sér að ef þessi skilyrði væru ekki fyrir hendi og hópurinn kannski nokkuð jafnt samsettur af þeim sem vinna saman og þeim sem rjúfa samstöðu/svindla þá hefði slíkt valdið árangurslausum skærum milli hópanna og samvinnumennirnir hefðu þurft að vera á tánum til að sjá við svindlurunum. Ef ekki væri unnt að flytjast úr einum hóp í annan hefði það valdið bannfæringu og jafnvel dauða svindlaranna. Sama máli gilti ef enginn kostnaður hlytist af því að afhjúpa svindlarana því þá væri auðvelt að útskúfa þeim sem gæti einnig orðið þeim að bana.

Þessi þróunarfræðilega kenning um siðblindu fær stuðning af leikjafræði. Sígilt dæmi úr leikjafræði er Ógöngur fanganna eða Valþröng fanganna. Þegar þessar aðstæður koma upp í fyrsta sinn (eða fyrstu fáu skiptin) græðir sá sem svíkur félaga sinn. En þegar þetta gerist aftur og aftur borgar sig að vera samvinnufús og einnig má ætla að félaginn hafi lært á sviksemi hins.¹⁹ Skv. leikjafræðinni munu lítil, samheldin samfélög halda niðri (en ekki útrýma) sviksamri hegðun. Það sem skiptir máli í þessu er stærð samfélagsins; Það er ekki hægt að nota svindl-strategíu endurtekið gegn þeim sömu og halda áfram að ná árangri. Þess vegna er líklegt að í litlum samfélögum hafi siðblindir fyrr eða síðar fengið á sig illt orð, yfirgefið samfélagið til að forðast refsingu og haldið á nýjar veiðilendur. Færsla milli samfélaga hefði aukið líkur siðblindra á að dreifa sæði sínu sem víðast.
 

– Siðblinda sem aðlögunarhæfni

Tilfinningalegir, vitsmunalegir og atferlis-þættir siðblindra eru sérhæft og skiplagt gangverk (mechaniscm) sem ýtir undir lífvænlegra æxlunarferli og auknar lífslíkur í þróunarsögu mannsins. Hegðun eins og þjófnaðir, nauðganir og morð eru t.d. verkfæri sem siðblindir nota til að svindla; notfæra sér aðra til að hækka sig í sessi, ná auknum efnislegum gæðum og koma genum sínum áfram með sem minnstum tilkostnaði.

Í þróunarfræðilegum skilningi er það að ná ekki að makast það sama og deyja ungur. Sá sem ekki makast leggur engin gen til næstu kynslóðar. Sumt bendir til þess að siðblindir geti hámarkað æxlunarhæfni sína með því að að reyna sitt ítrasta til pörunar frá unga aldri. Þetta öfluga átak felur í sér mörg stutt og óábyrg sambönd við fjölda kvenna. Mikil áhersla á mökun (high mating effort) tengist svindl-hæfninni því siðblindir hefðu verið tilbúnir að beita prettum, ásamt kúgun, til að komast yfir maka. Lauslæti siðblindra og mörg stutt sambönd við hitt kynið eru e.t.v. merki fornar aðlögunarhæfni sem hefur viðhaldist í samfélaginu vegna þess sú aðferð stuðlar að meiri æxlun.

Siðblindir eru slæmir foreldrar. Arfgengt ástand sem léti foreldra vanrækja eða misnota afkvæmi sín myndi ekki teljast aðlögun. Þá staðreynd að siðblinda er enn að finna og þeir dóu ekki út má útskýra þannig að karlkyns siðblindir hafi frá ævafornu fari treyst á að mæðurnar önnuðust afkvæmin og hafi jafnvel í mökun veðjað á magn umfram gæði (quantity-over-quality trade off) til að tryggja sem mesta viðkomu.

Til að útskýra kynjamun í siðblindu og róf siðblindueinkenna hefur verið sett fram tveggja þrepa kenning eitthvað á þessa leið:

Siðblindir eru á ysta væng eðlilegrar dreifingar og erfðafræðilegur þáttur þeirra er annars vegar fjölgena (polygenic) og takmarkast hins vegar við kyn (sex-limited). (Kyntakmörkuð gen eru til staðar í báðum kynjum en koma fram í mismunandi svipgerð, t.d. skeggvexti karla eða brjóstum kvenna.) Ef stór hluti þeirra gena sem valda siðblindu virkjast af testósteróni eða öðru karlhormóni munu miklu fleiri karlar en konur sýna siðblindu þótt genafjöldinn sé sá sami í báðum kynjunum. Þetta felur þá einnig í sér að erfðabyrði siðblindrar konu þarf að vera meiri en karla til að röskunin (siðblindan) komi fram.
 
 
 
 
 

1 Cleckley, Hervey M. 1988, 5. útg. The Mask of Sanity, s. 24 í pdf-útgáfu af bókinni á http://www.cassiopaea.org/cass/sanity_1.PdF. (Bókin kom fyrst út 1941.) Vistað í janúar 2011.
 

2 Vilji menn lesa nánar um gerð heilans og tilfinningar bendi ég á HVELAHEILI: UPPBYGGING, sem virðast vera einhvers konar glósur og fylgja skýrar myndir með. Einnig er fínt að glugga í fjölgreindarkenningu Gardners, sjá t.d. Erla Kristjánsdóttir. 2002. „Hugtakið tilfinningagreind“ á  Doktor.is og Erla Kristjánsdóttir, óársett. 3. kennslubréf / viðbótarefni: Fjölgreindarkenningin: Yfirlitstafla, á vef Ísmenntar. Sjá einnig lokin á svari Jóns Más Halldórssonar við spurningunni „Hvernig þróaðist heilinn í hryggdýrum?“ á Vísindavef  21. 2. 2003. Skoðað 9. febrúar.2011.
 

3 Hare, Robert D. „Forty years aren’t enough: Recollections, prognostications, and random musings“ í The Psychopath: Theory, Research, and Practice, 2007, s. 15. Skoðað á Bækur Google 9. febrúar 2011.
 

4 Í umfjöllun um heilamyndatöku er einkum stuðst við eftirtaldar heimildir:

Koenigs, M., A. Baskin-Sommers, J. Zeier og J. P. Newman. 2010. „Investigating the neural correlates of psychopathy: a critical review“ í Molecular Psychiatry 7. desember 2010. Einungis var skoðaður útdráttur og yfirlitstafla yfir fyrri rannsóknir og niðustöður, þann 13. febrúar 2011.

Pridmore, Saxby, Amber Chambers og  Milford McArthur. 2005. „Neuroimaging in psychopathy“ í  Australian and New Zealand Journal of Psychiatry 39.árg 10.tbl. október 2005, s. 856–865. Skoðað á vefnum 13. febrúar 2011. (Tafla yfir fyrri rannnsóknir og niðurstöður er á s. 858-861.)

Wahlund, Katarina, Håkan Fischer, Thomas Dierks, Lars-Olof Wahlund, Maria Kristoffersen Wiberg, Tomas Jonsson og Marianne Kristiansson. 2009. „Psykopati och hjärnavbildning – en litteraturgenomgång. Med fokus särskilt på funktionell magnetisk resonanstomografi“ í  Läkartidningen 106. árg. 6.tbl., s. 361-365. Läkartidningen Förlag AB og Sveriges läkarförbund. Skoðað á vefnum 13. febrúar 2011.

Wahlund, Katarina og Marianne Kristiansson. 2009.  „Aggression, psychopathy and brain imaging — Review and future recommendations“  í International Journal of Law and Psychiatry 32.árg. 4.tbl. júlí-ágúst 2009, s. 266-271. Skoðað á vefnum 13. febrúar 2011.

Yang Y., A. Raine, K.L. Narr, P. Colletti og A.W. Toga. 2009. „Localization of deformations within the amygdala in individuals with psychopathy“ í Archive of  General  Psychiatry 66.árg. 9.tbl. september 2009, s. 986-94. Í pdf-skjalinu sem hér er krækt í eru litmyndir af heila sem sýna niðurstöðurnar. Þetta er eina greinin sem ég fann sem vitnar til rannsókna á heilastarfsemi dýra en þær rannsóknir virðast hafa leitt hið sama í ljós og heilaskönnun siðblindra.  Einnig vitna Yang og félagar í rannsóknir á heilasköðuðu fólki og sjúklingum með ákveðna gerð af flogaveiki. Skoðað á vefnum 13. febrúar 2011.
 

5 Margar atferlisrannsóknir hafa sýnt fram á að ótti kviknar ekki nærri eins glatt í siðblindum og öðrum (stundum er þetta orðað sem „óeðlileg seinkun viðbragða við óttakveikju“)  Sumir atferlissinnar, einkum David Lykken, hafa talið þennan skort á óttaviðbragði vera megineinkenni og meginorsök siðblindu. Í mjög einfölduðu máli felst röksemdafærslan í því að félagsmótun sé að mörgu leyti byggð á ótta (eða  „brennt barn forðast eldinn“) og skorti þennan ótta valdi það miklum truflunum á þroska einstaklings. Það skýri m.a. andfélagslega hegðun og jafnvel einhverja fleiri þætti siðblindu. Af því ég hef aðallega byggt á kenningum Roberts D. Hare og fylgismanna hans hef ég ekkert fjallað um kenningar Lykken og hans sporgöngumanna í þessum færslum um siðblindu en hvet áhugasama til að fletta upp greinum hans á Fræðasetri Google.
 

6 Yang, Y., A. Raine, T. Lencz, S. Bihrle, L. LaCasse og P. Colletti. 2005. „Volume reduction in prefrontal gray matter in unsuccessful criminal psychopaths“ í  Biological Psychiatry, 57.árg. 10.tbl. 2005. s. 1103-1108. Í annarri rannsókn var sýnt fram á að drekinn (hippocampus) væri öðru vísi í frumsiðblindum en annars stigs siðblindum en jafnframt sleginn sá varnagli að úrtakið hefði verið ansi lítið. Sjá Raine, A., S.S. Ishikawa, E. Arce, T. Lencz, K.H. Knuth, S. Bihrle o.fl.. 2004. „Hippocampal structural asymmetry in unsuccessful psychopaths“ í  Biological Psychiatry, 55. árg. 2.tbl. 2004, s.185-191. Skoðað á vefnum þann 10. febrúar 2011.
 

7 Þuríður Þorbjarnardóttir. 2003. „Hvað gerir dópamín?“ Svar á Vísindavef 30. 9. 2003. Skoðað á vefnum 13. febrúar 2011.
 

8 Gísli Ragnarsson. 2004. „Vímuefnafíkn er heilasjúkdómur“ á vef Lýðheilsustöðvar. Dagsett 16. 11. 2004. Skoðað á vefnum 13. febrúar 2011.
 

9 „Psychopaths’ Brains Wired to Seek Rewards, No Matter the Consequences“ á ScienceDaily 15. mars 1010. Í greininni er sagt frá rannsókn Joshua W. Buckholtz o.fl. sem lesa má um í Buckholtz, Joshua W.,  Michael T. Treadway, Ronald L. Cowan, Neil D. Woodward, Stephen D. Benning,  Rui Li,  M. Sib Ansari, Ronald M. Baldwin, Ashley N. Schwartzman, Evan S. Shelby, Clarence E. Smith, David Cole, Robert M. Kessler og David H. Zald. 2010. „Mesolimbic dopamine reward system hypersensitivity in individuals with psychopathic traits“ í Nature Neuroscience, 13. ágr. 2010, s. 419-421. Einungis útdrátturinn var skoðaður á vefnum og myndir sem sýna niðurstöður rannsóknarinnar. Þessar vefsíður voru skoðaðar 15. febrúar 2011.
 

10 Heiða María Sigurðardóttir. Svar við spurningunni „Hvaða tilgangi þjónar serótónín í heilanum? Hverjar eru afleiðingarnar ef starfsemi þess er raskað?“ á Vísindavef  21. 2. 2007. Skoðað á vefnum 15. febrúar 2011.
 

11 Siever, Larry J. 2002. „Neurobiology of Impulsive-Aggressive Personality-Disordered Patients“ í Psychiatric Times, 19.árg. 81.tbl., ágúst 2002. Skoðað á vefnum 15. febrúar 2011.
 

12 Sjá má yfirlit yfir 13 tvíburarannsóknir á arfgengi siðblindu í Viding, Essi og Henrik Larsson. 2010. „Genetics of Child and Adolescence Psychopathy“, í  Handbook of Child and Adolescent Psychopathy, s. 117- 119 (ritstjórar Randall T. Salekin, Donald R. Lynam). Guilford Press. Aðgengilegt á Bækur Google og skoðað 20.1. 2011.
 

13 Brook, Michael, Matthew S. Panizzon, David S. Kosson,  Elizabeth A. Sullivan,  Michael J. Lyons, Carol E. Franz, Seth A. Eisen, William S. Kremen. 2010. „Psychopathic Personality Traits in Middle-Aged Male Twins: A Behavior Genetic Investigation“ í Journal of Personality Disorders, 24.árg. 4.tbl. ágúst 2010. Einungis útdrátturinn var skoðaður á vefnum þann 15. febrúar 2011.
 

14 Baschetti, Riccardo. 2008. “Genetic evidence that Darwin was right about criminality: Nature, not nurture“ í Medical Hypotheses, 70.árg. 6.tbl. 2008, s. 1092-1102. Einungis útdrátturinn var skoðaður á vefnum þann 15. febrúar 2011.
 

15 Ferguson, Christopher J. 2010. „Genetic Contributions to Antisocial Personality and Behavior: A Meta-Analytic Review From an Evolutionary Perspective“ í The Journal of Social Psychology, 150.árg. 2.tbl. 2010, s. 160–180. Skoðað á vefnum þann 10. febrúar 2011. Mér er ekki ljóst hvers vegna 2% vantar upp á heildarsummuna 100% en reikna með að það skýrist af því tölurnar séu allar rúnnaðar af.
 

16 Larsson,  Henrik, Catherine Tuvblad, Fruhling V. Rijsdijk, Henrik Andershed, Martin Grann, Paul Lichtenstein. 2007. „A common genetic factor explains the association between psychopathic personality and antisocial behavior“  í Psychological Medicine, 37.árg. 1.tbl., jan. 2007, s. 15-26. Skoðað á vefnum 15. febrúar 2011.
 

17 Forsman, Mats. 2009. Psychopatich Personality in Adolescence – Genetic and Environmental Influences (doktorsritgerð). The Department of Medical Epidemiology and Biostatistics, Karolinska Institutet, Stockholm, Svíþjóð. Ritgerðina má nálgast á vefnum og hún var skoðuð 20.1. 2011. Sjá nánar um rannsókn og niðurstöður Forsman í neðanmálsgrein nr. 16 í færslunni Börn siðblindra.
 

18 Í samantekt á þróunarfræðilegum tilgátum um siðblindu var stuðst við :

Glenn, Andrea L. og Adrian Raine. 2009. „Psychopathy and instrumental aggression: Evolutionary, neurobiological and legal perspectives“ í  International Journal of Law and Psychiatry 32. árg. 4.tbl. júlí-ágúst 2009, s. 253–258. Skoðað á vefnum 15. febrúar 2011.

Harris, Grant T., Marnie E. Rice; N. Zoe Hilton; Martin L. Lalumière og Vernon L. Quinse. 2007. „Coercive and Precocious Sexuality as a Fundamental Aspect of Psychopathy“ í Journal of Personality Disorders 21.árg. 1.tbl. febrúar 2007, s. 1-27. Sótt af vefnum 15. febrúar 2011.

Kopenhaver, Brent. 2010. „The Psychopath: A New Subspecies of Homo Sapiens“ á Disclose tv. Truth revealed, 9. maí 2010. Skoðað á vefnum 15. febrúar 2011.

Lalumiére, Martin L., Grant T. Harris og Marnie E. Rice. 2001. „Psychopathy and Developmental Instability“ í Evolution and Human Behaviour 22. árg. 2001, s. 75-92. Skoðað á vefnum 15. febrúar 2011.

Lalumiére, Martin L., Sandeep Mishra og Grant Harris. 2008. „In Cold Blood. The Evolution of Psychopathy“ í Evolutionary Forensic Psychology. s. 176-197. Ritstjórar Duntley, J. og  T.K. Shackelford. 2008.  Oxford University Press. Sótt af vefnum af síðu Sandeep Mishra þann 12. febrúar 2011.

McKibbin, William F., Todd K. Shackelford, Aaron T. Goetz og Valerie G. Stratt. „Why Do Men Rape? An Evolutionary Psychological Perspective“ í Review of General Psychology, 12. árg., 1. tbl. 2008, s. 86-97. Skoðað á vefnum 15. febrúar 2011.

Mealey, Linda. 1995. „The Sociobiology of Sociopathy: An Integrated Evolutionary Model“ sem birtist í Behavioral and Brain Sciences 18.árg. 3.tbl. 1995, s. 523-599. Einnig má finna greinina í Evolution and the Human Mind: Modularity, Language and Meta-Cognition. 2000, s. 62-92. Ritstjórar: Carruthers, Peter og Andrew Chamberlain. Cambridge University Press. Lokauppkast að greininni var skoðað á vefnum þann 18. febrúar 2011.

Murphy, Dominic og Stephen Stich. 2000. „Darwin in the Madhouse: Evolutionary Psychology and the Classification of Mental Disorders“ í  Evolution and the Human Mind: Modularity, Language and Meta-Cognition. 2000, s. 62-92. Ritstjórar Carruthers, Peter og Andrew Chamberlain. Cambridge University Press.
 

Pitchford, Ian. 2001. „The Origins of Violence: Is Psychopathy an Adaptation?“ í The Human Nature Review 1.árg. 5. nóvember 2001, s. 28-36.
Skoðað á vefnum 15. febrúar 2011.
 

19 Um Ógöngur/Valþröng fanganna má lesa í greininni „Keisari Antarktíku“ eftir gmagnus@mbl.is í Mbl. 10. mars, 2002 og víða á erlendum vefsíðum, t.d. Prisoner’s dilemma á Wikipediu. Skoðað á vefnum 15. febrúar 2011.
 

  
 

Hlaða niður færslunni sem Word-skjali

* Möguleg siðblinda með í spilinu?

Ég ætlaði mér alltaf að skrifa um siðblindu í skólum í siðblindupistlaröðinni en fann svo ekki nægilega góðar heimildir fyrir slíku. Þó má telja afar líklegt að siðblindir sæki í störf innan skólakerfisins (reyndar staðfestir ástralski sálfræðingurinn John Clarke það í viðtali, sjá færslu um siðblinda á vinnustöðum). Þrá þeirra eftir völdum og að geta ráðskast með fólk, niðurlægt það og upphafið sjálfa sig í samræmi við stórmennskuhugmyndir um eigið ágæti ætti einmitt að gera kennarastarf þokkalega eftirsóknarvert fyrir siðblinda. Nemendur eiga erfitt með að bera hönd yfir höfuð sér og skólaumhverfið að öðru leyti (kennarastofa og annar starfsvettvangur) eru ágætis veiðilendur fyrir hin siðblindu rándýr (tel ég, eftir að hafa sett mig dálítið inn í siðblindu og af langri reynslu af skólaumhverfi).¹

Þótt ekki hafi ég fundið heimildir um að skimað hafi verið fyrir siðblindu í starfsmannahópum skóla fann ég nokkrar rannsóknir á starfsmannaeinelti í skólum. Má nefna frægar rannsóknir Blase & Blase sem einkum skoðuðu einelti skólastjórnenda í garð kennara, suðurafríska rannsókn á því sama, og nýja ástralska rannsókn á starfsmannaeinelti í skólum.² Heldur fátt er um fína drætti í íslenskum rannsóknum á starfsmannaeinelti og stjórnendaeinelti í skólum.³

Athyglisverðasta rannsóknin á skólastjóraeinelti fannst mér vera eigindleg rannsókn sem var gerð í Suður-Afríku og lýst er í greininni „The reasons for and the impact of principal-on-teacher bullying on the victims’ private and professional lives“ (Wet, Corine de. 2010) og ég ætla einkum  að fjalla um niðurstöður hennar í þessari færslu. En jafnframt styðst ég við rannsókn Blase & Blase (2002), „The Dark Side of Leadership: Teacher Perspectives of Principal Mistreatment“, og annað eftir því sem þurfa þykir.

Ég vek sérstaka athygli á að í rannsókn Blase & Blase og Fengning (2008), „The mistreated teacher: a national study“, er því haldið fram að vinnustaðaeinelti sé ótrúlega algengt, að sumir telji starf í skóla, einkum grunnskóla, vera hættulegast hvað þetta varðar (teljist til „high-risk occupations“), að skv. breskum rannsóknum o.fl. eru kennarar taldir með stærstu hópum sem verða fyrir vinnustaðaeinelti og að mjög margar af nýrri vinnustaðaeineltisrannsóknum leiði í ljós að hlutur stjórnanda í einelti er mjög stór eða milli 50-90% gerenda.

Skólastjóraeinelti er skilgreint sem stöðug valdníðsla skólastjóra sem hefur neikvæð áhrif á kennara. Bent er á almennt gildir um vinnustaðaeinelti að einelti stjórnanda hafi sitt að segja í að eitra vinnuumhverfið. Slíkt vinnuumhverfi er kallað „toxic workplace“ á ensku. Í rannsóknum á siðblindum á vinnustað kemur fram að örfáir slíkir, kannski bara einn siðblindur, fari létt með að eitra sinn vinnustað⁴ svo ekki þarf alltaf lélegan stjórnanda, þ.e. annað hvort óhóflega ráðríkan eða þann sem lætur allt danka, til að skapa eitrað vinnuumhverfi.

Mætti líka huga að kenningum Babiak og Hare⁵ um höggorma  í jakkafötum, þ.e. siðblinda í viðskiptalífinu, og yfirfæra á aðra vinnustaði. Má þá ætla að siðblindur starfsmaður komi sér upp öflugum verndara (patron), í skólum væri sá einna helst stjórnandinn. Af kenningum um framgöngu siðblindra á vinnustöðum má því gera því skóna að í einhverjum tilvikum standi annað hvort siðblindur starfsmaður bak við einelti stjórnanda eða að stjórnandinn sé siðblindur. Á þessa möguleika er ekki minnst í suðurafrísku rannsókninni en aftur á móti er bent á að einhverjir skólastjórnendur sem beittu einelti virtust hafa sterka sjálfsdýrkunardrætti (narcissism). Sjálfsdýrkun er talin skyld andfélagslegri persónuleikaröskun, sem siðblinda fellur undir. Auðvitað (og því miður) beita margir aðrir en siðblindir einelti á sínum vinnustað.

Í rannsókn Blase & Blase (2002) kemur fram að í öllum tilvikum þar sem skólastjórar beita einstaka kennara einelti eiga skólastjórarnir sér jafnframt eitt eða fleiri uppáhöld, sem þeir hygla með ýmsu móti. Slíkt uppáhald eða uppáhöld styðja skólastjórann í eineltinu, ýmist beint eða bak við tjöldin, og hvetja aðra kennara til að taka þátt í því.⁶ Þetta styður, að mínu mati, við kenningar og rannsóknir um áhrif siðblindra á vinnustað og mætti jafnvel í ljósi þeirra ætla að uppáhald skólastjórnenda hefði talsverð siðblindueinkenni.
 
 

* Skólastjóri sem leggur kennara í einelti 
 

Rétt er að geta þess að skv. fjölda rannsókna á vinnustaðaeinelti beita kvenkyns og karlkyns stjórnendur einelti í sama mæli en eru líklegri til að velja sér kvenkyns fórnarlömb fremur en karla.⁷

Einelti skólastjóra lýsti sér einkum í svona hegðun og aðferðum:

• Skólastjórar hunsa hugsanir, þarfir, tilfinningar og afrek kennara
• Skólastjórar styðja ekki við bakið á kennurum
• Skólastjórar beita tíkarlegu orðbragði og gera opinberlega gys að kennurum (Þetta hefur verið kallað „emotional abuse“ og felst í niðrandi framkomu, sögðum og ósögðum skilaboðum, og miðar að því að fá aðra til þegjandi samþykkis eða hlýðni.⁸
• Skólastjórar gagnrýna kennara að ósekju
• Skólastjórar reyna að koma því svo fyrir að kennarar geri mistök
• Skólastjórar reyna að einangra kennara, félagslega og faglega
• Skólastjórar sýna skort á samlíðan
• Skólastjórar áminna kennara skriflega að ósekju. Slík skrifleg áminning er jafnvel veitt fyrir tittlingaskít og án þess að kennara gefist kostur á andmælum eða bara að útskýra sína hlið í málinu.
• Skólastjórar halda upp á og hygla sumum kennurum á kostnað annarra
• Skólastjórar reyna að flæma kennara út starfi, t.d. með því að breyta starfsskilyrðum þeirra eða hóta þeim uppsögn⁹

Sumir kennaranna í suðurafrísku rannsókninni bentu á að þeir ættu erfitt með að sækja rétt sinn til stéttarfélags. Fulltrúar stéttarfélagsins væru nefnilega oft persónulegir vinir skólastjórnandans sem beitti eineltinu. Mér finnst ólíklegt að þessi staða stéttarfélags eigi við um Ísland. Aftur á móti kann að vera að klíkuskapur og neópótismi í þeim stofnunum eða ráðum sem eiga að sinna eftirlitsskyldu og aðhaldi með skólum skipti máli í dæmigerðu íslensku kunningjasamfélagi, t.d. skólanefndum, skólaskrifstofum, menntamálaráðuneyti eða sambærilegum eftirlitsaðilum. Slíkt gæti gert kennurum sem lagðir eru í einelti af skólastjórnendum mjög erfitt fyrir. Skv. rannsókn Fjármálaráðuneytisins á einelti í ríkisstofnunum var 76% formlegra kvartana um einelti sinnt illa eða ekki og ástæðulaust að halda að ástandið sé skárra þegar kemur að kennurum, síst af öllu ef þeir kvarta yfir einelti skólastjóra.¹⁰
 

Þættir í fari skólastjóra sem leggur kennara í einelti

Þessir þættir voru greindir í persónuleika skólastjórnenda sem lögðu kennara í einelti: Öfund, eyðileggjandi sjálfsdýrkunarröskun, illska, hræsni og seigla (í að halda eineltinu áfram). Þó kom í ljós að sumir skólastjórnendur höfðu sitthvað til brunns að bera svo ekki var alltaf augljóst af hverju þeir snéru þessari hliðinni að fórnarlambinu. Sumir kennarar lýstu sínum ofsóknarskólastjórum svo að þeir vildu vera einvaldar, einblíndu á stök verkefni í stað þess að hafa yfirsýn og væru veikir/lélegir stjórnendur.  En svo voru aðrir sem héldu því fram að þeirra ofsækjendur væru sérlega tunguliprir og gerðu sér fulla grein fyrir gjörðum sínum.

Einn viðmælanda lýsti því hvernig skólastjórnandi reyndi kerfisbundið að flæma hana úr starfi í sextán ár, m.a. með því að leyfa henni ekki að kenna sitt sérsvið, áminna hana formlega fyrir lítilvægar yfirsjónir og gera lítið úr henni fyrir framan aðra.

Blase & Blase nefna líka dæmi um hvernig skólastjórar leggja kennara í einelti að ósekju: „Í öðrum tilvikum sögðu kennarar frá því að gagnrýni skólastjórnenda væri viljandi óljóst orðuð og byggð á óstaðfestri gagnrýni sem þeir héldu fram að þriðji aðili, „snuðrari“ (t.d. kennari eða nemandi), hefði komið á framfæri. Sem dæmi um falskar áskanir skólastjórnenda eru ásakanir um að hafa skrópað á einhverja samkomu, að sýna neikvætt viðmót og að öskra á nemendur sína. Oft birtist óbein gagnrýni skólastjórnenda í slúðri við aðra kennara og stundum foreldra.“¹¹
 

Af hverju leggja skólastjórar kennara í einelti?
 

Öfugt við það sem einkennir einelti meðal barna, þ.e. að helst er lagst á þá sem skera sig úr hópnum eða eru minnimáttar, þá sýnir þessi rannsókn, ásamt fleiri rannsóknum á vinnustaðaeinelti,  að einelti fullorðinna kviknar oft af öfund vegna afreka fórnarlambanna.

Fleiri rannsóknir á einelti á vinnustöðum, sem Corine de Wit vitnar til, hafa sýnt fram á sterka drætti eyðileggjandi sjálfsdýrkunarröskunar (destructive narcissism) í skapgerð/persónuleika þess sem leggur aðra í einelti. Í suðurafrísku rannsókninni kom þetta skýrt fram í óhóflegu sjálfsáliti skólastjórnendanna, hroka, hversu uppteknir þeir voru af valdi og meintum rétti sínum, sem og að þeir voru ófærir um að taka gagnrýni, sýndu öðrum ekki tillitsemi og reyndu að gera lítið úr þeim.

Nefnt var dæmi um skólastjóra sem öskraði á undirmann að hún yrði rekin af því hún gagnrýndi hann. Annað dæmi er af kennara sem á kennarafundi gagnrýndi agaleysi í skólanum en skólastjórinn skildi þetta sem gagnrýni á sig og lét hana gjalda þess. Mjög svipað dæmi er að finna í rannsókn Blase & Blase (2002): „Sem trúnaðarmaður skrifaði ég skólastjóranum bréf til að benda á að engin fagleg rök væri hægt að finna fyrir ákvörðun hans og að nemendur mínir lærðu nú ekkert. Hann skrifaði til baka: „Þú ert bara neikvæð og vilt ekki neinar breytingar. Framkoma þín er vandmálið og þú hefur skaðleg áhrif á starfsólkið og vinnuandann.“ Síðan dreifði hann bréfi sínu til allra starfsmannanna. Ég lagði inn formlega kvörtun sem fékk hann til að stoppa. Eftir það hefur ríkt kalt stríð.“¹²

Í suðurafrísku rannsókninni lýstu kennarar því hvernig skólastjórar hótuðu þeim uppsögn: „Komdu með uppsagnarbréfið … ég skal skrifa undir“ eða hunsuðu þá: „Hann hélt bara áfram að skrifa … hann leit ekki upp … ekki í eitt einasta skipti.“
 

* Persónueinkenni fórnarlamba eineltis skólastjórnanda

Það sem stakk í augu í niðurstöðum Corine de Wet voru óvenju miklir hæfileikar og mikill áhugi kennaranna (fórnarlambanna) á sínu starfi. Þeir höfðu allir skarað fram úr í starfi, á einn eða annan máta. Þessi rannsókn staðfestir aðrar rannsóknir á einelti fullorðinna, þ.e. að gerendur leggjast fyrst og fremst á þá sem hafa mest sjálfstraust, eru samviskusamastir og hæfastir í sínu starfi. En jafnframt eru fórnarlömbin ólíkleg til að sækja rétt sinn og vilja sýna tillitsemi. Bent hefur verið á í fyrri rannsóknum að þetta lífsviðhorf fórnarlambanna valdi því að það sé jafnvel talið mátulegt á þau að leggja þau í einelti og að hætta sé á að þau séu álitin „skipta ekki máli“ á vinnustaðnum. Í suðurafrísku rannsókninni er bent á tvö dæmi þessu til stuðnings, þar sem hæfileikaríkum kennurum voru settar skorður með því að minnka smám saman við þá kennslu í sínu eigin fagi [og láta þá kenna önnur fög].

Í öðrum rannsóknum á fórnarlömbum vinnustaðaeineltis almennt hefur komið fram að um þriðjungur þeirra er taugaveiklaðri, síður þægilegir í umgengni, samviskusamari og úthverfari persónuleikar  en þeir sem ekki eru lagðir í einelti. Kvíði eða stífni í samskiptum reyndust hins vegar vera afleiðing þess að vera lögð/lagður í einelti en ekki orsök. Það er því ekki hægt að varpa þeirri sök á fórnarlambið að það sé ekki samvinnufúst til að afsaka einelti á vinnustað.
 
 

* Afleiðingar eineltis fyrir kennarana sem skólastjórnandi leggur í einelti

Því hefur verið haldið fram að einelti lami og eyðileggi starfsmenn meir en allir aðrir streituvaldar starfsins samanlagðir. Afleiðingar eineltis fyrir fórnarlömbin í rannsókn Corine de Wit reyndust vera víðtækar, bæði hvað snerti andlega og líkamlega heilsu sem og faglegt starf. Einelti hafði slæm áhrif á þátttöku fórnarlambanna í félagslífi kennara. Þau fundu til depurðar og tveir kennarar sögðust þjást af þunglyndi þótt þeir tengdu það ekki við ástandið á vinnustaðnum. En margir rannsakendur hafa einmitt komist að þeirri niðurstöðu að þunglyndi sé áberandi fylgifiskur vinnustaðaeineltis. Fórnarlömb skólastjóraeineltis fundu líka fyrir skömm, vanmætti og faglegur áhugi minnkaði.

Þótt í almennum rannsóknum á vinnustaðaeinelti hafi komið fram auknar fjarvistir fórnarlamba var sú ekki raunin í rannsókninni á kennurunum. Í  rannsókn Blase & Blase (2002) komu eftirfarandi einkenni fram hjá fórnarlömbum eineltis skólastjóra: Í fyrstu fengu fórnarlömbin áfall, áttuðu sig illa á þessu, fannst þau vera auðmýkt, fundu fyrir einsemd, traust og sjálfsmat beið hnekki, þeim fannst þau flekkuð og fundu fyrir sektarkennd. Stæði eineltið lengi komu fram ýmsir andlegir kvillar hjá fórnarlömbunum, s.s. ótti, kvíði, reiði og þunglyndi, og sállíkamlegir/líkamlegir kvillar, s.s. svefnleysi, martraðir, þráhyggjuhugsanir, krónísk þreyta, magaverkir, ógleði, líkamsþyngd óx eða minnkaði, verkir í herðum og baki, höfuðverkur eða mígreni.¹³
 
 

* Viðbrögð við eineltinu

Blase & Blase (2002) taka saman niðurstöður sínar um hvað eineltisfórnarlamb geti gert og eru þær í samræmi við niðurstöður fjölda rannsókna á vinnustaðaeinelti, sem þau vísa í. Í stuttu máli sagt virðast kennurum fáir vegir færir. Þau segja: „Að auki uppgötvuðum við að kennarar sem eru lagðir í einelti af skólastjórum eiga sjaldan nýtilega möguleika á leiðréttingu sinna mála. Þetta er í samræmi við aðrar rannsóknir sem hafa sýnt fram á að dæmigert viðbrögð við kvörtunum fórnarlambs yfir einelti stjórnanda eru að (a) engin svör berast frá yfirstjórn, (b) reynt er að verja stjórnendur sem sýna ruddamennsku og (c) hefnd er beint að fórnarlambinu sem kvartar. Í rauninni var okkar niðurstaða sú að kennarar reyndu sjaldan að kvarta til fræðslustjóra því þeir væntu „engrar aðstoðar“ og vegna þess að þeir „óttuðust“ hefndaraðgerðir.“¹⁴

Í yfirlitsgrein yfir aðgerðir stéttarfélaga í ýmsum löndum Evrópu og Bandaríkjunum, ásamt yfirliti yfir þau lög sem taka á eineltismálum í þessum löndum kemur fram að stéttarfélög hafa í rauninni afar lítil áhrif og „þarf kannski að endurskoða þá hugmynd að stéttarfélög séu í fararbroddi“. Í sambandi við kennarafélög er bent á lofsvert framtak  Kennarasamtaka Bandaríkjanna (American Federation of Teachers, skammstafað AFT) í að viðurkenna að  vinnustaðaeinelti skiptir máli í öryggi og heilbrigði starfsfólks og kennara. Þetta kom ekki á óvart því víðtæk könnun AFT leiddi í ljós að 34-60% kennara innan vébanda samtakanna hefðu orðið yfir einhverju einelti af hálfu samstarfsfélaga (ekki kemur fram hve stór hluti þeirra voru yfirmenn) á sínum vinnustað á síðasta hálfa árinu. Helst birtist þetta einelti í: Að vera niðurlægður eða hafður að háði og spotti (20-33%); Að verða fyrir móðgandi ummælum (15-38%); Að gerandi eineltis sýndi kúgandi eða ógnandi framkomu (10-23%); Að vera hunsaður/hunsuð eða virtur/virt að vettugi (23-40%); Að verða fyrir stríðni og kaldhæðni sem keyrir um þverbak (10-21%); Að öskrað var á fórnarlambið (15-27%).¹⁵
 
 

* Afleiðingar fyrir vinnustaðinn

Vinnustaðaeinelti í skólum hefur ekki bara áhrif á fórnarlömbin heldur allt andrúmsloft í skólanum því eineltið ýtir undir minni hollustu, sinnuleysi og meðalmennsku. Í rannsókn Corine de Wit er nefnt dæmi af kennara, konu sem hafði verið hugmyndarík og skarað fram úr en var álasað fyrir að viðra hugmyndir um hvernig mætti gera skólastarfið betra með endurskipulagningu. Hún sagði: „Ég kæfi allar nýjar hugmyndir núna. Ég get ekki lengur verið hreinskilin í að miðla hugmyndum mínum.“ Aðrir kennarar sögðu að eineltið hefði haft þau áhrif að þeir sinntu bara starfi sínu en forðuðust að taka þátt í skólastarfinu umfram það. Þessar niðurstöður eru í samræmi við aðrar rannsóknir sem gerðar hafa verið á vinnustaðaeinelti, þ.e. að það leiðir til lélegri vinnubragða, minni eldmóðs, minni skilvirkni og skertrar starfsánægju.

Þrátt fyrir eineltið hafði enginn kennaranna í rannsókn Corine de Wit ákveðið að yfirgefa starfsgreinina. Mörg eldri fórnarlömbin hfðu á orði að þau ætluðu að bíða þetta af sér því stutt væri í eftirlaunaaldur. Aðeins einn þátttakandi, sem hafði kennt í sama skólanum í 30 ár, sagði að hún hefði sótt um starf í öðrum skóla. Þetta er í andstöðu við niðurstöður kannana á vinnustaðaeinelti almennt, t.d. sögðust 50% tyrkneskra starfsmanna, sem lagðir voru í einelti á vinnustað, að þeir væru alvarlega að hugsa um að skipta um vinnu og 30% breskra eineltisfórnarlamba sögðu upp starfi sínu.

Kennararnir sem lagðir voru í einelti höfðu yfirleitt ekki reynt að standa upp í hárinu á skólastjórunum sem beittu einelti. Þeir óttuðust að eineltið myndi aukast við slíka árekstra. Þetta er í samræmi við aðrar rannsóknir þar sem bent hefur verið á „spíral þagnarinnar“, þ.e.a.s. að í stofnunum þar sem menn óttast að segja hlutina beint út er þagað yfir áreitni og einelti.

Þeir fáu sem höfðu reynt að ræða málin við skólastjóra voru kallaðir lygarar. Fórnarlömbin tóku réttilega eftir því að gerendur gerðu lítið úr andlegu ofbeldi eða afneituðu því hreint og beint. Viðbrögð gerenda við ásökunum voru að gera fórnarlömbin sjálf ábyrg, með hreytingum á borð við „Vertu ekki svona viðkvæm”“eða „Ég hef ekki hugmynd um hvað þú ert að tala um“. Þannig er vandinn gerður fórnarlambsins og gerandinn þykist stikk-frí.
 

* Hvað er til ráða?

Vald geranda eineltis felst oft í því að hræða fólk til þagnar. Fórnarlömbin bentu líka á að kvartanir þeirra virtust hversdagslegar þegar þær voru slitnar úr samhengi. Aðrar rannsóknir benda á að vinnufélagar sem standa hjá og aðhafast ekkert reyna að auki að forðast fórnarlambið eins og sektin hafi að einhverju leyti flekkað þau, jafnvel þótt áður hafi þessir vinnufélagar átt vinsamleg samskipti við fórnarlambið. Ein niðurstaða rannsóknar Corine de Wit er að þátt aðgerðarlausra vinnufélaga í skólastjóraeinelti þurfi að athuga miklu betur.

Að lokum bendir Corine de Wit á að niðurstöður rannsóknar hennar á skólastjóraeinelti í Suður-Afríku, séu í fullu samræmi við fjölda alþjóðlegra rannsókna á vinnustaðaeinelti, þótt fáar þeirra hafi skoðað sérstaklega vinnustaðinn skóla. Hún  bendir einnig á að skv. nokkrum rannsóknum séu hefðbundin vinnusálfræðilegt inngrip engan veginn fullnægjandi /skili ekki árangri. Það sem þarf til að uppræta einelti í stofnun á borð við skóla eru róttækar breytingar á innviðum stofnunarinnar sjálfrar.

Corine de Wit klikkir út með þessari ályktun: Það er nauðsynlegt að efla stjórnunarmenntun fyrir skólastjórnenda, þ.m.t. menntun í að fást við ágreiningsefni. Ekki hvað síst þegar í ljós kom í rannsókninni að lélegir stjórnunarhæfileikar, skortur á reiðistjórn, öfund, eyðileggjandi sjálfdýrkun og misnotkun valds voru oft helsta orsök þess að skólastjórnendur lögðu kennara í einelti. 
  
  
  
  

1 Sjá nánar: Siðblindir á vinnustað og Siðblindir í viðskiptum. Í þeirri suðurafrísku rannsókn sem í færslunni er mjög  til umræðu (Wet, Corine de. 2010) er staðhæft að illska sé einn þeirra þátta sem greina megi í skapgerð eineltandi skólastjóra. Vitnað er í aðra rannsakendur vinnustaðaeineltis sem hafa haldið því fram að oft sýni gerendur eineltis óeðlilega hegðun og enga eftirsjá. Þeir fái jafnvel ánægju út úr því að sjá aðra þjást. Aðrir gerendur eineltis fara betur með þennan þátt í sínu skapferli og reyna að koma vel fyrir en munu eigi að síður ekki skirrast við að meiða og auðmýkja fórnarlömb sín opinberlega. (Wet, Corine de. 2010, s. 1455.) Þetta eru allt einkenni siðblindu.Þegar hrein opinber illska eða tvöfeldni í framkomu er höfð í huga auk stórmennskuhugmynda, valdaástríðu o.fl. atriða sem talin eru aðalsmerki eineltandi skólastjóra læðist auðvitað að manni sú hugmynd að verið sé að lýsa „huggulegum siðblindum“ (subclinical psychopaths, white-collar psychopaths, corporate psychopaths, secondary psychopaths, pæn psykopat eru þau orð sem oftast eru höfð um þessa tegund siðblindra). Í ljósi kenninga Babiak og Hare um siðblindu í viðskiptum og kenningar Boddy um gífurleg áhrif siðblindra starfsmanna á starfsumhverfi (sjá færslurnar sem vitnað var í hér að ofan) er freistandi að íhuga hvort skólastjóri sem beitir einelti sé í rauninni verndari (patron) siðblinds kennara eða undir sterkum áhrifum frá slíkum.

Þannig að út frá kenningum um siðblindu gæti skólastjóri sem leggur kennara í einelti verið siðblindur en allt eins kæmi til grein að svoleiðis skólastjóri væri verndari siðblinds kennara, eða einfaldlega eitt af peðunum hans.
 

2 Blase, Joseph og Blase, Jo. 2002. „The Dark Side of Leadership: Teacher Perspectives of Principal Mistreatment“ í  Educational Administration Quarterly, 38 árg. 5.tbl. s. 671-727. Desember 2002.

Blase, Joseph, Blase, Jo og Fengning Du. 2008. „The mistreated teacher: a national study“ í Journal of Educational Administration, 46.árg. 3.tbl. s. 263-30. Í þessari rannsókn kemur fram að vinnustaðaeinelti er ótrúlega algengt, að sumir telji starf í skóla, einkum grunnskóla, vera hættulegast hvað þetta varðar (teljist til „high-risk occupations“), að skv. breskum rannsóknum o.fl. eru kennarar taldir með stærstu hópum sem verða fyrir vinnustaðaeinelti og að mjög margar af nýrri vinnustaðaeineltisrannsóknum leiði í ljós að hlutur stjórnanda í einelti er mjög stór eða milli 50-90% gerenda. Sjá s. 264 og 266. En nákvæmar kannanir á því hversu algengt er að skólastjórnendur beiti kennara einelti hafa ekki verið gerðar.

Wet, de Corine. 2010. „The reasons for and the impact of principal-on-teacher bullying on the victims’ private and professional lives“ í Teaching and Teacher Education. An International Journal of Research and Studies, 26.árg. 7.tbl. s. 1347-1492. Október 2010.

Riley, Dan, Deirdre J. Duncan, John Edwards. 2011. „Staff bullying in Australian schools“ í Journal of Educational Administration, 49.árg. 1.tbl. s. 7-30. Einungis útdrátturinn var skoðaður en leigja má greinina eða kaupa ef áhugi er á. (Það vekur reyndar strax áhuga hvað niðurstöður rannsóknar Riley o.fl. eru uggvænlegar.)

Í þessari færslu er einkum stuðst við rannsókn Corine de Wet (2010) og fyrri rannsókn Blase & Blase (2002).

Greinarnar voru skoðaðar á vefnum þann 11. febrúar.
 
 

3 Til eru tvær íslenskar rannsóknir sem nálgast þetta efni ofurlítið:

Dagrún Þórðardóttir. 2006. Einelti á vinnustað. Samanburður þriggja opinberra vinnustaða. (MS verkefni í Stjórnun og stefnumótun, Viðskipta-og hagfræðideild HÍ). Skoðað á vef Vinnueftirlitsins 24. janúar 2011. Rannsókn Dagrúnar var á tveimur ótilgreindum ráðuneytum og einni ótilgreindri ríkisstofnun. Niðurstöður voru afar misjafnar því einn vinnustaðurinn skar sig ákaflega úr vegna mikils stjórnandaeineltis og skekkti allar tölur. Meginniðurstaðan var sú að í flestum tilvikum er gerandi eineltis yfirmaður þess sem fyrir eineltinu verður eða annar stjórnandi.

Einelti meðal ríkisstarfsmanna. Niðurstöður könnunar á einelti meðal ríkisstarfsmanna. Fjármálaráðuneytið ágúst 2008. Ritstjóri: Ágústa H. Gústafsdóttir. Skoðað á vef Fjármálaráðuneytisins 24. janúar 2011. Þetta var mjög viðamikil rannsókn og var meginniðurstaðan sú að rúmlega 10% ríkisstarfsmanna taldi sig hafa orðið fyrir einelti í starfi á síðustu 12 mánuðum. Hins vegar er rannsóknin gölluð að því leyti að ekki var greint milli stjórnenda og almennra starfsmanna í svörum; að ekki er hægt að skoða einstakar starfsstéttir heldur einungis flokkun eftir ráðuneytum, sem mismunandi margir og mismunandi fjölbreyttir vinnustaðir falla undir, og að áhersla er mjög á reynslu þolenda en fátæklegar niðurstöður um gerendur, t.d. er ekki greint frá kyni gerenda. Þótt í niðurstöðum segi að í 44% tilvika sé gerandi eineltis samstarfsmaður en næsti yfirmaður í 31% tilvika segja þessar tölur næsta lítið því, eins og áður var getið, eru þeir sem svara bæði venjulegir starfsmenn og yfirmenn. Í niðurstöðunum kemur fram sú sláandi staðreynd að í 76% tilvika var formlegum kvörtunum vegna eineltis ekki fylgt eftir með viðeigandi hætti.

Könnun fjármálaráðuneytisins náði að sjálfsögðu bara til framhaldsskólakennara og stjórnenda framhaldsskóla. Í könnun Dagnýjar er ekki hægt að sjá hvort þriðja stofnunin var skóli og mér þykir  fremur ólíklegt að svo hafi verið. Mér vitanlega hefur Kennarasamband Íslands ekki staðið fyrir neinni könnun á vinnustaðareinelti í skólum landsins og hvergi hafa birst upplýsingar um slíkt. Það væri samt full þörf á að rannsaka vinnustaðaeinelti í grunnskólum og framhaldsskólum miðað við niðurstöður þeirra erlendu rannsókna sem ég vísa í (og sem vísa áfram í fjölda rannsókna á vinnustaðaeinelti um allan heim).
 

4 Boddy, Clive R. 2010. „Corporate Psychopaths, Bullying and Unfair Supervision in the Workplace“ í Journal of Business Ethics 25. nóvember 2010, s. 1-13. Greinin var skoðuð á Vefnum 25. jan. 2011.
 

5 Babiak, Paul og Robert D. Hare. 2007. Snakes in Suits. When Psychopaths Go to Work. HarperCollins Publishers, New York. (Bókin kom fyrst út 2006.)
 

6  Blase & Blase (2002) s. 689-690.
 

7 Sjá yfirlit yfir þessar rannsóknir í Blase & Blase (2002), s. 678.
 

8 Sjá skilgreiningu Keashly (1998) í Blase & Blase (2002), s. 675.
 

9 Niðurstöður þessarar rannsóknar eru í samræmi við margar alþjóðlegar rannsóknir og sýna að stjórnandi sem ekki er starfi sínu vaxinn reynir oft að leggja undirmenn sína í einelti. Í suðurafrísku rannsókninni er bent á það sem skýringu að öfund sé mjög oft hvati að einelti. Persónulegur styrkur kennara og það sem hann/hún hefur afrekað í starfi gæti egnt lélegan yfirmann til að leggja þann kennara í einelti. Í sumum vinnustaðarannsóknum (sem vísað er í úr suðurafrísku rannsókninni)  hefur komið fram að gerandi eineltis reyni að gera opinberlega lítið úr því sem hann öfundar fórnarlambið af. Sjá Wet, Corine de. (2010) s. 1454 – 55. Sjá má ítarlegt yfirlit yfir eineltishegðun skólastjóra í Blase & Blase (2002) s. 686.  Á eftir yfirlitstöflunni þar fylgir texti á næstu síðum sem útskýrir einstaka þætti.
 

10 Einelti meðal ríkisstarfsmanna. Niðurstöður könnunar á einelti meðal ríkisstarfsmanna. Fjármálaráðuneytið ágúst 2008.
 

11 Blase & Blase (2002) s. 694
 

12 Blase & Blase (2002) s. 693-694
 

13 Blase & Blase (2002) s. 711 o.áfr.
 

14 Blase & Blase (2002) s. 715
 

15 Harthill, Susan. 2010. „Workplace Bullying as an Occupational Safety and Health Matter: A Comparative Analysis“ í  SelectedWorks (safni fræðigreina á vefnum). Skoðað 13. febrúar 2011.
 
 
 
 
 
 
 

Ég er örmagna! Ferð til borgar óttans er tímafrek, erfið og konu eins og mér kólnar inn á beini. Mun ég nú rekja þessa lífsreynslu enda hef ég nánast aldrei neina lífreynslu að rekja svo það er um að gera að nýta tækifærið þegar fátæklega lífið er ekki alveg eins fátæklegt 😉

Til þess að hitta lækni í Mosfellsbæ klukkan tíu þarf Skagakona eins og ég að taka strætó rétt rúmlega hálf-átta. Og ég var náttúrlega illa sofin og það voru slydduél og krapaelgur og, eins og sumir heimilislæknar myndu orða það, óvingjarnlegar félagslegar aðstæður. Sem betur fer er kaffið í sjoppunni í Mosfellsbæ harla gott og afgreiðslustúlkan sérlega almennileg. Svo ég dundaði mér í einn og hálfan tíma við að fylla út örorkumatsstaðal TR og lesa vel rannsókn á því hvernig skólastjórar beita kennara einelti. Þetta er eina rannsóknin á slíku en hún var vel rökstudd og vísaði í heimildir um rannsóknir á einelti út og suður, birtist auk þess í ritrýndu tímariti. Þótt rannsóknin væri gerð í S-Afríku sá ég ekki betur en aðstæður, þ.e. gjörðir eineltara og staða fórnarlambs, væru glettilega sambærilegar við Ísland og kannski full þörf á að kynna þetta. Mun blogga um niðurstöður rannsóknar á einelti skólastjórnenda mjög bráðlega en ekki í kvöld.

Það gekk nú ekkert alltof vel að fylla út örorkumatsstaðal TR. Ég get ekki ímyndað mér hvers lags geðveiki þarf til að skora þar auðveldlega 10 stig eða meira í skerðingu á andlegri færni – nema náttúrlega sjúklega lygaáráttu (mythomania) sem ég veit ekki hvort TR viðurkennir tæka til örorku. Ég lenti t.d. í vandræðum með spurninguna “Þarf hvatningu til að fara á fætur og klæða sig” sem gefur 2 stig. Sko, það kemur fyrir að ég kemst ekki á fætur. En engum hér á heimilinu dettur í hug að hvetja mig til að fara á fætur enda mundi það ekki þýða og heimilismenn eru nokkuð verseraðir sem aðstandendur sjúklings með “endurtekna djúpa geðlægð án sturlunareinkenna”. Aftur á móti er það svo að sonur minn tvítugur þarf stöðuga, harkalega hvatningu á hverjum morgni til að komast á lappir og í skólann. Hann myndi sumsé auðveldlega skora 2 stig á þessum örorkumatsstaðli. Af því 10 stig duga til að teljast a.m.k. 75% öryrki (skv. upplýsingum á staðlinum sjálfum) reiknaði sonurinn alveg sjálfur út áðan að hann væri 15% öryrki. Í rauninni er það fréttnæmt og athyglisvert og jafnvel rannsóknarvert að líklega eru yfir 90% íslenskra unglinga á aldrinum 16 – 20 ára 15% öryrkjar, skv. matsstaðli TR.

Ég hitti svo þann góða mosfellska lækni Þengil. Í ljós kom að þetta var einstakt ljúfmenni og afar þægilegt að tala við hann. Ég trúi því vel að konur í Mosfellssveit hafi hrest (fyrrum hrezts) við að hitta hann í kaupfélaginu! Ánægjulegt var að hitta mann í starfi fyrir TR sem var kurteis og hafði gott viðmót. Viðtalið var mjög ítarlegt en aftur á móti fór hann ekkert fram á örorkumatsstaðalinn fræga – hins vegar rétti ég honum útfyllt eintak, fyrst ég var hvort sem búin að fylla þetta út í sjoppunni, og veifaði framan í hann þeim tveimur 100% örorkumötum sem ég á nú þegar. Læknirinn spurði m.a. um hvort ég ætti áhugamál og ég hváði og lenti í mestu vandræðum, út af hugfötlun og óminni, en stundi svo upp að ég ætti þessi dæmigerðu fegurðardrottningaráhugamál, sumsé ferðalög og lestur góðra bóka. Kunni ekki við að nefna sögu prjóns og siðblindu en gat þess að ég prjónaði töluvert (það er svo ljómandi kvenlegt og öryrkjalegt) og reyndi yfirleitt á haustin að byrja í línudansi. Datt ekkert fleira í hug … enda partur af endurtekinni … o.s.fr. að vera nokkurn veginn skítsama um allt og hafa ekki áhuga á neinu.

Svo glaptist ég í annað sinn til að taka Mosfellsstrætó sem byrjar á að aka lengst upp í sveit og stoppa þar í korter, með opnar dyr og slökkt á miðstöð og ég næstum frosin í hel! Samt fattaði ég hvorum megin götunnar æskilegra væri að taka strætó en hélt að sá sem kæmi fyrr (öfugu megin götunnar) myndi taka 7 mínútna rúnt um bæinn og aka svo til Reykjavíkur. Ég hafði rangt fyrir mér.

Gegnköld komst ég loks á Þjóðarbókhlöðu og eftir að hafa hitað upp með lútsterku Macciato datt ég í orðabækur! Fann heilan fjársjóð í orðabók yfir norskar mállýskur og gagnlegt efni í orðabók Jakobsens yfir Norn og í nokkrum færeyskum orðabókum. Núna var það hitt aðaláhugamálið, sumsé orðið “prjónn” og sögnin “prjóna”. Þetta eru verulega merkilegar niðurstöður, finnst mér,  og ég hugsa að ég sendi henni Guðrúnu Kvaran þær þegar ég er búin að pikka þær inn (við höfum aðeins ræðst við um “prjóna” og “pjone” o.fl. þess háttar út af fyrirspurn minni til Orðabókar HÍ). Norska mállýskubókin var gullakista!

Því miður átti Þjóðarbókhlaða hins vegar ekki tímarit frá 1971 þar sem er sennilega merkileg grein um viðhorf biblíunnar til siðblindu (hvar er rökstutt að týndi sonurinn hafi verið siðblindur og líklega eitthvað fleira merkilegt) – ég panta bara ljósrit í millisafnaláni. Greinin er eftir ísraelskan sálfræðing sem hefur fundið upp sérstaka geðlækningaraðferð m.a. byggða á gamla testamentinu og skrifað um hana 10 bækur sem hafa verið þýddar á alls lags tungumál. Ég hef reyndar engan áhuga á að prófa þessa aðferð við endurtekinni djúpri o.s.fr.  en það verður spennandi að sjá hvernig svo virtur og frægur maður rekur viðhorf biblíunnar til siðblindu, ég verð að viðurkenna það. Ekki samt eins spennandi og öll afbrigðin af “prjóna” í norskum mállýskum …

Mér var orðið hlýtt og veðrið orðið skaplegt þegar ég hraðgekk niður í Norræna hús. Þar fann ég ýmsar álitlegar bækur fyrir ólæsa, t.d. rosalega flotta og risastóra myndskreytta bók um konungleg brúðkaup í Svíþjóð frá dögum Gústavs Vasa. Helv. flott dress og tilbehör sem þetta lið átti og nærmyndir af útsaumnum. Einnig má nefna líklega mjög spennandi bók sem heitir Gomul Føroysk heimaráð og kom út 1959. Það er örugglega eitthvert gott trix gegn þunglyndi í þeirri bók! (Vona samt að maður eigi að ekki drekka steinolíu eða álíka.) Bók um sögu nærfatnaðar (Underkläder. En kultuhistora) var sjálftekin að láni, sömuleiðis Folkligt dråktskick i Västra Vingåker och Österåker og  Landbokvinnen. Rok og kærne – grovbrød og vadmel. Svo kippti ég með tveimur reyfurum (öðrum eftir Åsu Larsson) ef ég skyldi verða læs á næstunni. Kona þarf reyndar að vera illa læs ef hún getur ekki lesið Åsu Larsson! Og ég skilaði vel að merkja öllum siðblindubókunum svo nú geta áhugasamir fengið lánaðar Sjarmør og tyrann og fleira siðblindukyns á því ágæta bókasafni Norræna hússins.

Svo kom maðurinn og sótti mig, ég fékk far heim með þremur skólastjórnendum (bauðst til að kenna þeim hæstsetta að einelta kennara en hann afþakkaði pent) og hrundi hér inn um dyrnar einhvern tíma um fjögurleytið – kúguppgefin! Og kötturinn sjúklega vanræktur í allan dag …

Mikið sem ég er fegin að þurfa ekki að fara til borgar óttans aftur fyrr en eftir meir en viku!

Í kvöld ætla ég að reyna að horfa á Poirot á danska (það gerist allt svo hægt í þeim þáttum að meira að segja athyglisbrostin kona getur fylgst með) og prjóna minn háleist (reyndar rek ég upp álíka og ég prjóna því ég ruglast í einfaldasta munstri, sem er skýrt sjúkdómseinkenni en ekki spurt um á örorkumatsstaðli TR).

Þetta átti að vera stutt bloggfærsla en mér er greinilega fyrirmunað að stilla málæði í hóf í spjallbloggi og almennt og yfirleitt verður bloggið mitt  áframt ætlað vellæsum. Er ekki viss um að ég hefði mig sjálf í gegnum svona bloggfærslur hjá öðrum eins og á stendur fyrir mér núna  😉

Færsla um orsakir siðblindu er í gerjun …