Tvöfalt prjón

Það er fullt af kennsluefni um tvöfalt prjón á Vefnum en mér þótti sjálfri óþægilegt að í því er prjónað með „ensku prjóni“ sem er talsvert ólíkt þeirri aðferð sem flestir Íslendingar nota í prjóni. Svo ég ákvað að setja inn leiðbeiningar um tvöfalt prjón sem e.t.v. gætu hjálpað einhverjum til að læra þessa einföldu aðferð.

Frumraun mín í tvöföldu prjóni er þetta teppi sem sést hér til hliðar og ég gaf í skírnargjöf. (Sé smellt á myndina kemur upp stærri mynd.) Dæmin sem ég sýni hér að neðan eru prjónuð úr sama garni í sömu litum. Sé stykki prjónað með tvöföldu prjóni verður bæði framhlið og bakhlið sléttprjónuð og litir víxlast þannig að munstrið kemur speglað á annarri hliðinni. Það er einungis hægt að nota tvo liti. Munstrið má vera dreift (ólíkt hefðbundnu tvíbandaprjóni) því maður er alltaf með báða litina/báða garnþræðina á prjónunum. Þess vegna hentar tvöfalt prjón vel til að prjóna stóra, staka litaflekki.

Að fitja upp í tvöföldu prjóni

Á Vefnum eru ýmist gefnar leiðbeiningar um að fitja upp með báðum litunum eða bara öðrum. Mér fannst fallegra að hafa uppfitina í einum lit og fitjaði upp með bleikum. Af því maður fitjar upp lykkjurnar bæði á framhlið og bakhlið í einu þarf að fitja upp tvöfaldan fjölda lykkja (miðað við hvernig uppfit er venjulega hugsuð) og gera ráð fyrir tveimur kantlykkjum. Hér að neðan sést uppfit á stykki sem á að vera 20 lykkjur á framhlið (og 20 lykkjur á bakhlið): Fitjaðar eru upp 20 + 20 + 2 (kantlykkjur) = 42 lykkjur.

Fitja upp � tvöföldu prjóni

Byrjað að prjóna

Sjálfsagt er misjafnt hvernig menn vilja fara að í köntunum en mér þótt fallegast að taka fyrstu lykkju (fyrri kantlykkju) óprjónaða og prjóna síðustu lykkjuna (seinni kantlykkju) með báðum litum, þ.e. tvöfalda. Þá myndast nokkurs konar fléttukantur á jöðrunum.

Þess utan er bara prjónað hefðbundið tvöfalt prjón þannig:
Önnur hver lykkja slétt í öðrum hvorum litnum.
Hin hver lykkja brugðin í hinum litnum.

Ég byrjaði á bleiku hliðinni og:
– tók fyrstu lykkjuna óprjónaða;
– sléttprjónaði næstu lykkju bleika;
– prjónaði næstu lykkju hvíta brugðna;
– prjónaði næstu lykkju slétta bleika;
o.s.fr.
– prjónaði síðustu lykkjuna með hvorutveggja garninu (tvöföldu garni).

Hér sést bleika hliðin (að vísu eftir 2 umferðir):

Tvöfalt prjón

Svo er prjónað til baka á hvítu hliðinni þannig:

– fyrsta lykkjan (sú tvöfalda) tekin óprjónuð;
– hvít lykkja prjónuð slétt;
– bleik lykkja prjónuð brugðin;
– hvít lykkja prjónuð slétt;
o.sfr.
– endalykkjan prjónuð með báðum litum (tvöföld).

Þá lítur þetta svona út:

Tvöfalt prjón

Hvernig á að halda á garninu

Það vafðist fyrir mér að finna út hvernig ætti að bera sig við með litina tvo en mér fannst svo best að hafa garnið eins og þegar prjónað er tvíbanda. En aðalatriðið er að passa að aðalliturinn sé ofar á fingrinum, þ.e.a.s. sá litur sem er á sléttu lykkjum. Brugðnu lykkjurnar eru prjónaðar með neðra bandinu, þær sléttu með efra bandinu. Hér er skýringarmynd sem ég fann á Vefnum og aðlagaði að evrópskri prjónaaðferð (sem við Íslendingar notum):

Halda á garninu � tvöföldu prjóni

Hvernig á að prjóna munstur

Það er í rauninni ákaflega einfalt þegar maður hefur náð því að sléttu lykkjurnar eru þær sem birtast á viðkomandi hlið, þær brugðnu eru sléttu aðallykkjurnar á bakhliðinni/hinni hliðinni. Setjum svo að munstrið sé hjarta, sem hefst á einni lykkju í munsturlit, í næstu umferð eru þrjár lykkjur í munsturlit o.s.fr. Ef ég ætla að prjóna hvítt hjarta á bleiku framhliðina prjóna ég allar bleiku lykkjurnar sléttar og allar hvítu lykkjurnar brugðnar nema þar sem munstrið hefst: Þar víxla ég böndunum, hef hvíta litinn ofar á fingrinum og þann bleika neðar, prjóna eina slétta hvíta lykkju og eina brugðna bleika lykkju, víxla böndunum aftur í venjulegt horf og prjóna bleikar sléttar lykkjur og brugðnar hvítar lykkjur til enda. Þegar ég sný stykkinu til að prjóna til baka eru hvítu lykkjurnar sléttar og þær bleiku brugðnar, nema ég sé auðvitað eina slétta bleika lykkju, sem er upphafið að munstrinu. Svo í þessari „hvítu [næstu] umferð“ prjóna ég þrisvar sinnum bleika slétta lykkju og hvíta brugðna þar sem munstrið er.

Mér fannst þægilegast að hugsa um lykkjurnar í pörum: Hvert par er slétt lykkja í „aðallit“ og tvíburi hennar brugðin í „aukalit“. Til að átta sig á munstrinu telur maður bara sléttu lykkjurnar en gleymir vitaskuld ekki að hver svoleiðis lykkja á sér brugðinn tvíbura í hinum litnum.

Hér er bleika hliðin eftir fimm umferðir:

Munstur � tvöföldu prjóni

Og hér sú hvíta:

Munstur � tvöföldu prjóni

Hvernig á að ganga frá endum?

Teppið sem ég prjónaði var 2×137 lykkjur + 2 kantlykkjur og varð u.þ.b. 150 cm langt. Svo dokkurnar kláruðust öðru hvoru og þurfti því að ganga frá endum. Á Vefnum er sumstaðar gefin sú ráðlegging að láta endana bara dingla lausa innan í stykkinu en ég gat ekki hugsað mér það; alin upp við að ganga alltaf frá endum!

Í rauninni er svona tvöfalt prjónað stykki eins og poki, a.m.k. þar sem litaflekkirnir eru stórir. Ég raðaði því saman svona 10-12 sléttum lykkjum á einn prjón, brugðnu tvíburalykkjunum á aukaprjón. Þá „opnaðist pokinn“ og mátti auðveldlega ganga frá endum á röngunni „ofan í pokanum“. Svo raðaði ég lykkjunum aftur rétt á prjóninn og hélt áfram að prjóna.

Á YouTube má finna myndband þar sem sýnt er hvernig má ganga frá endum „á réttunni“ án þess að það sjáist. Það er gott að kunna þá aðferð líka, t.d. til að ganga frá síðustu endunum ef prjónuð er húfa með tvöföldu prjóni.

Hér er framhaldsfærsla um hvernig maður getur prjónað sitt hvort munstrið, þ.e.a.s. ekki sama munstur á hvorri hlið, í tvöföldu prjóni, t.d. letur, og hvernig úrtaka er þegar prjónað er svona tvöfalt. Í þeirri færslu kræki ég líka í það efni á Vefnum sem mér þykir skiljanlegast. (Ef menn vilja leita sjálfir þá heitir tvöfalt prjón Double Knitting á ensku.)

Posted in: Handavinna

Er íslenski skautbúningurinn frá Normandí?

Prjónasaga getur leitt mann út um ótrúlegustu trissur. Í dag hef ég annars vegar lesið heilmikið um aftöku Karls I. Englandsskonungs og svo hins vegar reynt að glöggva mig á því af hverju íslenski skautbúningurinn virðist sniðinn eftir skautbúningum í Normandí. Ég vissi fyrir að fæst í íslenskum þjóðbúningum er sér-íslenskt; Ekki upphluturinn, ekki víravirkið, ekki baldýringin, ekki blómstursaumurinn/mislöngu sporin, ekki pilsið, ekki stakkurinn sem tilheyrir 19. aldar faldbúningi og líklega ekki peysan í peysufötunum heldur … kannski helst að skotthúfan sé séríslenskt fyrirbæri, þróuð úr norður-evrópskum karlmannshúfum fyrri tíma og endaði í skelfilega ópraktísku höfuðfati. Og ég vissi auðvitað að vinsæl útsaumsmunstur á 20. aldar faldbúningi og skautbúningi eru ekki íslensk, eitt það vinsælasta skreytir t.d. flest grísk hótelhandlæði. En ég hélt í alvörunni að Siggi séní hefði hannað faldinn upp úr sér og mætti þá kalla hann íslenskan.

Ástæðan fyrir því að ég fór að athuga þetta var að í ferðabók sem ég var að glugga í lýsir ensk ferðakona búningi íslenskrar stúlku um 1890 svona:

The dress consisted of a thickly-pleated black silk skirt, very full and somewhat short, embroidered round the bottom with a deep band of gold thread; a black bodice, also similarly embroidered with gold down the front and round the collar; a handsome necklet and girdle of silver gilt, and a high head-dress of white muslin, in appearance resembling a Normandy cap. This, she told us, she always wore on Sundays and great occasions, dressing like an Englishwoman on week days.
(Tweedy, Alec. A Girl’s Ride in Iceland. Önnur útgáfa 1894, aðgengileg á Gutenberg.org.)

Bóndakona � Normand� Svo ég fór að skoða þetta mál, þ.e.a.s. pæla í því af hverju þessi hái höfuðbúnaður minnti ensku konuna á húfur í Normandí. Komst svo að því að faldur og skaut minna ekki bara á höfuðbúnað í Normandí heldur er þetta hreint og beint kóperað frá Normandí. (Ljósmyndin er af bóndakonu í Normandí, sú ber fald og blæju. Ég veit ekki hvenær hún er tekin.)

Snúum okkur nú að upphafsmanninum: Sigurði málara.

Sigurður Guðmundsson (f. 1833, d. 1874) hannaði sem fyrr sagði íslenska skautbúninginn sem fegurðardrottningar landsins skarta ávallt á 17. júní, okkur alþýðunni til yndis og ánægjuauka.

Sigurður gerði grein fyrir hugmyndum sínum um nýjan íslenskan kvenbúning í greininni Um kvennbúninga á Íslandi að fornu og nýju, sem birtist í Nýjum félagsritum árið 1857. Þetta er kostuleg og skemmtileg grein sem ég hvet alla til að lesa. Sigurði gekk ætlunarverk sitt feikilega vel, þ.e. að fá að ráða því hverju íslenskar konur klæddust. Elsa E. Guðjónsson segir í bæklingnum Íslenskir þjóðbúningar kvenna nú á dögum, árs. 1999 og aðgengilegur á vef:

Féllu breytingartillögur þessar í góðan jarðveg; lét Sigurður enda ekki sitja við orðin tóm heldur hjálpaði konum um myndir, snið og munstur og sagði fyrir um hvernig búningurinn ætti að vera í öllum smáatriðum. Var fyrsti skautbúningurinn kominn í notkun í Reykjavík þegar síðla árs 1859, og hefur haldist síðan svo til óbreyttur.

Hafi menn áhuga á konunum sem gerðu drauma og fantasíur Sigurðar málara að veruleika bendi ég á síðuna Hagleiksfólk og hugsuðir, á vef Byggðasafns Skagfirðinga, en þar segir frá Sigurlaugu Gunnarsdóttur í Ási, mikilli hannyrðakonu, sem var ein af þeim konum.

Í greininni í Nýjum félagsritum fer Sigurður um víðan völl yfir íslenskar fornsögur og fornkvæði og er ekki feiminn að draga víðtækar ályktanir um klæðaburð til forna af lýsingum í þeim. Svo kemur kafli þar sem hann hneykslast mjög á klæðnaði íslenskra kvenna einmitt nú (þ.e. árið 1856-57), segir m.a. um höfuðbúnað þeirra sem klæða sig upp á:

Fyrir hinn þjóðlega fald, sem Freyja sjálf bar, eptir því sem hin gömlu kvæði vor kenna oss, höfum vér fengið hatta, sem í sniði varla líkjast neinu, sem konur hafa borið fyr eða síðar; þeir líkjast mest hellisskúta, svo að konur, sem bera þá, líkjast mest steinuglum, eða kattuglum, sem hnipra sig inn í skúta til að forðast dagsljósið. (s. 37)

Svo víkur Sigurður að öðrum þjóðum og segir: „… hvergi veit eg að bændafólk sé að sækjast eptir útlendum búníngum, jafnmikið og víðast á Íslandi … Í flestum löndum lætr bændafólk sér nægja að bera sinn eigin þjóðbúníng.“ (s. 39)

Þegar hann snýr sér að því að ræða æskilegan fald við æskilegan nýjan búning kemur þetta:

Í Norðmandí, sem að mörgu er álitið kjarninn úr Frakklandi, sér maðr faldinn enn í dag, og hefir hann haldizt við síðan á dögum Göngu-Hrólfs; þessvegna mun það vera, að Frökkum, sem koma til Íslands, verður svo starsýnt á faldinn, því hann er einn hluti þeirra gamla þjóðbúníngs. (s. 41)

Eftir að hafa stungið upp á að núverandi faldi (gamla spaðafaldinum) verði breytt, því „þessi þunni leggr lítr ekki vel út frá hlið að sjá, og er líkastr öngli“, sagt að ekki ættu konur að hylja hárið með faldinum (enda hefðu þær Guðrún Ósvífursdóttir og Helga hin fagra ekki gert það) og lagt til að „gamli“ höfuðdúkurinn væri settur yfir faldinn, ítrekar hann tenginguna við Normandí: „Ég hef áðr sýnt yðr, að konur í Norðmandí láta sér þykja sóma að bera fald enn í dag, en þær þykja fríðastar og dugmestar af frakkneskum konum.“ (s. 52) Myndin er af normönnskum faldi, án blæju, á Listasafninu í Boston. Hún krækir í síðu safnsins með stærri mynd og upplýsingum um faldinn.

Íslenskar konur hlýddu því strax að klæðast sams konar faldi og þær fríðustu og dugmestu meðal franskra kvenna, konurnar í Normandí á Frakklandi. Hefur sjálfsagt ekki spillt ef þær íslensku hafa trúað því að þessi faldur væri frá dögum þess hrausta danska víkings Göngu-Hrólfs. Og þær hafa örugglega viljað allt til vinna svo þær líktust ekki lengur steinuglum og kattuglum …

Íslenski faldurinn og skautið er svona:

Faldurinn sjálfur, sem einnig er nefndur faldhúfa, er króklaga og fremur lágur. Hann er saumaður úr hvítu lérefti, en tilsniðin lengja úr pappa eða eirþynnu (faldpappi, faldeir) höfð innan í honum ofanverðum. Þá er hann troðinn út með ull eða öðru viðeigandi tróði og fóðraður utan með hvítu smálérefti eða atlasksilki (satíni). Yfir faldinum er blæja, faldblæja, úr hvítu netefni, stundum með hvítum ídregnum saumi og/eða brydd samlitri blúndu, en utan um faldinn neðanverðan er gyllt koffur úr silfri, hlekkjað saman úr stokkum með mismunandi skrautverki, eða gyllt spöng, oftast nær slétt, úr silfri eða látuni. Faldhnútur, breitt hvítt hnýti (slaufa) úr silkiborða er undir blæjunni að aftan til þess að hylja samskeytin á blæjunni og koffrinu eða spönginni.
(Elsa E. Guðjónsson. 1999. Íslenskir þjóðbúningar kvenna nú á dögum. Myndin sýnir þegar verið er að festa faldinn á höfuð stúlku.)

Í svari Æsu Sigurjónsdóttur við spurningunni Hver er uppruni íslenska spaðafaldsins eða skauts í íslenska faldbúningnum? á Vísindavefnum 19. des. 2012 telur hún ekki ólíklegt að Sigurður málari hafi haft frelsishúfuna frönsku (bonnet de la Liberté) að fyrirmynd faldsins í skautbúningnum. Þessi húfa var upphaflega hvít en síðar rauð, í frönsku stjórnarbyltingunni. Hún var raunar vinsæl í ýmsum stjórnarbyltingum, t.d. hömpuðu Ameríkanar svona húfum í sínu frelsisstríði og kölluðu Liberty Caps. Frelsishúfurnar eru líklega þekktast nútildags á Strumpunum. Rök Æsu eru að amerísk kvenréttindakona sem sá íslenska skautbúninginn á kvennaþingi í Búdapest árið 1913 sagði í blaðagrein: „The head dress is a small white satin “liberty cap” in a golden coronet … surrounded by a sort of bridal veil. Freedom, modesty and beauty, courage and intellect – there was a warm welcome to Iceland.“

Sjálfri sýnist mér einsýnt að Sigurður málari Guðmundsson hafi einfaldlega gert höfuðbúnað kvenna í Normandí á 19. öld að sínum og þar með að aðalstássinu í flottasta íslenska búningnum, hátíðabúningnum: Skautbúningnum! Það er því hlálegt að hugsa til alls þess regluverks sem íslenskar konur hafa sett í kringum þennan búning síðan Sigurði datt þetta í hug.

Hvað ætli konum í þjóðbúningaráðinu í Normandí finnist um íslenska skautbúninginn?

Íslenskur skautbúningur og skautbúningur � Normand�

Posted in: Handavinna

Útsaumaðir og útprjónaðir vettlingar

Hvorki útsaumaðir né útprjónaðir vettlingar eru sérlega gömul hefð hér á Íslandi. Hér á eftir er gerð grein fyrir því helsta sem um þetta er vitað.

Ísaumaðir rósavettlingar

Jónas Jónasson segir í Íslenskum þjóðháttum: „Kvenvettlingar voru einþumlaðir, og þeir fínustu svartir með allavega litaðri rós, prjónaðri inn í handarbakið (rósavettlingar)“ og „Almennt var að konur prjónuðu rósir út í vettlinga og íleppa. Voru það ýmis blómamyndir með ýmsum litum eða þá sex- eða áttablaða rósir með ýmsum útbrotum.“ Hann er að lýsa vettlingum á 19. öld en þarna skjöplast þeim góða Jónasi: Rósirnar á vettlingunum voru ekki útprjónaðar heldur ísaumaðar enda ekki heiglum hent að prjóna út marglitt munstur á handarbakið eitt en hafa allt hitt einlitt.

Rósavettlingar eru varðveittir á Þjóðminjasafninu, byggðasöfnum og í norrænum söfnum, nokkrir frá 19. öld en flestir frá því um og eftir aldamótin 1900. Með þeim elstu er par með ísaumuðu K ThD A á annan vettlinginn, á hinn vettlinginn ártalið 1827. Þá átti Katrín Þórðardóttir í Fljótshlíð (merkingin þýðir Katrín Þórðardóttir á) en dóttir hennar bjó lengi í Vestmannaeyjum og vettlingarnir eru varðveittir á byggðasafninu þar. Munstrið er áttblaðarós á uppábrot um úlnlið, einhvers konar rósaútfærsla af áttblaðarós saumað í þumla og áttblaðarós á handarbökum. (Sara Bertha Þorsteinsdóttir og Valgerður Kristín Sigurðardóttir. 1984.)

Myndin að ofan er af íslenskum rósavettlingum á Norræna safninu í Stokkhólmi (hún krækir í vefsíðu með stærri mynd). Þetta eru nokkuð dæmigerðir rósavettlingar íslenskir, með áttblaðarós inni í skreyttum tígli og uppábrotið skreyta stílfærð hreindýr. Samskonar munstur má sjá á skagfirsku rósavettlingunum sem gerð hafa verið góð skil í sérstakri bók. (Elísabet Steinunn Jóhannsdóttir. 2003). Fleiri myndir af íslenskum rósavettlingum á Norræna safninu sænska eru hér og hér. Auk áttblaðarósar í ýmsum myndum eru blómamyndir/blómapottsmyndir mjög vinsælar á rósavettlingum, sjá mynd af rósavettlingum á textílsafninu á Blönduósi (af síðu Hélène Magnússon, Prjónakerling). Seinna meir er farið að blanda saman útsaumi og útprjóni í sömu vettlingana, a.m.k. bendir lýsing á vettlingum sem Þjóðminjasafninu áskotnuðust 1910 til þess:

Rósavetlingar, belgvetlingar, að mestu hvítir, en í laska, totu og þumal eru prjónaðir bekkir og blóm með svörtum, grænum, rauðum og fjólubláum lit, ennfremur eru saumuð með fléttusaum blóm með ýmsum lit á handabökin.
(Matthías Þórðarson. 1911.)

Elsa E. Guðjónsson lýsir rósavettlingum í eigu Þjóðminjasafnsins svona:

Talsvert er til af íslenzkum vettlingum frá 19. öld í Þjóðminjasafni Íslands. Flestir eru þeir belgvettlingar, margir svartir með marglitaðri, fléttusaumaðri rós á handarbaki, þ.e. rósavettlingar. Nokkrir rósaðir fingravettlingar hafa einnig varðveitzt, m.a. þeir sem hér birtist mynd af (Þjms. 5029). Eru þeir hvítir með aðallega rauðum, en einnig svolitlum fjólubláum ísaumi.

(Elsa E. Guðjónson. 1962.)

Saumað var út í vettlingana með „gamla krosssaumnum“, þ.e. fléttusaumi. Sem fyrr segir er ekki vitað hve gömul rósavettlingahefðin er en auk þess að vita af elstu vettlingunum (að talið er) sem ársettir eru 1827 má benda á heimildir eins og bút úr þessu málverki eftir Auguste Mayer (sem var í föruneyti Paul Gaimard 1836) af heimilisfólki utan við bæinn á Hnappavöllum. Litla myndin krækir í stærri mynd og er engum blöðum um það að fletta að konurnar á myndinni eru íklæddar rósavettlingum. Sömuleiðis má benda á klausu í Grasaferð Jónasar Hallgrímssonar en sagan er talin skrifuð 1835-36. Þar segir um systurina góðu: „Það leið ekki á löngu fyrr en systir mín kom með samanbrotinn tínupoka og snjóhvíta rósavettlinga á höndunum [- – – ].“

Norðmenn virðast líka hafa saumað rósavettlinga sem eru keimlíkir hinum íslensku, ef marka má myndir á Digitalmuseum.no. Því miður eru engar upplýsingar um hversu gamlir þessir vettlingar eru en má giska á að þeir séu allir af Mæri eða úr Romsdal. Sjá dæmi hér, hér og hér.

Ef einhvern langar til að prjóna og sauma út rósavettlinga bendi ég á skemmtilegt viðtal með myndum, í Morgunblaðinu 6. desember 2005, við Helgu Þórðardóttur á Mælifellsá í Skagafirði, sem prjónar og hannar svona vettlinga, og uppskrift eftir Ingibjörgu Ólafsdóttur á síðunni Prjónakerling. Loks má nefna uppteiknað mynstur Elsu E. Guðjónsson af rósavettlingi í eigu Þjóðminjasafnsins í Húsfreyjunni 2. tbl. 1962 og annað mynstur í bókinni Íslenskur útsaumur eftir Elsu (sjónablað XIX, s. 91). Og ef menn treysta sér ekki til að sauma munstur með fléttusaumi má benda á að annars konar spor ætti að vera í góðu lagi, a.m.k. saumuðu skagfirskar konur í vettlinga með lykkjuspori árið 1918. (Margrjet Símonardóttir. 1918.)

Útprjónaðir vettlingar/tvíbandaprjónaðir vettlingar

Afar lítið hefur varðveist af íslensku útprjóni fyrr en kemur fram á seinni hluta 19. aldar. Það sem hefur fundist eldra er ofurlítil pjatla sem talin er frá 18. öld, mögulega frá 17. öld, og ekki er vitað úr hvers konar flík hún er. Pjatlan fannst í fornleifauppgreftri í Reykholti í Borgarfirði. Að sögn Elsu E. Guðjónsson sést á þessari prjónlespjötlu „tvíbanda bekkur í tveimur, litum […] en ofan og neðan við bekkinn leifar af einlitum, gráleitum grunni með sléttu prjóni.“ Af svarthvítri mynd sem fylgir grein Elsu má ráða að munstrið sé einfaldir samtengdir tíglar, Elsa segir síðan að „reitamunstur sömu gerðar og er á bekknum má sjá í sjónabókarhandriti frá 17. öld í eigu Þjóðminjasafnsins.“ (Elsa. E. Guðjónsson. 1992.) En raunar þarf ekki uppteiknað mynstur til að prjóna svo einfalt munstur svo tengingin við sjónabókarhandritið er líklega tilviljun sem engu skiptir.

Í Íslenzkum þjóðháttum, sem ætla má að lýsi því sem tíðkaðist á 19. öld, segir: „Tvíbandssparivettlingar tilhaldsstúlkna [voru] oft svart- eða rauðtíglóttir, 3 lykkjur í tígli og 3 umferðir, svo breytt um.“ (Jónas Jónasson. 1961, nmgr. s. 17.) Í sama riti segir og: „Annars konar útprjón [en ísaumaðir rósavettlingar sem Jónas telur ranglega að hafi verið prjónaðir] mun ekki hafa tíðkazt, nema stundum voru prjónaðir tvíbandaðir vettlingar með tveimur litum og voru þeir þá annaðhvort röndóttir eða tíglóttir.“ Í Norræna safninu í Stokkhólmi eru varðveittir íslenskir tíglóttir vettlingar frá 19. öld, sjá mynd hér til hliðar (sem krækir í síðu með stærri mynd). Þeir eru tvíþumla og óvíst hvort átti þá karl eða kona (konur notuðu líka tvíþumla vettlinga). Mér sýnist tíglamunstrið á þessum vettlingum vera alveg nákvæmlega eins og á litlu pjötlunni sem fannst í Reykholti og er elsta dæmi um íslenskt útprjón (sjá hér að ofan).

Fljótlega eftir aldamótin 1900 var orðið algengt á Vestfjörðum að prjóna vettlinga með litskrúðugum tvíbanda bekkjum. Svona vettlingar ganga núna undir nafninu vestfirskir laufaviðarvettlingar. Ekki er vitað hvenær þetta útprjón hófst og óvíst hvort rekja megi það lengra en til seinni hluta 19. aldar. Útprjónuðu bekkirnir eru með laufaviðarmunstri, eins og nafnið bendir til, fuglamunstri (dúfnastreng) o.fl. (Elsa E. Guðjónsson. 1985.) Vestfirskir laufaviðarvettlingar voru prjónaðir á fína prjóna, líklega nr. 1 ½, úr fínu tvinnuðu bandi úr góðu þeli. (Jóhanna Kristjánsdóttir. 1973.)

Á myndinni sést minn eigin laufaviðarvettlingur (litla myndin krækir í stærri mynd). Fitjaðar eru upp 80 lykkjur og aukið út í 84 lykkjur eftir að úlnlið sleppir. Vettlingarnir voru keyptir á handverksmarkaði í Hólmavík fyrir mörgum árum og satt best að segja held ég að þeir séu prjónaðir í vél (af því úlnliðsstykkið er prjónað fram og til baka og síðan saumað saman). Hafi einhver áhuga á að prjóna sér laufaviðarvettlinga bendi ég á grein, uppskrift og mynstur sem birtust í Vikunni 17. apríl 1980, Vestfirskir laufaviðarvettlingar. Á vef Þjóðminjasafnsins má sjá stóra mynd af tvennum vettlingum, aðrir eru laufaviðarvettlingar, en hvorir tveggja eru nýir að sjá.

Heimildir aðrar en vefsíður sem krækt er í:

Elsa E. Guðjóndsson. Rósavettlingar. Húsfreyjan. 1. apríl 1962, síða 25-27.

Elsa E. Guðjónsson: Um prjón á Íslandi. Hugur og hönd. Rit Heimilisiðnaðarfélags Íslands 1985, s. 8-12.

Elsa E. Guðjónsson. Íslenskur útsaumur. Veröld. 1985.

Elsa E. Guðjónsson. Fágæti úr fylgsnum jarðar. Skírnir.Tímarit hins íslenska bókmenntafélags. 166:1, vor 1992, s. 7-40.

Elísabet Steinunn Jóhannsdóttir. Skagfirskir rósavettlingar. Gefin út af höfundi 2003.

HANDVERK | Skagfirskir vettlingar á handverkssýningu. Blómum prýddir rósavettlingar. Morgunblaðið 6. desember 2005. Hér er krækt í greinina á mbl.is.

Jóhanna Kristjánsdóttir. Vestfirzkir laufaviðarvettlingar. Hugur og hönd. Rit Heimilisiðnaðarfélags Íslands. 1973, s. 14-15.

Jónas Hallgrímsson. Grasaferð. Jónas Hallgrímsson. Ritsafn. Helgafell. Fjórða útgáfa 1971.

Jónas Jónasson frá Hrafnagili. Íslenzkir þjóðhættir. Ísafoldarprentsmiðja. Þriðja útgáfa 1961. Bókin var fyrst gefin út 1934.

Margrjet Símonardóttir. Heimilisiðnaður. Iðnfjelag Viðvíkurhrepps í Skagafirði. Hlín. Ársrit Sambandsfjelags norðlenskra kvenna II, 1. tölublað 01.01.1918 [Ath. að tölublað og dagsetning hlýtur að vera rangt því greinin er dagsett 10. ágúst 1918], bls. 26-28.

Matthías Þórðarson. Skýrsla um viðbót við Þjóðmenjasafnið árið 1910. Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1911, bls. 70-98.

Sara Bertha Þorsteinsdóttir og Valgerður Kristín Sigurðardóttir. Prjón. Hugur og hönd. Rit Heimilisiðnaðarfélags Íslands1984, s. 10-13

Vestfirskir laufaviðarvettlingar. Vikan 17.04. 1980, bls. 28-29. (Þetta er endurbirtur stór hluti greinar eftir Jóhönnu Kristjánsdóttur í Hugi og hönd 1973.)

Posted in: Saga prjóns

Íslenskir prjónaðir vettlingar

Svo skemmtilega vill til að elsta prjónles sem fundist hefur á Íslandi er einmitt vettlingur:

Árið 1981 fannst sléttprjónaður einþumla belgvettlingur í uppgreftri að Stóru-Borg undir Austur-Eyjafjöllum. Hann er líklega frá fyrri hluta 16. aldar, og því elsta varðveitta íslenskt prjónles sem vitað er um. (Elsa E. Guðjónsson. 1985.)

Sem sjá má á myndinni er vettlingurinn allur sléttprjónaður og ekkert stroff enda lærðu menn líklega ekki að prjóna brugðnar lykkjur fyrr en seint á sautjándu öld, e.t.v. ekki fyrr en í upphafi 18. aldar. Hann er prjónaður gróft úr mórauðu tvíþættu ullarbandi, 3 lykkjur á sentimetra á hæðina en 4-5 lykkjur á sentimetra á breiddina. Annar einþumla belgvettlingur hafði fundist í uppgreftri á Bergþórshvoli 1927. Sá er einnig úr mórauðu spunnu ullarbandi og enn grófprjónaðri en sá sem fannst á Stóru-Borg, 3,5 lykkjur á cm á hæðina en 2,5 lykkjur á cm á breiddina. Vettlingurinn frá Bergþórshvoli er talinn heldur yngri eða frá því um 1600. Við fornleifaupparannsóknir í Kaupmannahöfn hefur fundist tugur tvíþumla vettlinga sem taldir eru íslenskt innflutt prjónles frá 17. öld. Þeir eru allir sléttprjónaði en með mismunandi lögun og úrtökum og ekkert sérlega líkir vettlingunum frá Stóru-Borg og Bergþórshvoli. (Elsa E. Guðjónsson. 1992.)

Þótt minjar séu fátæklegar er vitað að Íslendingar byrjuðu snemma að prjóna vettlinga, sjálfsagt nánast um leið og þeir lærðu að prjóna (einhvern tíma seint á 16. öld). Sokkar og vettlingar urðu mikilvæg útflutningsvara. Árið 1624 voru flutt út rúmlega 72 þúsund pör af sokkum og rúmlega 12 þúsund pör af vettlingum, nokkrar sveiflur voru í þessum útflutningi milli ára en nefna má að á dögum Almenna verzlunarfélagsins (1764-1773) voru árlega flutt út rúmlega 185 þúsund pör af sokkum og tæplega 71 þúsund pör af vettlingum. (Jón Aðils. 1971.) Óskráðir eru allir þeir vettlingar og önnur plögg sem íslenskir stúdentar í Kaupmannahöfn fengu send og seldu sjálfir, plögg sem Íslendingar seldu ýmissa þjóða sjómönnum við landið, sem og í vöruskiptaverslun innanlands.

Allir sem vettlingi gátu valdið prjónuðu: Peysur, sokka, vettlinga, húfur o.fl. Jón Aðils nefnir að menn hafi lagt stund á þessa iðju af því ekkert annað var að gera á veturna og halda þurfti fólki hvort sem var, jafnt gamalmenni sem börn „sem eigi voru til annars hæf.“ (Jón Aðils. 1971.) Síðari tíma heimildir nefna að börn urðu eins og aðrir að skila ákveðnu prjónlesmagni eftir vikuna, venjulega tveimur sjóvettlingspörum þegar þau voru átta ára og síðan meiru eftir því sem þau eltust. Gamall húsgangur er til vitnis um þetta:

Fyrst þú ert komin á fjórða ár
fara áttu að vinna.
Það er að læra listir þrjár
lesa, prjóna og spinna.

(Sara Bertha Þorsteinsdóttir og Valgerður Kristín Sigurðardóttir. 1984.)

Prjónlesið (prjónasaumurinn) greindist í tvo flokka: Eingirnisles (Enkelbaandsgods) og tvígirnisles (Dobbelbaandgods). Eingirnislesið var lika kallað púlsles eða duggarales, það var unnið úr grófu ótvinnuðu bandi. Duggaralesið var miklu algengara og hlaut nafn sitt af því að það seldist mest til hollenskra duggara á vorin en var allur gangur á hvernig gekk að selja það í kaupstað til útflutnings. Tvígirnislesið, einnig nefnt smáles eða tvíbandales, þótti fínna og var unnið úr fínu tvinnuðu bandi. Í smálessendingum frá fyrri hluta 18. aldar er minnst á belgvettlinga, venjulega einþumla en stundum tvíþumla, fingravettlinga og fleira prjónles. Duggaralesið/eingirnislesið var þó miklu algengara. (Jón Aðils. 1971.)

Sokkar og vettlingar voru þæfðir og notuð sérstök sokka- og vettlingatré til að móta plöggin í rétta stærð. Eitthvað af af sokkatrjám hefur varðveist hér á landi en engin vettlingatré. Myndin af vettlingatré hér til hliðar er af slíku verkfæri sem var til sölu á eBay fyrir skemmstu og sagt gamalt. Líklega hafa íslensku vettlingatrén litið einhvern veginn svoleiðis út. Vettlinga og sokka þæfðu menn yfirleitt í höndunum og skv. Niels Horrebow, sem rannsakaði lifnaðarháttu hér á landi á árunum 1749-51, var allt þæft í keytu (stæku hlandi) með miklu erfiði og á frumstæðan hátt. (Áslaug Sverrisdóttir. 2004.) Horrebow segir reyndar að Íslendingar hafi nýtt heitar lindir (hveravatn) til að þæfa enda bæði þófni hraðar og plöggin verði hvítari með því móti. Svo bætir hann við að menn þæfi stundum sokka og vettlinga með því að sitja á þeim og aka sér fram og aftur og til hliðar; þetta komist upp í vana og menn sitji því og aki sér í sætinu þótt ekkert sé prjónaplaggið undir þeim. (Horrebow, Niels. 1752.) Líklega hefur Horrebow eitthvað misskilið athæfið því vandséð er hvernig hægt er að þæfa plagg með rasskinnunum! Haft er eftir konu fæddri 1841 að tíðkast hafi að ganga þannig frá vestfirskum laufaviðarvettlingum: „Þegar vettlingarnir voru búnir, voru þeir lóaðir, þæfðir og sléttaðir með því að sitja á þeim, meðan þeir þornuðu úr þófinu.“ (Jóhanna Kristjánsdóttir. 1973.) Kann að vera að þessi siður sé gamall og Niels Horrebow hafi séð eitthvað svipað rúmri öld áður en misskilið.

Ljóst er að prjónlesið íslenska var afar misjafnt að gæðum og var frá upphafi útflutnings talsvert kvartað undan slælegum vinnubrögðum í íslensku prjóni og reynt að setja reglur þar um. Einþumlaðir vettlingar áttu að vera hæfilega stórir, tvíþumla vettlingar (sjóvettlingar) fullstórir og vel rónir, skv. dómi um duggarasokka frá 1606. (Jón Aðils. 1972.) Sé prjónað laust á grófa prjóna má dylja það ágætlega þegar búið er að svellþæfa flíkina, eins ef prjónið er misfast. Á hinn bóginn slitnar svoleiðis prjónles miklu hraðar en fastprjónað. Líklega hafa Íslendingar ekki gætt þess að prjóna fast og jafnt og enn er verið að kvarta undan svoleiðis vinnubrögðum seint á nítjándu öld:

Það er annars eptirtektavert með tvær þessa síðast töldu vöru tegundir [þ.e. „smáband og fingravetlinga“] hvað þær hafa selst illa erlendis nú hin næstliðnu ár, og hefir kaupstjóri Gránufjelagsins fært oss heim sanninn um það, að þetta væri mest því að kenna hvað varan hefði verið illa og óvandlega unnin. Fyrir fleiri árum síðan seldust fingravetlingar og jafnvel smáband fyrir það verð að töluverð atvinna var við að vinna þessa tóvöru enda var það þá stundað af allmiklu kappi hjer á Norðurlandi, en það var meinið að ekki var jafnframt hugsað um að láta vöruna vaxa að gæðum sem vexti, heldur þvert á móti einungis hugsað um parafjöldann og hvortveggi þessar vörur voru þá ver unnar sem fleiri stunduðu það, og meira var hugsað um að spara efnið. Á þenna lítt-nýta tóskap komst svo óorð og fyrirlitning svo hann hætti að seljast, og hafa menn þannig haft það fyrir óvandvirknina, að missa, að minnst kosti í bráð þess atvinnu, sem að vísu engan veginn gat heitið arðmikil, en þó var skaði fyrir þá að missa, er ekkert annað gátu gjört sjer að atvinnu í hins stað.
(Þingeyingur. 1880.)

Prjónaðir sokkar seldust fyrir miklu hærra verð en vettlingar frá upphafi útflutnings. Sem dæmi má nefna að árið 1616 jafngiltu: 24 duggarasokkar = 72 pör vettlingar = 48 pör valdari vettlingar = 1 hundrað fiskar. Árið 1684 jafngiltu þrjú vettlingapör einu sokkapari. (Þorkell Jóhannesson. 1943.) Samt kepptust menn við að prjóna vettlinga uns kaupmenn sögðu stopp:

Í byrjun 18 aldar fóru Íslendingar að vinna miklu meira af vetlingum en sokkum, hvernig sem á því hefur staðið, en kaupmenn voru harðóánægðir með það og fengu því ráðið, að Íslendingum var bannað að vinna meira af vetlingum en til fimtunga við sokkana, og hélzt það upp frá því.
(Jón Aðils. 1971.)

Í verðlagsskrá frá 1861 kemur vel fram að enn borgaði sig engan veginn að prjóna vettlinga til sölu, sokkar voru mun vænlegri: Fyrir sjóvettlinga fengust aðeins 8 skildingar en fyrir eingirnissokka (duggarasokka) fengust 29 1/2 skildingur, 45 skildingar fyrir tvíbandssokka. (Verðlagsskrár. 1861.)

Hvernig voru vettlingarnir?

Fyrir utan fátæklegar minjar sem fundist hafa, eins og vettlingana á Stóru-Borg og Bergþórshvoli sem minnst var á í upphafi, er næsta lítið vitað hvernig vettlingar hér á landi voru gegnum tíðina eða hvernig vettlinga Íslendingar seldu út. Vettlingar eru þannig flíkur að þeim var slitið upp til agna og leifar þeirra fátíðar. Þó má e.t.v sjá vísbendingar um vettlingatísku séu skoðuð gömul málverk.

Á myndinni hér til hliðar sjást líklega heiðurshjónin Þórður Jónsson og Guðný Einarsdóttir, sem bjuggu í Stóra-Laugardal í Tálknafirði um og fyrir aldamótin 1700. Myndirnar skreyta tvo kirkjubekki sem nú eru á Þjóðminjasafni Íslands. Bæði eru þau spariklædd og Guðný húsfreyja heldur á mórauðum vettlingum „með háum svartbekkjóttum (flosuðum?) löskum í vinstri hendi.“ (Elsa E. Guðjónsson. 1994.) Smelltu á myndina til að sjá stóra mynd af vettlingum Guðnýjar.

Það er ómögulegt að sjá af máluðu myndinni hvort Guðný heldur á prjónuðum eða saumuðum vettlingum en í ljósi þess að í Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn eru varðveittir prjónaðir fingravettlingar frá sautjándu og/eða átjándu öld sem eru mjög svipaðir þessum (sjá myndina til hægri sem krækir í myndasýningu með stórum myndum af dönsku vettlingunum) og að Gunnister-vettlingarnir skosku, frá því seint á 17. öld, eru einnig svipaðir í laginu má allt eins gera því skóna að Guðný húsfreyja í Tálknafirði hafi átt prjónaða vettlinga skv. tísku þeirra tíma. Hún hefur e.t.v. ekki haft lag á að prjóna sér fingravettlinga en hefur haldið háu uppslögunum/löskunum og kannski flosað (afbrigði af því að rýja) rendurnar efst til að gera vettlingana enn fínni.

Tæpri öld síðar eru svona vettlingar eða hanskar með háum uppslögum enn í tísku á Íslandi ef marka má málverk John Cleveley yngri frá 1772 af íslenskri konu í reiðfötum. (Sé smellt á myndina til hægri kemur upp stærri mynd af hönskunum hennar.) Cleveley var í föruneyti Joseph Banks sem heimsótti Ísland þetta ár. Reiðkonan prúðbúna á myndinni er líklega klædd saumuðum vettlingum, með útsaumuðum eða baldýruðum uppslögum og myndarlegu kögri. Ég veit ekki hversu sennilegur þessi búningur er en hún er a.m.k. í hefðbundnum sauðskinnsskóm á myndinni.

Þótt Guðný Einarsdóttir í Stóra-Laugardal hafi þurft að láta sér prjónaða vettlinga nægja var ekki svo um háttsettar konur. Í skrá yfir þá muni sem Margrét Halldórsdóttir, dáin 21. júlí 1670, kona Brynjólfs biskups Sveinssonar, lét eftir sig eru m.a. taldir upp „fernir hanzkar, einir hvítir, einir baldýraðir, einir svart-baldýraðir og einir með gullvírsborðum.“ (Jón Aðils 1971, nmgr. s. 457.) Jón Aðils segir: „[- – -] hefur hún þó víst eigi verið neitt sérlega tildursöm eða skrautgjörn“ og víst er að Brynjólfur biskup gekk sjálfur ætíð í heimaunnum vaðmálsfötum til að setja alþýðunni gott fordæmi. (Æsa Sigurjónsdóttir. 2004.) Kannski hafa hanskar Margrétar biskupsfrúar líkst eitthvað hönskum prúðbúnu reiðkonunnar sem John Cleveley málaði öld eftir lát Margrétar.

Íslenskir tvíþumla vettlingar

�slenskur sjóvettlingur Á byggðasöfnum hringinn í kringum landið má sjá tvíþumla sjóvettlinga frá því seint á nítjándu öld til byrjun tuttugustu aldar. Svoleiðis vettlinga má og sjá á söfnum erlendis og oftar en ekki eru þeir sagðir íslenskir en raunar bendir margt til að aðrar þjóðir sem seldu ríkulega af prjónlesi á svipuðum markaði og Íslendingar hafi prjónað eins vettlingar, t.a.m. eru tvíþumla vettlingar meðal þess sem Jótar prjónuðu til sölu. (McGregor, Sheila. 1984.) Á Jótlandi ríkti álíka barnaþrælkun í prjóni og hérlendis og allir sem vettlingi gátu valdið prjónuðu, þæfðu og seldu. Hér má sjá sænska tvíþumla vettlinga, líklega innan við aldar gamla, og hér norska tvíþumla sjóvettlinga en myndin til hægri er af íslenskum tvíþumla vettlingi á Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn.

Tvíþumla sjóvettlingar voru, eins og annað íslenskt prjónles, þæfðir vandlega og þurrkaðir og mótaðir á vettlingatrjám „og voru smátré sett í þumlana“. (Jónas Jónasson. 1961.) Þeir höfðu þann kost að þegar annar þumallinn slitnaði, af róðri og volki, mátti snúa vettlingnum og brúka hinn þumalinn óslitinn. Leitt hefur verið getum að því að sjóvettlingar hafi einmitt átt að vera óþarflega langir, „fullstórir“, því þá mátti brjóta endann inn í lófann til hlýinda. (Tilvitnun í Fred Hocker, starfsmann Vasa safnsins í Stokkhólmi, á vefsíðunni Ready to wear (1640s style). Þegar fiskimenn í nyrstu héruðum Noregs (Nordland og Troms) gerðu sig klára á fiskveiðar í Lofoten prjónuðu konurnar á þá sjóvettlinga út bestu ullinni, laust spunninni og lítt tvinnaðri, á grófa prjóna. Sjóvettlingarnar voru hafðir þrefalt stærri en venjulegir vettlingar því þeir áttu að fá endanlega lögun við þæfingu, annað hvort í sóda- eða sápuvatni – í fiskisúpu á stöku stað. (Nielsen, Ann Møller. 1988.) Eins og fyrr var sagt áttu íslenskir sjóvettlingar að vera vel rónir. Niels Horrebow lýsti aðferðinni þannig: „Þeir sem róa út á sjó klæðast vettlingunum, dýfa þeim öðru hvoru í hafið og þæfa þá þannig um leið og þeir róa, milli handanna og áranna – og þurfa ekkert að hafa fyrir þessu annað en að róa.“ (Horrebow, Niels. 1752.)

Ef marka má fyrri tíðar myndverk voru hvunndagsvettlingar karla almennt tvíþumla, þurfti ekki sjómenn til. Til vinstri er bútur úr málverki John Cleveley yngri af húsi og umhverfi þess við jaðar Garðahrauns 1772. Á annarri teikningu gerðri í för Banks hingað til lands 1772 sést lítil stelpa í tvíþumla vettlingi. (Báðar myndirnar krækja í stærri útgáfur.)

Tvíþumla vettlingar hafa stundum komið erlendum ferðamönnum spánskt fyrir sjónir, t.d. þessari ensku frú sem ferðaðist um Ísland laust fyrir 1890:

Þessir vettlingar […] eru gerðir eins barnsvettlingar, með þumal beggja vegna; og ef lófi vettlingsins slitnar þegar karlmaðurinn rær eða stundar aðra erfiða vinnu, snýr hann honum einfaldlega og notar hinn þumalinn. Þessir vettlingar eru venjulega prjónaðir úr grárri ull, þumlarnir hafði hvítir, og úr fjarlægð líkjast þeir kanínuhaus með löngum eyrum. (Tweedie, Alec. 1894.)

P.S. Þríþumla vettlingar tíðkuðust á miðöldum í Evrópu og eitthvað lengur. Saga þeirra er rakin hér og finna má fleiri myndir á þessari síðu með leiðbeiningum fyrir miðaldahlutverkaleiki eða á teikningu Breu frá 1535-30 á British Museum. Mér vitanlega eru engar heimildir um að svoleiðis vettlingar hafi verið notaðir á Íslandi.

Um útsaumaða og útprjónaða vettlinga verður fjallað í næstu færslu.

Heimildir aðrar en vefsíður sem krækt er í:

Áslaug Sverrisdóttir. Tóskapur. Ullarvinna í bændasamfélaginu. Hlutavelta tímans. Menningararfur á Þjóðminjasafni. Þjóðminjasafn Íslands. 2004, s.197-203.

Elsa E. Guðjónsson: Um prjón á Íslandi. Hugur og hönd 1985, s. 8-12.

Elsa E. Guðjónsson. Fágæti úr fylgsnum jarðar. Skírnir. Tímarit hins íslenska bókmenntafélags. 166:1, vor 1992, s. 7-40.

Elsa E. Guðjónsson. Kirkjubekkir frá Stóra-Laugardal. Gersemar og þarfaþing. Úr 130 ára sögu Þjóðminjasafns Íslands. Þjóðminjasafn Íslands og Hið íslenska bókmenntafélag. 1994, s. 144-145.

Horrebow, Niels. Tilforladelige Efterretninger om Island med et nyt Landkort og 2 Aars Meteorologiske Observationer. 1752, s. 333-4. Aðgengileg á Google books og krækt í hana þar.

Jóhanna Kristjánsdóttir. Vestfirzkir laufaviðarvettlingar. Hugur og hönd 1973, s. 14-15.

Jónas Jónasson frá Hrafnagili. Íslenzkir þjóðhættir, þriðja útgáfa 1961. Ísafoldarprentsmiðja, Reykjavík. Bókin var fyrst gefin út 1934.

Sara Bertha Þorsteinsdóttir og Valgerður Kristín Sigurðardóttir. Prjón. Hugur og hönd 1984, s. 10-13.

McGregor, Sheila. The Complete Book of Traditional Scandinavian Knitting. B.T. Batsford Ltd., London. 1984.

Nielsen, Ann Møller. Alverdens strikning – historie og teknik. Forlaged Ariadne, Fredericia. 1988

Tweedie, Alec. A Girl’s Ride in Iceland. London. 1894, önnur útgáfa. Bókin er aðgengileg á Gutenberg.org og er krækt í hana þar.

Verðlagsskrár. Íslendingur, 8. mars 1861, s. 182.

Þorkell Jóhannesson. Ullariðnaður. Iðnsaga Íslands, síðara bindi, s. 135-153. Ritstjóri Guðmundur Finnbogason. Iðnaðarmannafélagið í Reykjavík. 1943.

Þingeyingur. Nokkur orð um vöruvöndun og vörumat. Norðanfari 16. júní 1880, s. 80

Æsa Sigurjónsdóttir. Klæðnaður og tíska. Breytingar á fatnaði í ellefu aldir. Hlutavelta tímans. Menningararfur á Þjóðminjasafni. Þjóðminjasafn Íslands, 2004, s. 236-245. Greinina má einnig finna á vef Þjóðminjasafns og er krækt í hana hér.

Posted in: Saga prjóns

Hver er dýrlingur prjóns?

Þótt prjónaskapur sé með göfugustu iðju er vafamál hvort nokkur dýrlingur hefur alfarið á sinni könnu að veita himneska hjálp við lykkjufalli eða redda prjónlesi með kraftaverki, það er ekki einu sinni á hreinu hvern best er að ákalla í þessum efnum. Þetta kemur óneitanlega á óvart því flest handverk/handverksmenn eiga sér sinn eigin dýrling – af hverju ekki prjónakonur (af báðum kynjum)?

Nokkrir eru þeir þó heilögu mennirnir (af báðum kynjum) sem sérstaklega eru tengdir prjóni en því miður hafa þeir ýmislegt annað á sinni könnu sem þeir eru þekktari fyrir, sumt ansi langt frá prjóni.

Í ritinu Dictionnaire Universel de Commerce, útg. 1723, eftir Savary des Bruslons, segir af gildi (iðnaðarmannasamtökum) prjónara í París, Gildi heilags Fiacra, sem stofnað var 1527. Dýrlingur prjónaranna var heilagur Fiacra, líklega valinn vegna þess að hann var talinn skoskur konungssonur og Frakkarnir höfðu það fyrir satt að prjónakunnátta hefði borist frá Skotlandi. Önnur yngri heimild segir að heilagur Fiacra hafi verið orðinn dýrlingur franskra húfugerðarmanna meir en 150 árum áður en prjónagildið valdi hann sem sinn dýrling.

Heilagur Fiacra var írskur munkur á sjöundu öld, sem þvældist um og endaði í Frakklandi. Hann undi sér við dæmigerða helgimannaiðju í lifanda lífi: Baðst fyrir, fastaði, sinnti sjúkum, ræktaði garðinn sinn o.s.fr. Honum var meinilla við konur og kvenfólki var alfarið bannaður aðgangur að klaustrinu sem hann stofnaði.

Fiacra dýrlingur prjóns Sem dýrlingur er heilagur Fiacra þekktastur fyrir að vera verndari garðyrkju og lækningarjurta. En jafnframt er hann dýrlingur þeirra sem þjást af kynsjúkdómum (þetta hlutverk er tengt andúð hans á konum); dýrlingur þeirra sem þjást af gyllinæð (sem var kölluð veiki heilags Fiacra á miðöldum) og svo er hann dýrlingur leigubílstjóra! Miðað við þessi hlutverk heilags Fiacra finnst mér ekki sérlega gæfulegt að fela honum einnegin guðlega umsjá með prjónaskap þótt franskir prjónarar í iðnaðarsamtökum hafi kosið svo endur fyrir löngu.

Á myndinni sést stytta af heilögum Fiacra sem aðaldýrlingi írskra garðyrkjumanna. Fiacra starir á akarn sem hann heldur á.

Austurkirkjan býður upp á meira aðlaðandi dýrling fyrir trúaðar prjónakonur en sú rómversk-kaþólska, heilaga Paraskevu. Paraskeva er líka kölluð Petka, hugsanlega vegna þess að slavneskar goðsagnir af heiðinni gyðju með því nafni (nafnið þýðir föstudagur og paraskevi er gríska orðið yfir föstudag) hafi blandast við helgisögur af Paraskevu. Heilög Paraskeva er svo kennd við ýmis slavnesk lönd eftir smekk enda vinsæll dýrlingur þar eystra.

Petka dýrlingur prjónakvenna Paraskeva fæddist í nágrenni Konstantínópel í Tyrklandi einhvern tíma á 11. öld og var dóttir velstæðra landeigenda. En þegar hún var tíu ára gömul boðaði raust guðs henni að fylgja sér og afneita öðru. Svo Petka litla gaf fátækum öll sín föt og allt sitt dót og hélt til Konstantínópel, foreldrum hennar til mikillar armæðu. Petka flæktist um (enda leituðu foreldrarnir hennar ákaft), gekk í klaustur, heimsótti Jerúsalem og lifði fábrotnu trúarlífi. Engill birtist henni í draumi þegar hún var 25 ára gömul og sagði henni að snúa heim, sem hún og gerði en tveimur árum síðar lést hún. Helgum dómum hennar (gripum og líkamsleifum) var dreift á kirkjur í nágrenninu, seinna meir voru þær fluttar til Belgrad, svo til Konstantínópel en á endanum var þeim safnað saman í kirkju í Rúmeníu.

Kannski er það vegna þess að Paraskeva gaf fátækum klæði sín að hún er höfuðdýrlingur spunakvenna, saumakvenna, vefara og prjónakvenna.

Í grísk-orþódoxu kirkjunni er 14. október helgidagur Petku/Parachevu. Á síðunni sem krækt er í kemur fram að þennan dag, í Búlgaríu, megi konur helst ekki lyfta litla fingri og stranglega er bannað að spinna eða prjóna. (Í sumum búlgörskum þorpum ríkir algert bann við að snerta á ull næstu tólf dagana á eftir.) Samkvæmt þjóðtrúnni birtist heilög Petka í snákslíki þeim konum sem vinna með ull á helgidegi hennar.

Litlum sögum fer af áhuga grísk-kaþólskra á að dubba upp nýjan prjónadýrling, enda Petka svo sem ágæt til starfans, en rómversk-kaþólskar prjónakonur eru sumar ekki hrifnar af honum Fiacra og vilja fá almennilegan einkadýrling prjóns. Eru þar helst nefndar sem kandídatar heilög Gemma Galgani (d. 1903 og tekin í heilagra manna tölu árið 1940) og heilög Rafqa (d. 1914 og tekin í heilagra manna tölu árið 2001). Báðar voru iðnar prjónakonur í lifanda lífi.

Vér lúterstrúar eða jafnvel vantrúar prjónakonur getum látið okkur fátt um finnast og haldið áfram að passa okkar lykkjur sjálfar. En það væri samt óneitanlega gaman að ótvíræður dýrlingur prjóns væri til …

Posted in: Saga prjóns

Þjóðsagnir um þunglyndi og konur

Nútíma þjóðsögur eru oft skemmtilegar, t.d. sú um að Hagkaup selji öðru hvoru G-strengi fyrir fimm ára stúlkubörn eða sú um að í máli eskimóa séu óteljandi orð yfir snjó. Eftir lestur greinar eftir geðlækninn Lauru D. Hirschbein velti ég því fyrir mér hvort staðhæfingin um að þunglyndi sé miklu algengara meðal kvenna en karla sé ein af þessum nútíma þjóðsögum sem næstum ómögulegt er að kveða niður. Greinin heitir Science, Gender, and the Emergence of Depression in American Psychiatry 1952-1980 og birtist í Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 2006, 61 hefti:2, s.187. Hér á eftir verður stiklað á stóru um efni greinarinnar.

Þótt aðalumfjöllunarefnið sé að rekja hugmyndir um að þunglyndi sé miklu algengara meðal kvenna en karla er talvert fjallað það hvernig skilgreining á þunglyndi og margauglýstar orsakir þunglyndis eru fengnar með „bakleiðslu“ (Facebook-vinur minn einn stakk upp á þessu orði sem mér finnst lýsa fyrirbærinu vel), þ.e.a.s. með alkunnri rökvillu sem heitir Post hoc ergo propter hoc. Rökleiðsla af þessu tagi ætti erfitt uppdráttar í hugvísindum, a.m.k. get ég ekki ímyndað mér að hún teldist tæk í mínu fagi, en virðist prýðilega gjaldgeng í vísindalegri geðlæknisfræði. Í stuttu máli sagt felst röksemdarfærsla geðlæknisfræða í því að fyrir slembilukku uppgötvuðu menn að sum lyf virtust létta lund sjúklinga (sem voru með allt aðra sjúkdóma en þunglyndi), með dýratilraunum tókst að greina áhrif lyfjanna til þess að breyta boðefnaframleiðslu í heila (einkum serótónín og noradrenalínframleiðslu) og því var dregin sú ályktun að þunglyndi stafaði af ruglingi í þessari boðaefnaframleiðlu … sem urðu svo rök fyrir því að ávísa lyfjum sem breyttu boðefnaframleiðslunni gegn þunglyndi. Sá fróðleikur sem læknar hampa við þunglyndissjúklinga er fenginn svona:

Þunglyndislyf breyta boðefnaframleiðslu í heila => þunglyndi stafar af rugli á boðefnaframleiðslu í heila => til að lækna þunglyndi þarf að taka þunglyndislyf sem breyta boðefnaframleiðslu í heila.

Mætti ímynda sér sambærilega rökleiðslu um krabbameinslyf og krabbamein:

Krabbameinslyf valda hárlosi => krabbamein stafar af of miklu hári => til að lækna krabbamein þarf að taka lyf sem veldur hárlosi.

Það sjá náttúrlega allir í hendi sér að þetta er hundalógík og rugl. Samt er fullt af fólki sem trúir þessari speki nútímageðlækninga um orsakir þunglyndis.

Í prófunum á þessum lyfjum sem breyttu boðefnaframleiðslu heilans var fylgst með hvað breyttist einkum í líðan þeirra sem lyfin voru prófuð á, þau einkenni grúppuð saman og kölluð þunglyndi, lyfin síðan markaðssett sem and-þunglyndislyf (antidepressant), þ.e.a.s. þau drægju úr því sem nú voru orðin viðurkennd einkenni þunglyndis.

Fyrstu geðlyfjatilraunir sem tengdust lyfjafyrirtækjum, um og uppúr 1950, voru þannig að geðlæknar prófuðu lyf á alls konar sjúklingum, oft inniliggjandi á spítölum. Lyfin voru ekki prófuð við einum geðsjúkdómi öðrum fremur enda sortéring geðsjúkdóma fremur frumstæð og engin sérstök mælitæki voru til að meta árangurinn. Í þessum fyrstu lyfjatilraunum voru miklu fleiri kvenkyns sjúklingar en karlkyns, sem endurspeglaði einfaldlega kynjaskiptingu sjúklingahóps á geðspítölum. (Um ástæður þess að innlögðum körlum fækkaði á amerískum geðspítölum eftir stríð hefur verið talsvert bollalagt en það er ekki efni þessarar færslu.) Að þessu leyti voru geðlyfjaprófanir andstæðar öðrum lyfjaprófunum á sama tíma því oft voru lyf eingöngu prófuð á körlum.

Aðferðarfræði í lyfjatilraunum batnaði smám saman og á sjötta áratug síðustu aldar var farið að velja sjúklingahópa í þunglyndislyfjatilraunir. Sjúklingar máttu bara taka þátt í svoleiðis tilraunum ef þeir sýndu einhver einkenni þunglyndis en þeir sem stríddu við önnur vandamál, t.d. alkóhólisma, voru útilokaðir. Um leið var skilgreiningin á þunglyndi þrengd mjög: Þunglyndir voru þeir einir sem sýna mátti fram á að gætu hlotið bata af þunglyndislyfjum. Þessi strangari sortéring jók enn vægi kvenkyns prófenda í hópi þeirra sem þunglyndislyf voru prófuð á. Rannsakendur höfðu litlar sem engar áhyggjur af kynjahallanum en þó má finna dæmi af einum rannsakanda sem bendi á að kynjahalli í þunglyndi hyrfi ef alkóhólismi væri talinn með.

þunglynd kona Upp úr 1970 lýstu þunglyndislyfjarannsakendur því almennt yfir að þunglyndi væri algengara meðal kvenna en karla. Á áttunda áratugnum óx kvenréttindahreyfingum fiskur um hrygg og félagsvísindamenn hoppuðu á yfirlýsingar lyfjarannsakenda og fóru að reyna að greina hvaða þættir í félagslegu umhverfi kvenna gætu gert illt verra þegar litið væri til þess að þeim væri hættara til að veikjast af þunglyndi en körlum. Smám saman varð hugmyndin um að þunglyndi væri fyrst og fremst kvennasjúkdómur að kennisetningu sem fáir urðu til að gagnrýna. Má segja að þessi nýja kennisetning hafi náð hæstu hæðum í viðamikilli rannsókn á þunglyndi þar sem eingöngu voru rannsakaðar konur. Af niðurstöðunum voru hins vegar dregnar ályktanir um þunglyndi almennt og í greinaskrifum um þessa rannsókn var upp og ofan hvort þess var getið í titlum eða útdráttum að viðföng rannsóknarinnar hefðu verið konur einar.

Þunglyndislyfjarannsóknir voru sem sagt frá upphafi gerðar á óflokkuðum hópum með geðræna sjúkdóma þar sem hallaði mjög á karla í þátttöku, þunglyndi skilgreint út frá því hvaða einkenni þunglyndislyfin virtust slá á, virkni lyfjanna við akkúrat þessum einkennum var síðan notuð til auglýsa lyfin sem and-þunglyndislyf (anti-depressant). Þarf varla að taka fram að konur voru í meirihluta þeirra sem höfðu þessi einkenni, voru þ.a.l. greindar þunglyndar af vel upplýstum og velauglýsingalesnum læknum og urðu mikill meirihluti hraðvaxandi þunglyndissjúklingahóps.

Mar�a mey Það vakti sérstaka athygli mína að Hirschbein segir frá því í fyrstu almennt samþykktu skilgreiningunni á þunglyndi, þ.e.a.s. upptalningu sjúkdómseinkenna í DSM-III (sem kom út árið 1980), var pirringur (lýsing á „irritability“) sem sagt var geta einkennt þunglyndi barna og unglinga. Þegar næsta útgáfa af greiningarlyklinum kom út, DSM-IIIR árið 1987, var búið að fella þetta einkenni út og það hefur ekki birst aftur. Hirschbein nefnir þetta bara í neðanmálsgrein en af því ég er örugglega ekki eini þunglyndissjúklingurinn sem verð óstjórnlega pirruð út af smámunum þegar sjúkdómurinn blossar upp velti ég því fyrir mér af hverju pirringur er ekki lengur talinn með í einkennum þunglyndis (hann er heldur ekki talinn í ICD-10, þeim greiningarlykli sem íslenskt heilbrigðiskerfi á að nota). Í ljósi þess sem ég fjallaði um í síðustu færslu hvarflar að mér að pirringur sé ekki talinn sjúkdómseinkenni þunglyndis af því hann samrýmist ekki hugmyndum (geðlækna?) um það hvernig konur séu í innsta eðli sínu; „hin góða kona“ er vissulega veiklynd og grátgjörn … en skilur allt og umber allt. Og af því erkitýpa þunglyndissjúklings er einmitt sú sama og erkitýpa kvenna að mati nútímakarlremba (áður var þessi týpa kannski þekktust sem mynd rómantískra skálda af mæðrum sínum … ætli megi ekki rekja hana aftur til Maríu meyjar) er eðlilegt að fella út sjúkdómseinkenni sem ekki falla að þeirri dýrlegu kvenmynd. Ég reikna með að einhverjar svona undirliggjandi hugmyndir hafi valdið því að pirringur úr hófi fram telst ekki lengur einkenni á þunglyndi.

Og svo fóru menn að spá í af hverju konur yrðu miklu frekar þunglyndar en karlar. Í greininni segir af rannsókn Klaiber o.fl. en Klaiber þessi var sannfærður um að estrógen-hormónið virkaði eitthvað samfara boðefnarugli í heila. Þrátt fyrir ítarlegar rannsóknir tókst honum ekki að færa sönnur á að estrógen hefði neitt með með þunglyndi kvenna að gera. Samt sem áður lýsti hann þessu yfir:

Þunglyndi er fylgifiskur fyrirtíðarspennu. Þess vegna er freistandi að velta því fyrir sér hvort fyrirtíðarspenna og þunglyndi séu hvort tveggju hluti af sömu samfellu þar sem styrkur MAO (mónóamíðs) greini þetta tvennt að.

Áhuginn á meintu mikilvægi kvenhormóna í þunglyndi var svo mikill að einn rannsóknarhópur ákvað að nýta þessar hugmyndir fyrir þunglynda karla og rökstuddi tilraun sína þannig:

[…] ef ofurkvenleiki (being ‘more female’) tálmar svörun sjúklings við imipramíni (gömlu þríhringlaga þunglyndislyfi) og ef karlmennska (being male) bætir svörun (ásamt því að minnka líkur á þunglyndi) þá gæti aukin karlmanneska (being ‘more male’) bætt svörun við imipramín enn frekar.

Svo rannsakendur reyndu að gefa fimm þunglyndum karlmönnum testósterón. Því miður fengu fjórir af þessum fimm körlum sjúklega ofsóknarkennd af testósteróninu. Rannsóknarhópurinn játaði sig þó engan veginn sigraðan heldur lýsti yfir: „Það er freistandi að segja að með því að nota karlhormón höfum við snúið þeim sjúkdómi þessara fjögurra karla frá því að vera dæmigerður sjúkdómur kvenna til þess að vera dæmigerður sjúkdómur karla.“

Hirschbein rekur síðan hvernig mælitæki til að mæla þunglyndi hafi verið afar kynjamiðuð, annars vegar Hamilton-skalinn sem var upphaflega þróaður eingöngu með hliðsjón af karlkyns þunglyndissjúklingum og hins vegar geðlægðarkvarða Becks, sem var hannaður með hliðsjón af sjúklingahópi þar sem konur voru í meirihluta. Hönnun beggja mælitækjanna hafði það að leiðarljósi að mæla árangur meðferða sem verið var að prófa (Hamilton-kvarðinn til að mæla árangur í þunglyndislyfjatilraunum, Becks-kvarðinn til að mæla árangur af hugrænni atferlismeðferð) en ekki að mæla/kvarða tiltekinn sjúkdóm, þ.e. þunglyndi. Seinna meir var farið að nota Becks kvarðann til að skima fyrir þunglyndi meðal almennings en menn hafa aldrei velt því fyrir sér hvort svona spurningalisti um tilfinningar, hannaður til að mæla lækningarmátt ákveðinnar sálfræðimeðferðar með hliðsjón af hópum sem konur skipuðu að meirihluta, henti körlum eða virki yfirhöfuð sem gott greiningartæki á þunglyndi karla.

Skv. grein Hirschbein hefur aldrei verið rannsakað almennilega hvort konum hætti meir til þunglyndis en körlum. Rannsakendur gáfu sér í upphafi þunglyndislyfjarannsókna að fleiri konur væru þunglyndar en karlmenn (sem stafar af kynjahlutfalli sjúklinga á amerískum geðspítölum eftir stríð); þ.a.l. hefur áherslan verið lögð á að greina konur, veita konum læknishjálp (aðallega ávísa þeim lyfjum) og setja fram kenningar byggðar á konum sem hefur svo leitt til þeirrar niðurstöðu að þunglyndi sé algengara meðal kvenna en karla. Eftir lestur greinarinnar liggur í augum uppi að meginvandinn er sá að þunglyndi hefur aldrei verið skilgreint sem sjúkdómur heldur skilgreint sem listi einkenna sem ákveðin lyf kunna að ráða bót á stundum. Að mínu mati hefur læknavísindunum þokað nákvæmlega ekkert frá tímum Hippókratesar í skilningi á þunglyndi.

Kenningin um að þunglyndi sé algengara meðal kvenna en karla virðist því studd af svipaðri “bakleiðslu“ (Post hoc ergo propter hoc) og kenningin um að boðefnarugl í heila sé orsök þunglyndis: Hvort tveggja á lítið skylt við vísindi heldur eru nútíma goðsögur.

Posted in: Geðlyf

Hafa þunglyndislækningar villst af leið?

Það var fyrir réttu ári síðan að augu mín opnuðust; Ég áttaði mig á því að ég myndi aldrei ná bata með hefðbundnum aðferðum geðlækna við þunglyndi. Svo merkilegt sem það nú er var það bókmenntafræði sem opnaði mér leið. Af rælni hafði ég fengið lánaða bókina Sykdom som litteratur á bókasafni, ætlaði raunar bara að glugga í kaflana um berkla og holdsveiki en kíkti svo líka í kaflann um þunglyndi. Allt í einu rann upp fyrir mér að ég var farin að gegna hlutverki bókmenntapersónu, klisju eða erkitýpu, en ekki persónu af holdi og blóði. Eitt er að lesa nýrómantískan harmagrát – allt annað að þurfa að leika nýrómantíska harmræna kvenpersónu upp á hvern dag og finna sig engan veginn í hlutverkinu.

Stytta af þunglyndri konu Meðan ég var að átta mig á hvernig viðhorf geðheilbrigðisstarfsmanna til sjúklinga má að einhverju leyti skilja út frá bókmenntafræðikenningum bloggaði ég færslurnar Geð, sál, líkami, staðalímynd og Haltu kjafti og vertu … þunglynd?, sem reyndust fara sérstaklega fyrir brjóstið á þáverandi geðlækninum mínum. Í færslunum er tekið nokkuð djúpt í árinni og eftir að hafa kynnt mér hefðbundnar þunglyndislækningar í ár sé ég að málin eru flóknari en í þeim kemur fram. En þetta var góður byrjunarreitur fyrir mig og raunar er ég enn sammála megninu af færslunum. Ég rakst núna áðan á klausu eftir sálfræðinginn og geðhvarfajúklinginn Kay Redfield Jamison um tengsl þunglyndis og erktýpu kvenleikans:

Þunglyndið samræmist betur hugmyndum þjóðfélagsins um það hvernig konur séu í innsta eðli sínu, þ.e.a.s. hlédrægar, viðkvæmar, veiklyndar, bjargarlausar, grátgjarnar, ósjálfstæðar, ringlaðar, fremur leiðinlegar og ekki mjög metnaðarfullar. (S. 90 í Í róti hugans.)

Margt af ofantöldu voru sjúkdómseinkenni mín en eru hreint ekki hluti af mínu skapferli og sumu hef ég megnustu skömm á. Það má vel spyrja sig hvort viðmót einhverra þeirra sem sjúklingar á borð við mig mæta í geðheilbrigðiskerfinu mótist af trú þeirra á að þessi einkenni séu eftirsóknarverð fyrir konur.

Í Morgunblaði (mannsins) í dag er aðsend grein eftir þær Svövu Arnardóttur og Tinnu Ragnarsdóttur, Leiðir til lausna heitir greinin og fjallar um leiðir til bata í geðrænum veikindum. Ég er löngu búin að átta mig á því að það er ekki ég sem hef verið svona sérstaklega óheppin í viðskiptum við geðlækningakerfið heldur er saga mín saga margra. Í grein Svövu og Tinnu er lýst því sem fjölmörgum geðsjúkum er talin trú um:

Áður en ég kynntist Hugarafli hafði ég ekki hugmynd um að hægt væri að ná sér eftir geðræn veikindi. Þó hafði ég stundað sjálfsvinnu og glímt við þunglyndi og kvíða í áraraðir. Hafði sótt þjónustu til ýmissa sálfræðinga og geðlækna og hvergi fengið þau skilaboð að ég gæti náð mér og orðið heilbrigður einstaklingur á nýjan leik. Ég fékk hins vegar að heyra það að ég væri þunglynd að eðlisfari og ef ég væri dugleg að taka lyfin mín og tæki þau um ókomna framtíð gæti ég vonast til að halda þessum einkennum í skefjum. Slík skilaboð draga úr vonum og væntingum einstaklings …

Síðan lýsir mælandi hvernig hann lærði af samtölum við aðra, þ.e. heyrði „lífssögur einstaklinga sem voru komnir langt í bata en höfðu verið á sama stað og ég“, öðlaðist fyrirmyndir og mætti jákvæðu viðmóti „í viðtölum við fagaðila sem lýsti yfir trú á mér. Það þekkti ég ekki áður.“

Þessa hjálp sem skilaði árangri fékk höfundur greinarinnar hjá Hugarafli. Ég hef ekki leitað til Hugarafls, aðallega af því ég bý ekki í Reykjavík og hef oft á tíðum verið nánast ófær um að bregða mér af bæ. Ég hef hins vegar fengið svipaðan stuðning annars staðar, eftir að ég ákvað að taka mín mál og minn sjúkdóm í eigin hendur, hafandi treyst hefðbundnum geðlæknisaðferðum í blindni í meir en áratug þótt þær skiluðu engum árangri til bóta og yllu mér skaða í mörgum tilvikum. Með hjálp skynsamra og góðra manna hef ég náð miklu betri árangri á því ári sem liðið er en nokkru sinni gafst af pilludótinu og stuðunum. Ég hef fulla trú á að þessi aðferð skili árangri áfram og er voðalega fegin að vera hætt í pilluprófunum og hafa ákveðið að ekki verði flogað meir með rafmagni í heilanum á mér.

Pillusortum við þunglyndi fjölgar æ meir og heilaþvotturinn um að orsakir þunglyndis liggi í tiltölulega einföldu efnaójafnvægi í heila verður æ öflugri … en á sama tíma verður þunglyndi æ algengara og æ þyngri vá og æ meir ólæknandi í þeim skilningi að flestum þunglyndissjúklingum er sagt að þeir þurfi að eta þunglyndislyf til frambúðar. Má þá ekki draga þá ályktun að árangurinn af læknisaðferðunum sé sorglega lítill? Hvað klikkar? Er mögulegt að þunglyndislækningar nútímans séu, þegar allt kemur til alls, skelfilegt kukl en ekki vísindi?

Ein leið til að leita að svörum við þessu er að skoða söguna, hugmyndir fyrri tíðar manna og eldri lækningaðaferðir. Ég er þessa dagana að glugga í efni eftir aðra en geðlækna af því mér þykir, af minni fátæklegu reynslu af geðlæknum, að sýn geðlækna sé þröng, eiginlega má segja að vísindaleg læknisfræðileg sýn á þunglyndi sé gott dæmi um að sjá ekki skóginn fyrir trjánum. Ég er satt best að segja eiginlega búin að fá mig fullsadda af greinum um þunglyndi eftir geðlækna. Svo ég skoða núna efni um þunglyndi eftir heimspekinga (sem gleður eflaust eiginmanninn mjög) og efni tengt hugmyndasögu og bókmenntum. Fyrir mörgum árum byrjaði ég að lesa The Anatomy of Melancholy (útg. 1621) eftir Robert Burton en gafst upp á að lesa gotneska letrið í útgáfunni sem bauðst þá á Vefnum – nú er ég búin að finna hana á Vefnum með nýmóðins latínuletri og ekkert því til fyrirstöðu að hraðfletta gegnum bókina. Og ég er niðursokkin í grein um tengsl hugmynda sautjándu og átjándu aldar manna um melankólíu við hugmyndir sömu manna um konur … sé ekki betur en kona sem erkitýpa þunglyndissjúklings sé ansi gömul hugmynd 😉

Og heilsan? Tja, leiðin virðist liggja upp á við ef marka má árangur í sunndagskrossgátu moggans og almennt geðslag. En ég glími við draugatilfinningar á hverjum degi. Og minnistruflanirnar geta gert mig geðveika! Ég er svo helvíti metnaðargjörn, sjálfstæð o.s.fr. skiljiðið …

Posted in: Saga geðlækninga

Geðlæknar mega dömpa sjúklingum að vild

Eins og ég rakti í bloggfærslunni Geðlæknir dömpar sjúklingi lenti ég í því að geðlæknirinn minn til 12 ára, Engilbert Sigurðsson, sendi mér langt bréf og „sagði mér upp“ sem sjúklingi, að því er virtist vegna þess að honum hugnaðist ekki hvernig ég bloggaði um eigin sjúkrasögu. Ég hafði þó lagt mig í líma við að taka jafnóðum fram að þessar bloggfærslur væru um mig og að ég væri ekki að leita sökudólgi fyrir sjúkrasögu minni, allt frá því hann hringdi í mig í vor, þá sármóðgaður yfir nokkrum færslum sem fjölluðu um erkitýpu þunglyndissjúklinga, óhóflega lyfjagjöf og afleiðingar hennar o.fl. Eftir að ég kvartaði við yfirmann Engilberts fékk ég tölvupóst frá honum þar sem taldar voru upp fleiri ástæður, t.a.m. sú að ég hefði talað við sálfræðing án þess að biðja hann leyfis/spyrja hann áður.

Ég vísaði málinu til Embættis landlæknis af því það vakti furðu mína að starfandi geðlæknir á ríkisspítala gæti upp á sitt eindæmi grisjað í sínum sjúklingahópi ef honum hugnaðist ekki hvernig sjúklingurinn hugsaði og tjáði sig um eigin sjúkdóm. Nú hefur niðurstaða landlæknis borist og ber þess eins og fleiri mál vitni um að landlæknir álíti sitt meginhlutverk vera að standa með sinni stétt, læknum. Niðurstaðan er „að hvorki vanræksla, mistök né ótilhlýðileg framkoma hafi átt sér stað við veitingu heilbrigðisþjónustu í tilviki Hörpu Hreinsdóttur þann 27. september 2012.“ Nánar tiltekið segir í niðurstöðu Embættis landlæknis:

Þegar ekki ríkir lengur traust og trúnaðarsamband í meðferð, að mati annað hvort sjúklings eða heilbrigðisstarfsmanns, verður að telja þeim báðum heimilt að slíta meðferðarsambandi. Læknirinn í þessu tilviki lét sjúkling sinn vita um það skriflega og með rökstuðningi að það væri hans mat að traust ríkti ekki lengur milli hans og sjúklings og hann sæi sér ekki fært að vera læknir hennar lengur. Þá er það tekið fram að sjúklingur sé áfram velkominn á þá deild Landspítala sem hann hafði dvalið á. Að mati landlæknis verður ekki talið að framkoma heilbrigðisstarfsmanns hafi í þessu tilviki verið ótilhlýðileg. Þá liggur það fyrir að sjúklingur hafði leitað meðferðar hjá öðrum heilbrigðisstarfsmanni um tíma, þ.e. sálfræðingi og hafði lagt drög að því að leita til annars geðlæknis, en ekki óskað ráða eða atbeina umrædds læknis við það. Verður því ekki fundið að því að læknirinn hafi ekki komið sjúklingi til meðferðar hjá öðrum geðlækni.

Það er niðurstaða landlæknis að læknir hafi ekki sýnt af sér ótilhlýðilega framkomu er hann tilkynnti kvartanda bréflega að honum væri ekki fært að vera læknir hans lengur.

Engilbert Sigurðsson er yfirlæknir á deild 32 A á Landspítalanum. Það vekur furðu mína að landlæknir skuli telja honum það til tekna að hann taki fram að ég megi áfram leggjast inn á þá geðdeild þurfi ég á sjúkrahúsvist að halda. Er það sérstakt tillit? Eru þá dæmi þess að yfirlæknar á geðdeildum Landspítala meini sjúklingi sjúkrahúsvist að geðþótta?

Hvað varðar annan geðlækni þá hafði Engilbert sjálfur nefnt að e.t.v. farnaðist mér betur hjá öðrum lækni en honum, í því langa símtali í apríl sl., sem af minni hálfu fór í það að útskýra fyrir honum hvernig bloggfærslur væru skrifaðar (að þær hverfðust oftast um eitt eða fá viðfangsefni) og hvað bókmenntafræðihugtök í færslununum sem hann móðgaðist yfir þýddu. Ég tók ábendingu hans til greina og kannaði öðru hvoru sl. sumar hvort ég kæmist að hjá öðrum lækni, án árangurs. Þetta sagði ég honum í viðtalstíma átta dögum áður en hann ákvað að segja mér upp og bætti við að ég vildi gjarna vera áfram hjá honum. Hann sýndi aldrei vott af áhuga á því að aðstoða mig við að komast að hjá öðrum lækni og satt best að segja hélt ég að honum þætti það ekki í sínum verkahring miðað við viðbrögð.

Af álitsgerð Embættis landlæknis má því ráða að stingi læknir upp á því við sjúkling að hann leiti annars læknis geti læknirinn fljótlega í kjölfarið losað sig við sjúklinginn án þess að teljast hafa brotið gegn því sem segir í leiðbeiningum landlæknisembættisins til lækna, Góðir starfshættir lækna (s. 9):

Að slíta sambandi læknis við sjúkling

24. Í undantekningartilfellum kunna að koma upp þær aðstæður, til dæmis ef sjúklingur hefur beitt lækni eða samstarfsfólk ofbeldi eða ítrekað hegðað sér af tillitsleysi eða ósanngirni, að trúnaðartraust milli læknis og sjúklings rofnar og læknirinn telur nauðsynlegt að slíta sambandi við sjúkling sinn. Við þannig aðstæður verður læknir að tryggja að ákvörðun hans sé sanngjörn og brjóti ekki í bága við ákvæði 5. greinar í þessum leiðbeiningum. Læknirinn verður að vera reiðubúinn til að réttlæta ákvörðunina, verði eftir því leitað. Læknir ætti ekki að slíta sambandi við sjúkling sinn af þeirri ástæðu einni að sjúklingurinn hafi kvartað undan honum eða samstarfsfólki hans nema að læknirinn meti það svo að trúnaður milli hans og sjúklingsins sé rofinn með öllu og læknirinn treysti sér ekki til að veita sjúklingi óvilhalla þjónustu.

25. Lækni ber að tilkynna sjúklingi munnlega eða skriflega um ástæður þess að hann hefur ákveðið að slíta sambandinu við sjúklinginn. Einnig ber honum að gera ráðstafanir til þess að tryggja að sjúklingurinn fái fljótlega áframhaldandi meðferð og afhenda sjúkraskýrslur hans nýjum lækni eins fljótt og auðið er.

Engilbert Sigurðsson telur að ég hafi rofið trúnaðarsamband læknis og sjúklings með því að hafa talað einu sinni við sálfræðing án hans vitundar. Það er auðvitað gráthlægilegt í þessu samhengi að lesa lofgrein um gagnsemi sálfræðimeðferðar við þunglyndi sem hann er meðhöfundur að. Nú er þessi sálfræðingur prýðilega menntaður, betur menntaður en Engilbert, og starfar m.a. á geðsviði Landspítala svo það er ekki eins og ég hafi verið að leita á náðir þeirra illu kuklara sem læknum er uppsigað við. Formaður Geðlæknafélagsins hefur líkt sálfræðingum við sjúkraþjálfara. Ætli það sé algengt að gigtarlæknar, skurðlæknar eða aðrir sérfræðilæknar telji það sjúklingum sínum til vansa að leita til sjúkraþjálfara án leyfis frá þeim? Eða er viðhorf geðlækna til sálfræðinga allt annað en viðhorf annarra sérfræðinga til sjúkraþjálfara og sálfræðinga?

Þótt Embætti landlæknis kjósi að telja sálfræðing jafngildan geðlækni í sínum úrskurði er alls ekki svo í raunveruleikanum. Ég þarf reglulega að skila vottorðum um krankleik minn til ýmissa lífeyrissjóða. Sálfræðingar geta ekki gefið út vottorð. Þótt Embætti landlæknis kjósi að kalla það að leita til sálfræðings „meðferð hjá öðrum heilbrigðisstarfsmanni“ eru sálfræðingar ekki innan heilbrigðiskerfisins að því leyti að þjónusta þeirra sé greidd af sjúkratryggingum. Þeir hafa í rauninni ósköp svipaða stöðu innan heilbrigðiskerfisins og nuddarar eða aðrir græðarar.

Nú velti ég því fyrir mér hvort ég eigi að nenna að kæra málsmeðferð Embættis landlæknis til Velferðarráðuneytisins. Ef landlæknir telur það meginhlutverk sitt að verja lækna sé ég ekki ástæðu til að ætla að Velferðarráðuneytið sé ekki sama sinnis. Ég hef þrjá mánuði til að íhuga þetta. Í rauninni skiptir ákvörðun Engilberts Sigurðssonar um að dömpa mér sem sjúklingi af því hann var móðgaður yfir því hvernig ég blogga um sjúkrasögu mína mig engu máli. Í langri og ruglingslegri greinargerð Engilberts til Embættis landlæknis gat hann ekki sýnt fram á neitt sem benti til þess að ég bæri ekki traust til hans lengur en eins og í bréfi hans til mín var þar mikið um staðreyndavillur, sem ég sá ekki ástæðu til að leiðrétta því kvörtun mín beindist ekki að læknismeðferð Engilberts undanfarin tólf árin. Það virðist duga landlækni að það sé „hans [Engilberts] mat að traust ríkti ekki lengur milli hans og sjúklings“ og það án þess að Engilbert hafi getað rökstutt það mat sitt með gildum rökum. Ég á ekki von á að aðrir geðlæknar séu jafn hörundsárir og hann og hef raunar ekki gert tiltekinn geðlækni að sérstöku umfjöllunarefni á mínu bloggi nema Engilbert Sigurðsson eftir hið dramatíska uppsagnarbréf frá honum.

Meginástæða þess að ég fylgdi þessu máli eftir og fjalla um það opinberlega er að ég hef haft nokkrar spurnir af einmitt þessu háttalagi einstakra geðlækna; að ef sjúklingur tjái sig opinberlega um sjúkrasögu sína og læknismeðferð tilkynni geðlæknir að hann sé hættur að vera læknir sjúklingsins. Í einu tilviki hafði þetta geigvænlegar afleiðingar fyrir sjúkling. Svoleiðis að ég vildi fá álit Embættis landlæknis á akkúrat þessu háttalagi. Virðist að af áliti embættis Landlæknis megi skilja að hvaða læknir sem er geti losað sig við hvaða sjúkling sem er að því tilskildu að læknirinn hafi áður stungið upp á að sjúklingurinn leitaði til annarra lækna og að sjúklingurinn hafi leitað sér hjálpar án leyfis læknisins, þess vegna hjá aðila utan ríkisrekins heilbrigðiskerfis.

Posted in: Geðheilsa

Hringur Aðalsteins konungs, skalli Skalla-Gríms o.fl.

Við í íslenskumafíunni í FVA höfum dálítið rætt um þáttinn Ferðalok – Silfur Egils Skallagrímssonar sem sýndur var á sunnudagskvöld á RÚV. Þetta var skemmtilegur og fróðlegur þáttur og ég hlakka til að sjá næstu þætti. En eins og fleiri kollegar mínir hér á Skaga kann ég Egils sögu næstum utanbókar. Og mér kom sumt í þessum þætti spánskt fyrir sjónir.

Það sem kom kannski mest á óvart var senan þegar Aðalsteinn Englakonungur réttir Agli hring á sverðsoddi sem í Egils sögu er lýst þannig:

Aðalsteinn konungur sat í hásæti; hann lagði og sverð um kné sér, og er þeir sátu svo um hríð, þá dró konungur sverðið úr slíðrum og tók gullhring af hendi sér, mikinn og góðan, og dró á blóðrefilinn, stóð upp og gekk á gólfið og rétti yfir eldinn til Egils. Egill stóð upp og brá sverðinu og gekk á gólfið; hann stakk sverðinu í bug hringinum og dró að sér, gekk aftur til rúms síns; konungur settist í hásæti. En er Egill settist niður, dró hann hringinn á hönd sér, og þá fóru brýn hans í lag; lagði hann þá niður sverðið og hjálminn og tók við dýrshorni, er honum var borið, og drakk af.

giftingarhringur Aðalsteins konungs? Yfirleitt hefur þessi lýsing verið skilin sem svo að Aðalsteinn konungur hafi rétt digran armhring yfir eldinn. Skömmu áður hafði Egill greftrað bróður sinn og spennt gullhring á hvora hönd honum. Vilji menn leggja lýsingu á karakter Egils út á versta veg má skilja háttalag hans í veislu Aðalsteins sem merki um eftirsjá Egils eftir að hafa splæst þessum gullhringjum á lík Þórólfs, í augnabliks geðshræringu, því Agli var einkar sárt um fé og dýrgripi. Orðalagið „að spenna hring á hönd“ eða „draga hring á hönd“ bendir óneitanlega til armbands fremur en fingurgulls, hefði Egill ekki öðrum kosti „dregið hring á fingur sér”? Og verðmæti gjafar Aðalsteins minnkar auðvitað gífurlega ef hann splæsti bara baug á borð nútíma giftingarhring. (Í svari Guðrúnar Kvaran við spurningunni „Hvers vegna breyttist orðið hringur í armband, og fingurgull í hring?“, á Vísindavefnum, má fræðast um rugling milli orðanna hringur og baugur í tímans rás, sem er raunar ekki sérlega upplýsandi varðandi þetta atriði nema til að staðfesta að orðið hringur þýddi mjög oft armband.)

Annað sem einnig kom okkur stórneytendum Egils sögu á óvart var hve Skalla-Grímur var vel hærður fram á sinn síðasta dag. Þegar hann krefur Egil um silfur Aðalsteins konungs blasa við hrokknir lokkar. Fer lítið fyrir „skalla þeim hinum mikla“ sem var „fullur upp úlfúðar“ mörgum áratugum áður. Raunar er gersamlega óskiljanlegt af hverju Grímur fékk þetta viðurnefni sé miðað við það sem sást í þættinum.

Þeir feðgar eru báðir miklir myndarmenn í þættinum, eiginlega talsvert sjarmerandi, sem er ekki í samræmi við lýsingar Egils sögu. Egill lítur meira að segja út eins og velhært og sprækt unglamb þegar hann fer að husla silfrið sitt, þá áttræður, skv. Egils sögu búinn að missa sjón, heyrn að hluta og sídettandi, karlanginn …

armhringur frá v�kingaöld Nú kann einhverjum að finnast að ég sé að agnúast út í smáatriði í annars góðum þætti. En mér finnst að vilji menn fjalla um Íslendingasögur á annað borð sé lágmarkskrafa að þeir hafi lesið þessar sögur og viti skil á frægustu lýsingum í þeim. Ef menn nenna því ekki er best að sleppa því að sýna atburði úr þeim og gera annars konar heimildaþætti, t.d. um fornleifar.

Myndir eru skjámynd úr þættinum sem um er rætt í færslunni og mynd af þremur armbaugum úr silfri frá víkingaöld sem fundust á Englandi. Ljómandi fallegan víkingaaldar-armhring úr gulli má sjá hér.

Posted in: Óflokkað

Einn dag í senn …

Það er nokkuð um liðið síðan ég bloggaði stöðufærslu. Svoleiðis færslur eru ómetanlegar til lengra tíma litið svo ég bæti úr því núna.

Ég lenti í djúpri þunglyndisdýfu milli jóla og nýjárs og hef ekki kraflað mig almennilega upp úr henni ennþá. Hver dagur snýst því um að lifa af list, að eiga nokkurn veginn mannsæmandi líf þrátt fyrir þunglyndið. Þetta tekst misjafnlega vel en miðað við önnur svona tímabil gengur mér vel. Suma daga líður mér vissulega eins og einhver hafi dáið, er full af sorg að ástæðulausu, eða að ég hafi framið morðið, er full af sektarkennd að ástæðulausu. En ég er dugleg að segja mér að þetta séu falskar kenndir, þær líkjast sorg og sektarkennd en af því ástæðuna skortir eru þær draugatilfinningar, alveg eins og draugaverkir í útlimum sem fólk hefur misst. Reikna með að allir þunglyndissjúklingar kannist við svona draugalíðan.

Eitt einkennið á djúpri geðlægð minni er truflun á tímaskyni. Það er hreint ekkert draugalegt við þetta afar skýra einkenni; tíminn líður einfaldlega mjög óeðlilega hægt. Ég er kannski að dúlla mér eitthvað, lít á klukkuna, lít aftur á klukkuna eftir klukkutíma og þá sýnir klukkan að liðnar séu 5 mínútur. Þegar heilsan er nokkurn veginn í lagi er ég með algerlega eðlilegt tímaskyn. Núna finnst mér að það sé hátt í ár frá jólum, finnst að janúar og febrúar hafi spannað óralangan tíma. Líkamleg einkenni eins og truflun á jafnvægisskyni/stöðuskyni eru líka skýr. Þegar ég met hversu veik ég er hverju sinni horfi ég m.a. á þessi einkenni enda eru þau ekki matsatriði. Hvað matsatriði varðar hef ég fyrir löngu gefið spurningalista geðheilbrigðiskerfisins upp á bátinn, vitandi að geðheilbrigðiskerfið sjálft tekur ekki mark á þeim. Svo ég treysti betur á mælitækið sunnudagskrossgátu moggans, samkvæmt því hef ég oft verið frískari (en raunar oft verið veikari líka).

M�ron Nú er ég komin nokkuð áleiðis í að trappa niður síðasta lyfið, geðlyfið Míron (mirtazapín) sem ég hef etið í tæp tvö ár, til hvers veit ég ekki því Míron hefur hvorki virkað fyrirbyggjandi né til bóta í mínu þunglyndi síðustu 12 árin, hef þó oft verið látin taka þetta lyf á þeim tíma og allt upp í þrefalda ráðlagða dagskammta. Ég hugsa að geðlækninum mínum fyrrverandi hafi þótt ákjósanlegt að hafa sinn sjúkling á einhverjum lyfjum því þá gæti hann haldið því fram að hann væri að veita læknismeðferð. Af minni löngu reynslu sem sjúklings veit ég að hans læknismeðferð er einungis fólgin í lyfjum, stundum í óhóflegu magni, eða raflostum. Líklega datt honum bara ekkert annað í hug eftir hina skelfilegur Marplan-tilraun en sömu margprófuðu pillurnar sem ekki höfðu skilað árangri.

Jæja, ég ákvað að nýta þessa mína löngu reynslu til að læra af henni og las mér líka almennilega til um þetta lyf. Reynslan sýnir að sjúklingur eins og ég verður að setja sig inn í slatta af lyfjafræði, geðlæknisfræði, tölfræði o.fl. og nýta landsaðgang að ritrýndum tímaritum á þessum sviðum.

Mirtazapín fellur mjög í skuggann af SSRI-lyfjum og yfirleitt nenna menn ekki að eyða púðri á það, í greinum um slæmar aukaverkanir eða langtíma skaðlegar verkanir af þunglyndislyfjum. Lyfið nýtur og þess vafasama heiðurs að “vísindaleg umfjöllun” um það er með skekktustu umfjöllun af raunverulegri virkni lyfs við þunglyndi (sjá mynd 3 í þessari grein). Þótt einhverjir geðlæknar haldi í alvörunni að það sé ekkert mál að snögghætta á þunglyndislyfjum vita margir sjúklingar sem reynt hafa að svo er ekki. Ég fann eina frásögn af konu sem snögghætti að taka tvöfaldan dagskammt af Míron og veiktist illa. Þó gaddaði konan í sig 0,5 mg af Rivotril meðfram Míroninu og hélt því áfram. Öllu hæpnari finnst mér frásögn af konu sem tók hálfan dagskammt af Míron í viku, hætti því og veiktist illa því hluta einkennanna mætti skrifa á þunglyndi sem hrjáði konuna og væri til staðar ennþá. Höfundar síðarnefndu greinarinnar túlka þetta þó sem fráhvörf af Míroni.

Almennt er það mín reynsla af jójó-þunglyndislyfjaáti, þ.e. þegar ég hef verið látin snögghætta á einu lyfi og snöggbyrja á öðru, að það geti valdið alvarlegum sjúkdómseinkennum, svona eftir á séð skv. skriflegum gögnum. Þótt sljóvgandi lyf sem mér voru gefin meðfram dragi úr slíkum einkennum (þau draga raunar úr öllu og stuðla að zombie-ástandi). Svoleiðis að ég ákvað að hafa allan varann á og ætla mér marga mánuði í að trappa niður Míron.

Núverandi geðlæknirinn minn benti á þau rök að minnkun Mírons gæti framkallað þunglyndiskast sem gerði mig óvinnufæra (sem yrði mér gífurlegt áfall) og að e.t.v. væri virka efninu ekki jafndreift í töflurnar. Mér þótti þetta að sumu leyti góð rök en leist ekkert á að draga Míron-tröppun fram á sumarið, vitandi það að vetrarbyrjun hefur oft reynst mér erfiður tími. Ég ræddi þetta við eiginmanninn og hans skoðun var sú að þótt ég veiktist talsvert yrði ég líklega áfram vinnufær að hluta því honum sýndist að það sem gerði mig algerlega óvinnufæra væru lyfin sem mér voru ávísuð, þ.e. þegar óæskileg áhrif þeirra bættust ofan á mjög alvarlegt þunglyndi. Þessu er ég sammála enda get ég ekki séð annað af lestri eigin gagna (bloggs). Ég er sannfærð um að hefði ég einungis þurft að glíma við svæsið þunglyndi hefði ég aldrei orðið með öllu óvinnufær, hvað þá í þrjú ár!

Næsta skref var að kanna þetta með dreifingu virka efnisins í Míron-töflum Actavis. Í mínum heimabæ er mikið ágætis apótek sem kannaði þetta fyrir mig. Í ljós kom að virka efninu er jafndreift en Actavis benti jafnframt á að til væru 15 mg töflur; heimilislæknir ávísaði þeim fyrir mig og þetta gerir tröppun talsvert auðveldari.

Ég lækkaði skammtinn um 7,5 mg, úr 30 mg (einföldum dagskammti). Eftir rúmlega tvær vikur á þessum lægri skammti komu fráhvarfseinkenni fram. Þau eru einkum hitakóf, kölduhrollur og önnur flensulík einkenni og verkir í neðri kjálka (sem ég hef ástæðu til að ætla að séu síðhvörf af Rivotril) versnuðu talsvert, andvökur jukust. Í gamla daga hefði ég getað synt gegnum þetta sljó af Rivotrili eða Serouqueli en svo er ekki nú (guði sé lof). Þunglyndið hefur hins vegar ekkert breyst, hvorki versnað né batnað. Mér sýnist af þessu að dæma að áætlunin sem ég hafði um að taka a.m.k. sex vikur í hverri tröppu sé raunsæ og líklega minnka ég skammtinn ekki nema um 3,75 mg næst. Mér er nákvæmlega sama hvaða skoðun geðlæknar hafa á því hversu auðvelt sé að hætta á Míroni, nú skrái ég eigin reynslu og bý mér til áætlun í samræmi við hana. Enda er það ég sem er að hætta á Míron.

Í dag hef ég reynt að setja mér skemmtileg verkefni, það er nauðsynlegt til að gera minna góða daga skárri. Ég hef aðallega verið að hanna munstur og reikna út uppskrift (og þakka enn og aftur fyrir að hafa lært þá góðu aðferð þríliðu). Til að vera góð við mig í gær keypti ég nýjustu bókina hans Jussi Adler-Olsen og hlóð inn á Kindilinn. Ég á eftir að undirbúa smávegis fyrir kennslu í fyrramálið en það gengur væntanlega smurt. Og svo fer drjúgur tími í að sansa Fr. Dietrich; Frændi hennar, málfarskötturinn Eiður, er nefnilega fluttur inn og býr hér næsta hálfa árið …

Posted in: Þunglyndið

« Previous 1 … 10 11 12 13 14 … 60 Next »

Tvöfalt prjón

Er íslenski skautbúningurinn frá Normandí?

Útsaumaðir og útprjónaðir vettlingar

Íslenskir prjónaðir vettlingar

Hver er dýrlingur prjóns?

Þjóðsagnir um þunglyndi og konur

Hafa þunglyndislækningar villst af leið?

Geðlæknar mega dömpa sjúklingum að vild

Hringur Aðalsteins konungs, skalli Skalla-Gríms o.fl.

Einn dag í senn …

Post Navigation

Leita

Flokkar

Krækjur

Safn