Í þessari færslu er rakin næsta lota í viðskiptum Akraneskaupstaðar og Gunnlaugs Haraldssonar um sagnaritun. Sú lota stóð í tvö og hálft ár. Afraksturinn var afar lítill en greiðslurnar háar. Titillinn vísar í bókanir í fundargerðum, sjá t.d. töflu yfir aðalatriði funda.

Saga Sögu Akraness VI
Sjá einnig:
Saga Sögu Akraness I, Á Skaganum „hafa aldrei búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“
Saga Sögu Akraness II, Framtakssemi og frumskógalögmál
Saga Sögu Akraness III, Nefndarmenn lýstu skoðun sinni
Saga Sögu Akraness IV, Er margritað brot úr byggðasögu 120 milljóna króna virði?
Saga Sögu Akraness V, Leggur ekki nafn sitt við bókartötur sem rumpað er saman á skömmum tíma
 
 
 
 

Fyrsti viðaukasamningurinn

Þann 24. janúar 2002 undirrituðu Gísli Gíslason, bæjarstjóri, f.h. Akraneskaupstaðar, og Gunnlaugur Haraldsson „Viðaukasamning um ritun sögu Akraness“. Í formála Viðaukasamningins segir að bæjarstjórn Akraness hafi samþykkt á fundi sínum 11. desember 2001 að „ganga til viðræðna við hann um framlengingu verksins.“ Engin slík samþykkt er bókuð á þessum fundi bæjarstjórnar (929. fundi), einungis að fundargerð ritnefndar hafi verið lögð fram.¹ Aftur á móti samþykkti bæjarráð þennan viðaukasamning Akraneskaupstaðar og Hjálmars Gunnlaugs Haraldssonar um ritun sögu Akraness á fundi 20. desember 2001 (2687. fundi).² Annað hvort er fundargerð bæjarstjórnar eitthvað einkennilega/ónákvæmt rituð eða þessi inngangsklausa í samningnum er röng.
 
 

Í fyrstu grein kemur fram að þetta er „viðauki við upphaflega samninginn. Ákvæði samningsins frá 23. apríl 1997 halda gildi sínu eftir því sem við á.“ Aðallega er samið um aðra skiladaga og meiri laun til Gunnlaugs. Nú skrifar Gunnlaugur undir að II. bindi verði fullsamið og búið til prentunar eigi síðar en 1. mars 2003 og III. bindi eigi síðar en 1. maí 2004. Samið er um sams konar greiðslur, þ.e. rífleg mánaðarlaun framhaldsskólakennara með álagi vegna launatengdra gjalda og veglegan bónus þegar hvoru handriti er skilað (uppreiknaðri einni milljón á verðgildi 1997). (2. gr.)

Loks er samið um að Gunnlaugur fái þriggja mánaða laun að þessu loknu til að „fullsemja“ og ganga frá sögu tímabilsins frá landnámi til 1700 og „fella inn í verkið“. (3.gr.) Þetta er einmitt uppástunga Gunnlaugs sjálfs, sjá síðustu færslu, og átti þessi bútur að lenda framan við fyrsta bindið sem ritnefndin hafði samþykkt að væri fullunnið. Gunnlaugi voru þar með tryggðar fastar mánaðargreiðslur í tvö og hálft ár í viðbót, til áframhaldandi ritunar sögu Akraness.

Með þessum samningi tryggði Gunnlaugur sér föst mánaðarlaun líklega frá 1. janúar 2001 til 31. júlí 2004.
 
 
 

Vinna Gunnlaugs og Ritnefnd um sögu Akraness

Vinnubrögð sagnaritans Gunnlaugs eru mjög of hið sama far og meðan hann starfaði eftir fyrsta samningnum. Sjá töflu yfir aðalatriði fundargerða 2002-2004, skv. þessum samningi.

Í mars 2002 skilaði hann inn 21. kafla sem hafði vantað í 1. bindið, alls 47 blaðsíðum. Það er merkilegt í ljósi þess að Ritnefnd um sögu Akraness [hér eftir nefnd Ritnefndin] hafði staðfest fullnægjandi skil á þessu 1. bindi  meir en þremur mánuðum áður og Gunnlaugur hafði fengið greidda áfangagreiðslu fyrir einmitt þetta bindi í árslok 2001. Skýringin er væntanlega sú að Ritnefndin hafði alls ekki lesið yfir 1. bindið og hóf yfirferð yfir það seint á árinu 2002, treindi sér svo verkið vel fram yfir áramótin 2003.

Annars skilar hann fullt af áætlunum, sem eru kallaðar „drög að efnisyfirliti“; „vinnuplan að efnisskipan“; „endurskoðuð efnisskipan“; „yfirlit um verkstöðu“ og „minnisblað og verkáætlun“. Hið síðastnefnda lagði hann fram þegar ljóst var að hann gæti ekki staðið við þennan viðaukasamning og vildi semja um lengri tíma og meiri laun, við Akraneskaupstað.

Efni sem Gunnlaugur skilaði á þessum samningstíma var, eins og áður sagði, kaflinn sem vantaði í 1. bindi, 250 síður af 2. bindi (í júní 2003 en það bindi átti að vera tilbúið í maí sama ár) og loks 167 síður af 2. bindi (í febrúar 2004).

Gunnlaugur hélt nefndinni vel upplýstri um allt sem hann var að vinna að, hversu mörgum blaðsíðum af heimildum hann hefði safnað og hvað hann hefði hugsað sér að gera næst. Nefndin virðist hafa fallist á þetta án þess að sjá neinn afrakstur en mikið af áætlunum.

Breytingar á Ritnefndinni voru nokkrar á þessum tíma. Eftir bæjarstjórnarkosningar 2002 fer samfylkingarmaðurinn Hrönn Ríkarðsdóttir út og inn kemur sjálfstæðismaðurinn Sigurður Sverrisson. Sæti hans tekur svo sjálfstæðismaðurinn Jón Gunnlaugsson snemma árs 2004. Þótt vægi Samfylkingarinnar minnkaði í Ritnefndinni og vægi hinnar nátengdu fjölskyldublokkar Gísla, Hrannar og Leós, virtist það ekki skipta neinu sérstöku máli. Ég veit lítil deili á Sigurði Sverrissyni nema hann virðist hafa verið áhugamaður um íþróttir, jafnvel fleiri en knattspyrnu. Jón Gunnlaugsson, sem hefur setið í Ritnefndinni síðan 2004 og er núverandi formaður hennar, hefur unnið fyrir VÍS til fjölda ára. Hann hafði skrifað rit um ÍA í samvinnu við Sigurð Sverrisson og annan mann þegar hér var komið sögu. Það rit kom út í tveimur bindum árin 1984-1986 og heitir Skagamenn skoruðu mörkin. Saga knattspyrnunnar á Akranesi (útg. Hörpuútgáfan á Akranesi). Það má sjálfsagt deila um hversu mikið svona rit telur í reynslu í sagnfræðiritun og ég veit ekki hvort Jón Gunnlaugsson hefur nokkra formlega menntun í sagnfræði.

Allt frá 1987 til 2002 var Ritnefndin annars vegar skipuð fjölskyldublokkinni Gísla, Leó og Hrönn og hins vegar tveimur eldri mönnum, jafnvel öldungum. Þegar öldungarnir dóu voru skipaðir aðrir öldungar í staðinn, yfirleitt virtir menn í bæjarfélaginu og taldir búa yfir góðri þekkingu á sinni tíð og jafnvel eitthvað aftur í tímann. Má rekja þetta þannig: Halldór Jörgensson sat í fyrstu ritnefndinni tæpt hálft ár, þegar hann dó tók Ólafur J. Þórðarson sæti hans. Valdimar Indriðason sat í fyrstu ritnefndinni, þegar hann dó tók Jósef H. Þorgeirsson sæti hans. En nú víkur svo við að þegar Ólafur J. Þórðarson dó, árið 2004, var ekki skipaður öldungur í hans stað heldur framsóknarmaður litlu eldri en hinir nefndarmennirnir, Guðmundur Páll Jónsson. Hann var umsvifamikill í pólitík, fyrir Framsóknarflokkinn, og varð seinna um tíma bæjarstjóri hér í bæ. Guðmundur Páll átti það einmitt sameiginlegt með Jóni Gunnlaugssyni að hafa brennandi áhuga á íþróttum og vera fæddur og uppalinn á Skaganum. Aftur á móti er hann líklega ekkert menntaður í sagnfræði, hefur samvinnuskólapróf frá Bifröst.

Svoleiðis að Ritnefndin breyttist úr fjölskylduhópi með minnihluta vísra öldunga í nefnd þar sem flestir áttu það sameiginlegt að hafa mikinn áhuga á íþróttum, ekki hvað síst fótbolta. Þeir Gísli Gíslason og Leó Jóhannesson voru báðir liðtækir íþróttamenn á sínum tíma og afkomendur þeirra og skyldmenni hafa gert það einkar gott í fótboltanum. Leikni í knattspyrnu hefur löngum þótt góð ávísun á frama hér á Skaganum en er kannski ekki sérlega vænleg til að meta gæði sagnaritunar.

Gunnlaugi Haraldssyni tókst áfram jafn vel að heilla nefndarmenn upp úr skónum, sama úr hvaða flokki þeir komu, þótt sjálfur hafi hann ekki verið orðaður við knattspyrnuiðkun mér vitanlega. Hann virðist hafa ómælda persónutöfra þegar kemur að því að selja vinnu sína og þótt hann skilaði litlu sem engu virtist Ritnefndin trúa því að hann væri í alvöru á kafi í vinnu í sagnaritun fyrir Akranesbæ. Ritnefndin lék hlutverk peðanna sem valda sinn hrók. Því studdi Ritnefndin Gunnlaug í lok samningstímans að gera nýjan samning svo hann gæti verið áfram á launum frá Akraneskaupstað.
 
 

Kostnaður af þessari samningslotu Akraneskaupstaðar við Gunnlaug

Laun Ritnefndarinnar (nefndarmenn fengu greidda hverja fundarsetu nema Gísli Gíslason, bæjarstjóri og formaður nefndarinnar) voru fyrir árin 2001-2004 tæplega 211 þúsund kr. Laun Gunnlaugs og endurgreiddur kostnaður við efnisöflun og ferðir voru tæplega 11 og hálf milljón. Annar kostnaður var rúmlega 592 þúsund. Alls kostaði sagnaritunin 12 milljónir og 278 þúsund krónur á árunum 2001-2004, sem á núvirði er rétt tæpar 20 milljónir og 174 þúsund krónur.³
 

Ég hef kostnað við ritun Sögu Akraness einungis sundurgreindan eftir árum en ekki eftir samningslotum bæjarins og Gunnlaugs. Af því hann gerði svo  „Samkomulag“ við Akraneskaupstað seint í ágúst 2004 (sjá Hvers virði er saga Akraness er verður hver og einn að gera upp við sig) eru greiðslur frá 1. ágúst til áramóta 2004 taldar með „Viðbótarsamningi“. 

Afraksturinn af þessari vinnu var hálfkarað handrit að 2. bindi sögunnar og kafli sem hafði vantað inn í 1. bindið. Ekki var hægt að gefa út 1. bindið því Gunnlaugur hafði sannfært Ritnefndina um að framan á það vantaði forspjall, sem honum hafði auðvitað ekki auðnast að byrja á á samningstímanum.

Í rauninni má segja að rúmar 20 milljónir í viðbót hafi ekki skilað neinu að ráði til útgáfu á Sögu Akraness. Hið meinta ritverk hafði nú kostað um 50 milljónir, vinnan hafði staðið í sex og hálft ár, enn var ekkert tilbúið til útgáfu og raunar var verkið einungis tæplega hálfnað, miðað við samninginn sem gerður var í upphafi.
 
 
 
 
 
 

2 Í bæjarráði sátu Guðmundur Páll Jónsson, Sveinn Kristinsson, forseti bæjarstjórnar og Gunnar Sigurðsson. Auk þeirra sátu fundinn bæjarstjórinn Gísli Gíslason og bæjarritarinn Jón Pálmi Pálsson. Sveinn Kristinsson var gamall samherji Gunnlaugs Haraldssonar frá Alþýðubandalagsárunum en nú orðinn samfylkingarmaður, Gunnar Sigurðsson var sjálfstæðismaður og Guðmundur Páll var framsóknarmaður. Guðmundur Páll tók seinna sæti í Ritnefnd um sögu Akraness (í lok ágúst 2004).

Þann 8. janúar 2002 (á 930. fundi) samþykkti svo bæjarstjórn þessa fundargerð bæjarráðs og hefur þá væntanlega sjálfkrafa lagt blessun sína yfir að ganga til samninga við Gunnlaug Haraldsson.
 

3 Upplýsingar um kostnað og uppreikning hans á núvirði eru fengnar frá Akraneskaupstað 4. maí 2011.
 
 
 

Titill færslunnar er óbein tilvitnun í orð Gunnlaugs Haraldssonar um eigin sagnaritun í bréfinu „Meint ritstífla brestur“ á umræðuþræði Akraneskaupstaðar 25. febrúar 2005.

Saga Sögu Akraness V

Sjá einnig:
Saga Sögu Akraness I, Á Skaganum „hafa aldrei búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“
Saga Sögu Akraness II, Framtakssemi og frumskógalögmál
Saga Sögu Akraness III, Nefndarmenn lýstu skoðun sinni
Saga Sögu Akraness IV, Er margritað brot úr byggðasögu 120 milljóna króna virði?
 
 

Það virðist nokkuð augljóst að upp úr áramótum 1997 voru einhverjir ráðamenn í bænum búnir að ákveða að ráða Gunnlaug Haraldsson sem arftaka Jóns Böðvarssonar í sagnaritun. Á þeim tíma var Gunnlaugur atvinnulaus, einungis með einhver verkefni í stéttartalaritun og ritun Æviskráa MA-stúdenta. Á fyrsta fundi ritnefndar það ár, þann 23. febrúar, kemur fram að rætt hafi verið við Gunnlaug um að taka við sagnarituninni. Gunnlaugur mætti enda sjálfur á fundinn og lagði fram hugmyndir sínar og Gísli Gíslason, formaður ritnefndar, tilkynnti að Jóni Böðvarssyni hefðu verið send samningsdrög um starfslok.

Nýlega staðfesti Gunnlaugur enn og aftur sjálfur að ritnefndin hafi átt upptökin að ráðningu hans: „Árið 1997 leitaði sögunefnd Akraness til mín um að ljúka því skrefi sem stigið hafði verið með bók Jóns og prjóna við hana samantekt mína“¹ en aftur á móti hefur eitthvað skolast til hjá honum með hvaða hætti það bar: „Fyrst nokkrar sögulegar staðreyndir: Árið 1997 kom ritnefnd að máli við mig og falaðist eftir því að ég tæki að mér að halda áfram því verki sem Jón Böðvarsson cand. mag. og fyrrum skólameistari hóf 10 árum fyrr, en hafði þá nýlega sagt sig frá.“²  Eins og margoft hefur komið fram í fyrri færslum skrifaði Jón Böðvarsson undir samkomulag um starfslok þann 24. mars 1997. Gunnlaugur mætti hins vegar galvaskur á fund Ritnefndarinnar mánuði fyrr og var þá búinn að skipuleggja sagnaritun sína í talsverðum smáatriðum; lagði fram drög að efnisskrá fyrir þrjú bindi af Sögu Akraness á fundinum.

Í síðustu færslu voru rifjuð upp náin fjölskyldutengsl meirihluta ritnefndarinnar og náin tengsl eins úr þeim meirihluta við Gunnlaug Haraldsson. Sé þetta haft í huga og að Gunnlaugur var svo sem hvorki atvinnumaður í sagnaritun né vel menntaður í sagnfræði er ekki óeðlilegt að hvarfli að manni að þarna hafi meirihlutaklíkan í ritnefndinni ráðið vin sinn til starfa enda maðurinn atvinnulaus. Þótt hugdettan sé ekki óeðlileg eru svoleiðis vinnubrögð afar óeðlileg, ámælisverð og í rauninni ótrúlegt að bæjarstjórn skuli hafa samþykkt tiltækið.³ Af hverju í ósköpunum auglýsti bærinn ekki starf sagnaritara og valdi úr umsóknum eftir menntun og reynslu?
 

Samningurinn fyrsti

Akraneskaupstaður og Hjálmar Gunnlaugur Haraldsson gerðu með sér samning um ritun sögu Akraness þann 23. apríl 1997.

Í samningum kemur fram að bærinn felur Gunnlaugi að rita þriggja binda sögu Akraness sem nái yfir tímabilið 1700-2000.⁴ Áætlað var að hvert bindi yrði 450-500 síður „í stóru broti“ [fram kemur að átt er við A-4 stærð eða aðeins minna en það] (7. gr.).

Í ljósi þess sem síðar varð er þriðja grein samningsins kannski merkilegust og mikilvægust. Samningurinn var tímabundinn: „Verkið hefst þann 1. apríl 1997 og skal lokið eigi síðar en 30. september 2001.“ Í sömu grein er kveðið á um í hvers konar standi eigi að afhenda handrit og skiladagar einstakra binda eru fastsettir.⁵ Jafnframt eru ákvæði um að verði dráttur á skilum skuli stöðva greiðslur til söguritara.

Riftunarákvæðið í 3. grein hlýtur að gilda enn því allir aðrir samningar sem síðar hafa verið gerðir við Gunnlaug Haraldsson eru viðbótarsamningar við hinn upphaflega. Þar segir: „ … ef vanefndir teljast verulegar á verktímanum er Akraneskaupstað heimilt að rifta samningi þessum og endurkrefja höfund um þær greiðslur, sem þegar hafa verið inntar af hendi.“⁶ Eins og öllum er kunnugt voru vanefndir gífurlegar og raunar hefur Gunnlaugur ekki enn skilað nema brotabroti af því verki sem hann tók að sér með undirritun þessa samnings.⁷ Hvers vegna aldrei hefur verið látið reyna á þetta ákvæði er mér ráðgáta. Núna, rúmum fjórtán árum eftir að samningurinn var gerður, er mögulegt að lögfræðingar teldu riftunarákvæðið ógilt vegna tómlætis verkkaupa (Akraneskaupstaðar) en það væri vissulega gaman að fá álit lögfróðra manna á þessu.

Vert er að geta síðasta ákvæðisins í 3. grein, einnig í ljósi sögunnar: „Höfundur mun hafa ritun sögu Akraness að meginverkefni meðan á gildistíma samningins stendur og mun hann ekki taka að sér verkefni, sem leitt getur til þess að verkefnum samkvæmt þessum samningi verði ekki sinnt.“ Sömuleiðis get ég ekki séð að þetta ákvæði hafi fallið úr gildi. Söguritari vann seinna að mýgrút annarra verkefna meðan hann gerði hvern viðbótarsamninginn á fætur öðrum við Akraneskaupstað, eins og fjallað verður um síðar.

Greiðslur til höfundar eru tíundaðar í 4. grein. Fyrir allt verkið átti hann að fá 14,9 milljónir sem skiptust þannig: Við undirritun samnings fékk söguritari 5% upphæðarinnar, 745.000 kr. en væri síðan á föstum 206.574 kr. mánaðarlaunum í fjögur og hálft ár (54 mánuði, frá 1. apríl 1997 út september 2001). Upphæðin var verðtryggð og skyldi uppfærast einu sinni á ári. Þetta voru verktakagreiðslur, þ.e.a.s. var innifalinn í þeim kostnaður vegna launatengdra gjalda.⁸ Við skil á hverju handritanna þriggja sem ritnefnd samþykkti átti Gunnlaugur síðan að fá eina milljón. Sú upphæð var einnig verðtryggð.

Gunnlaugur skyldi leggja til alla vinnuaðstöðu og áhöld til ritunar verksins en Akraneskaupstaður endurgreiða honum kostnað við ljósritun og ferðir innanlands. (5. gr.)
 
 

Samskipti við ritnefnd og vinnulag Gunnlaugs í sagnarituninni

Samskipti Ritnefndar um sögu Akraness [hér eftir kölluð Ritnefndin] og Gunnlaugs Haraldssonar voru ólíkt ljúfari en samskipti sömu nefndar og Jóns Böðvarssonar höfðu verið. Á þeim tíma sem Gunnlaugur vann eftir þessum fyrsta samningi hélt nefndin fjórtán fundi. Fundargerðir hennar eru aðgengilegar á vef Akraneskaupstaðar frá 15. febrúar 2001 en til hægðarauka hef ég tekið saman aðalatriði þessara fjórtán funda í töflu sem ég mæli með að áhugasamir unnendur sögu Sögu Akraness skoði.

Svo sem fyrr var nefnt var Ritnefndin sennilega löngu búin að ákveða að ráða Gunnlaug áður en samningur bæjarins við hann var formlega gerður. Hann byrjaði ekki með tvær hendur tómar því á fyrsta fundi eftir undirritun samnings (31. fundi, maí ’97) afhenti Gísli Gíslason honum ýmis gögn frá Jóni Böðvarssyni, þar á meðal handrit að 2. bindi sögu Jóns, sem vantaði eitthvað á og nefndin var ekki sátt við.

Gunnlaugur lagði fram heilmikið af hugmyndum, áætlunum og listum, ásamt „hugleiðingum“ sínum „um vinnu sína“, á árunum 1997-98. Árið 1999 skilaði hann loks einhverju, þ.e. drögum að efnisyfirliti fyrsta bindis, skv. fundargerð 13. október 1999 (37. fundur). Í samningnum var áskilið að hann skilaði handriti að fyrsta bindi fyrir 1. október 1999. Þessi vanskil virðast ekki valda Ritnefndinni neinum sérstökum áhyggjum, það er ekki fyrr en um mitt næsta ár, í júní 2000, sem er bókað: „Tímaáætlun er um einu ári á eftir áætlun en stefnt er að því að vinna þann tíma upp og leggja fram handritið af 1. bindi á haustdögum eða í vetrarbyrjun.“ Svo varð ekki heldur lét sagnaritari duga að leggja fram „sýnishorn af efni sem yrði í 1. bindi“ og „tillögu að framsetningu á því sem gert verður“, í lok nóvember 2000 (39. fundur). Nefndin er ekkert að bögga hann á þeim fundi heldur „… lýstu [nefndarmenn] almennt yfir jákvæðu viðhorfi til þeirrar framsetningar sem Gunnlaugur kynnti. Fram komu einnig athugasemdir um að nauðsynlegt væri að ljúka vinnu við 1. bindi sem fyrst og hefja vinnu við 2. og 3. bindi.“ Raunar átti Gunnlaugur að vera búinn að skila 2. bindi fyrir 1. október þetta ár og 1. bindi meir en ári áður.

Það er óskiljanlegt hvernig Ritnefndin bregst eftirlitshlutverki sínu gersamlega eins og rakið hefur verið. Hún virðist hafa einhverja glýju í augum þegar vinnubrögð Gunnlaugs ber á góma. E.t.v. hafa nefndarmenn trúað því í alvöru að hann bæri miklu betra skynbragð á sagnaritun en Jón Böðvarsson, þrátt fyrir að vera miklu minna menntaður og með miklu minni reynslu. Kannski voru þetta eftirhreytur af hugmyndafræði (öllu heldur sjálfsdýrkun) íslenskra námsmanna í Lundi á áttunda áratugnum, kannski tókst sagnaritaranum sjálfum svona vel að sannfæra nefndina.

Skoðanir hans sjálfs á hvernig skuli rita byggðasögu eru skýrar:

Gunnlaugur segir að í raun séu um tvær leiðir að velja við ritun héraðssögu. Önnur leiðin, og sú auðveldari, sé að einskorða hana við samantekt og úrvinnslu á því ritaða og prentaða efni sem þegar liggur fyrir. Með þeirri aðferð sé þó litlu sem engu aukið við það sem áður var vitað og því efamál hvort slík útgáfa þjóni einhverjum tilgangi. Hin leiðin sé að afla frumheimilda eins og kostur er og ráðast í metnaðarfullt og krefjandi starf, þar sem leitast er við að rifja sem best upp löngu gleymda sögu. Gunnlaugur segir að þá þýði ekkert „hérumbil“ og fara verði alla leið í þeim efnum, reyna að viða að sér öllum þeim gögnum sem fyrirfinnast.⁹

Þarf náttúrlega enginn að fara í grafgötur um að Gunnlaugur hefur kosið erfiðari leiðina í sinni sagnaritun. Árið 2005 orðaði hann álit sitt enn skýrar (þá orðinn 4-6 árum á eftir áætlun með verkið, eftir því hvernig á það er litið):

Þetta er því miður ekki einsdæmi sögu íslenskrar sagnaritunar, heldur öllu fremur sígild og bitur reynsla nær allra þeirra sveitarfélaga, fyrirtækja og annarra aðila sem fyrr og síðar hafa ráðist í að láta skrá lítt eða ekki rannsökuð efni eða sögu sína. Hrekkur þá skammt að mæla digurbarkalega á spjallrásum að vísa með stóryrðum í einhvern órökstuddan meðaltalstíma til “bókarskrifta á Íslandi” … því sérhvert tilvik ræðst miklu fremur af aðgengi og tilurð heimilda svo og þeim kröfum sem gerðar eru um úrvinnslu þeirra. Það er hægur vandi að rumpa saman bókartötri á skömmum tíma með því einu að sanka saman gagnrýnislaust samtíningi úr áður útgefnum ritum eins og ýmsir hafa látið sér sæma og mörg eru “einnota” dæmin um í árlegu jólabókaflóði. Ég legg ekki nafn mitt við slíka iðju …¹⁰

Áfram hélt svo samkvæmisleikur Gunnlaugs og Ritnefndarinnar; Hann segir nefndinni hvað hann hafi verið að bardúsa og hvað hann hafi hugsað sér að gera og fer svo að mjatla efni í nefndina í skömmtum frá febrúar árið 2001. Ritnefndin er svo sem ekkert að æsa sig, þótt aðeins sé farið að nefna að nauðsynlegt sé að ljúka vinnu við 1. bindi sem fyrst eða að æskilegt sé að ákveðin markmið, ótilgreind, náist fyrir næsta fund eða eitthvað ámóta saklaust.

Þann 15. október 2001 er bókað: „Gunnlaugur gerði grein fyrir stöðu mála. Efni vegna 19. aldar er nú um 5-600 síður, en vinna þarf það efni frekar og skipta því í tvö bindi og miða við 1850. Sá tími, sem gert var ráð fyrir að færi í ritunina, er að líða og var m.a. rætt um ýmislegt því tengt.“ Þetta er merkileg bókun! Í fyrsta lagi var „sá tími sem gert var ráð fyrir að færi í ritunina” ekki að líða heldur löngu liðinn! Gunnlaugur átti að skila fyrsta bindi, um byggðasögu 1700-1900, fyrir 1. okt. 1999, öðru bindi um atvinnuhætti og hagsögu 1900-2000 fyrir 1. okt. 2000 og þriðja bindi um félags-og menningarsögu 1900-2000 fyrir 1. okt. 2001. Ég minnist þess að ekki hafa séð jafnstórkostlegan úrdrátt í opinberri fundargerð og þessa bókun Ritnefndarinnar! Aftur á móti voru fastar mánaðargreiðslur til Gunnlaugs væntanlega um það bil að stöðvast. Hitt, þ.e. að Gunnlaugur ákveði allt í einu þegar samningstíminn er liðinn að skipta fyrsta bindinu í tvennt, án þess að Ritnefndin svo mikið sem æmti, er líka stórmerkilegt. Höfðu almennir nefndarmenn aldrei lesið samninginn sem Akraneskaupstaður gerði við Gunnlaug? Í samningnum er nefnilega skipulagið og skiptingin talin afar nákvæmt upp enda líklega einmitt samin af Gunnlaugi handa Ritnefndinni snemma árs 1997. (Sennilegt er að formaður Ritnefndarinnar hafði lesið samninginn því hann skrifaði sjálfur undir hann, fyrir hönd bæjarins.)

Það sem Ritnefndin hafði séð af verkinu hægunna, þegar hér var komið sögu, þ.e. samningstíma var lokið, var: „Sýnishorn af efni í 1. bindi“ (22.11. 2000); 150 s. sýnishorn af 1. bindi (15.2. 2001); 302 s. af 1. bindi (30.5. 2001); 112 s. um lok 18. aldar og 70 s. efnis frá 19.öld, þ.e. efni í 1. bindi (15. 10. 2001). Handhægara er e.t.v. að skoða þetta í töflunni yfir aðalatriði í fundargerðum.

Enn einn fundinn heldur Ritnefndin eftir miðjan nóvember 2001. Fundargerðin er merkileg því í henni er að nokkru gerður upp afraksturinn af fjögurra ára vinnu Gunnlaugs. Feitletranir í fundargerð eru mínar.

„1. Gunnlaugur lagði fram efnisyfirlit að 1. bindi ásamt 598 síðum í handriti sem nær frá 1700 til 1850.
 

2. Lagt fram bréf Gunnlaugs, dags. 19. nóvember, um ritun sögunnar.  Í bréfi Gunnlaugs kemur m.a. fram að verkið hafi tafist þar sem langtum meiri tíma hafi tekið að leita uppi heimildir í skjalasöfnum, úrvinnsla gagna og heimilda fór þar af leiðandi  seinna af stað og loks að ítarleg heimildaöflun hafi leitt fjölmargt í ljós sem fyrirfram var ekki vitað og kostað töluverða vinnu að vinna úr.“

Þarna sést upphafshlekkur langrar afsökunarkeðju því svipaðar afsakanir hefur söguritari notað æ síðan.

„Þá kom fram í bréfi Gunnlaugs að nú sé föstum greiðslum til hans lokið, en árangurstengdar greiðslur ógreiddar.  Verði því að taka ákvörðun sem fyrst með hvaða hætti vinnunni verði haldið áfram.  Gunnlaugur  telur einnig rétt að rita forsöguna, þ.e. frá landnámi til 1700, sem kunni að taka 3 mánuði að skrifa.  Í bréfinu kemur fram að um 24-30 mánuði taki að búa annað efni til prentunar.“

Það er áreiðanlega rétt hjá Gunnlaugi að árangurstengdar greiðslur voru ógreiddar. Nærtækasta skýringin á því er auðvitað að árangurinn, afraksturinn, hafði enginn verið. Hann átti að fá eina milljón fyrir hvert bindi sem hann skilaði á réttum tíma en hafði engu skilað fyrr en á þessum fundi. Núna skilaði hann loksins ókláruðu fyrsta bindi, miðað við samning, tveimur árum of seint. Ég vek athygli á því snjallræði Gunnlaugs að ota „forsögunni“ að nefndinni, þ.e. einhverjum stuttum pistli frá landnámi til 1700. Ritnefndin gleypti þá beitu í upphafi næstu samningslotu, sem varð til þess að ekki var einu sinni hægt að gefa út þetta svokallaða fyrsta bindi sögunnar því þar með vantaði upphafið framan á það. Hafandi sýnt Ritnefndinni Sögu Akureyrar, væntanlega I. bindi, nánast í upphafi verksins (33. fundi) var hann búinn að leggja línurnar fyrir einmitt þetta form.

Gunnlaugur vék svo af fundi en nefndin hélt áfram störfum og bókaði:

„3. Rætt var um stöðu málsins. Ritnefndin staðfesti skil á 1. bindi verksins sbr. gildandi samning.  Nefndin er sammála um að það efni sem skilað hefur verið sé gott og lofi góðu um heildarverkið. Nefndin telur mikilvægt að verkinu verði haldið áfram og leggur til við bæjarráð að samningur bæjarins við söguritara verði framlengdur.“

Gunnlaugur hafði vissulega lagt fram efnisyfirlit yfir 1. bindi og 589 síður í handriti „sem nær frá 1700-1850“. En við þetta er það að athuga að skil voru rúmum tveimur árum á eftir áætlun miðað við samninginn. Ennfremur var 1. bindið skilgreint í samningi sem byggðasaga 1700-1900. Hvernig Ritnefndin gat staðfest að þetta sem Gunnlaugur skilaði væru „skil á 1. bindi verksins sbr. gildandi samning“ er ofar mínum skilningi. Formaður Ritnefndarinnar, bæjarstjórinn, er lögfræðingur að mennt þannig að þetta hlýtur einhvern veginn að hafa verið löglegt og í samræmi við samninginn, er það ekki?
 
 

Greiðslur til Gunnlaugs Haraldssonar á þessu tímabili og annar kostnaður

Gunnlaugi voru greidd full mánaðarlaun frá 1. apríl 1997 út september 2001. Að auki fékk hann endurgreiddan kostnað vegna efnisöflunar og ferða. Líklega hefur hann fengið eina árangurstengda greiðslu greidda (jafnvirði einnar milljónar á verðlagi apríl 1997) árið 2001. Alls greiddi Akraneskaupstaður Gunnlaugi 16 milljónir og rétt tæp 700 þúsund króna á árunum 1997-2001. Að auki er bókaður annar kostnaður við ritun sögu Akraness 1998 og 1999, samtals 263.325 kr. Kostnaður vegna nefndarlauna ritnefndar er fyrir árið 2001 33.168 kr. (fyrri upphæðir nefndarlauna liggja ekki fyrir). Samanlagður kostnaður Akranesbæjar af söguritun í fyrstu atrennu Gunnlaugs var því tæpar 17 milljónir en séu upphæðirnar uppreiknaðar á núvirði er þessi tala 32 milljónir og rúmlega 670 þúsund krónur. Bróðurparturinn af henni eru laun og endurgreiddur kostnaður til Gunnlaugs.¹¹

Til samanburðar má nefna að heildarkostnaður Akraneskaupstaðar við ritun sögu bæjarins af hálfu Jóns Böðvarssonar var rétt rúmlega 15 milljónir og 223 þúsund á núvirði, fyrir utan laun ritnefndar. Fyrir þá upphæð fékkst ein bók útgefin, Akranes. Frá landnámi til 1885, og ófullgert handrit að næsta bindi (alls áttu þetta að verða þrjú bindi). Kostnaður af vinnu Gunnlaugs Haraldssonar 1997-2001 var tvöfalt meiri. Fyrir þá upphæð fékkst ófullgert handrit að fyrsta bindi af þremur sem um hafði verið samið.

Fyrri færslur:

Saga Sögu Akraness I, Á Skaganum „hafa aldri búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“
Saga Sögu Akraness II, „Framtakssemi og frumskógarlögmál“
Saga Sögu Akraness III, Nefndarmenn lýstu skoðun sinni
Saga Sögu Akraness IV, Leggur ekki nafn sitt við bókartötur sem rumpað er saman á skömmum tíma

Framhaldsfærslur:

Saga Sögu Akraness VI, Gunnlaugur Haraldsson ætlar að … og hyggst nú …

Mikil hamingja virðist hafa ríkt yfir ráðningu hins nýja sagnaritara skv. fréttum. Gunnlaugur var sagður „maður öllum hnútum kunnugur … hefði til dæmis skrifað sögu Akraneskirkju og farist það afburðavel úr hendi” („18 milljónir í ritun sögu Akraness“. DV 28. apríl 1997), „… er Akurnesingum að góðu kunnur fyrir farsæl störf um árabil við Byggðasafn Akraness og nærsveita og fyrir vandað verk við ritun sögu Akraneskirkju, svo nokkuð sé nefnt.“ („Ritun sögu Akraness“. Morgunblaðið 30. apríl 1997.)
 

2 Gunnlaugur Haraldsson. „Meint ritstífla brestur“. Umræðuþráður Akraneskaupstaðar þann 25. febrúar 2005.
 

3 Enn ótrúlegra er það aðstandandahlutverk sem Ritnefndin og bæjarstjórn léku seinna árum saman, þegar ljóst varð að sagnaritarinn skilaði litlu sem engu. Á Akranesi var ekki bleikur fíll í stofunni: Bleiki fíllinn dvaldi á grænum engjum hugvísindanna!
 

4  Þetta kemur fram í 1. gr. samningsins. Þar er einnig kveðið á um „efnisskipan í aðalatriðum“. Sú efnisskipan er það nákvæmlega tíunduð að þetta hljóta að vera tillögur Gunnlaugs sjálfs sem hann lagði fram á fundi Ritnefndar um sögu Akraness í febrúar 1997 (á 30. fundi nefndarinnar).

Í grófum dráttum var skiptingin þannig: Fyrsta bindi skyldi fjalla um byggðasögu 1700-1900, annað bindi um atvinnuhætti og hagsögu 1900-2000 og hið þriðja um félags-og menningarsögu 1900-2000. Ekki verður séð af efnisskipan af hverju þótti nauðsynlegt að endurrita um tímabilið 1700-1885, sem Jón Böðvarsson hafði gert skil í Akranes. Frá landnámi til 1885. En Gunnlaugur Haraldsson skrifaði í bréfinu „Meint ritstífla brestur“ á umræðuþræði Akraneskaupstaðar þann 25. febrúar 2005: „Í öðru lagi þótti mér að í bók Jóns hefði verið skautað býsna glannalega yfir fjölmarga þætti sögunnar, að því marki sem ég taldi mig þá þekkja til hennar, – einkum á 18. og 19. öld, – heimildanotkun og efnistök einnig gjörólík því sem ég myndi sjálfur kjósa“ svo nokkuð örugglega er þessi hugmynd um endurskrif komin frá Gunnlaugi sjálfum.

Eftir tiltölulega smásmugulega upptalningu samningsins á efnisþáttum (sem líkist efnisgrind að  skólaritgerðum) segir: „Framangreind efnisskrá er ekki tæmandi og mun því í meðförum höfundar og ritnefndar, sem Akraneskaupstaður skipar, taka einhverjum breytingum meðan á vinnu við söguritun stendur.“ Það er óvenjulegt að þessi klausa í 1. gr. samningsins varð að áhrínsorðum. Ath. að ekki skyldi rugla saman „efnisskrá“ og þeim bindum sem áskilið var að skyldi skilað.
 

5  Fyrsta bindi skyldi skila eigi síðar en 1. október 1999; öðru bindi eigi síðar en 1. október 2000 og þriðja bindi eigi síðar en 1. október 2001.
 

6  Jafnframt segir í riftunarákvæði: „Akraneskaupstað er einnig heimilt að stöðva greiðslur til höfundar ef einhverjar ástæður verða til þess að höfundur verður ófær um að sinna verkinu eða að ritnefnd telur að verkáætlun samkvæmt 6. grein samningsins standist ekki í svo veigamiklum atriðum að varði annað hvort riftun samningsins eða frestun greiðslna þar til úr hefur verið bætt.“

Í verkáætlun í 6. grein samningsins er talið upp að heimildaöflun fyrir allt verkið skuli standa frá apríl 1997 til janúar 1999; ritun 1. bindis hefjist þá og verði lokið „eigi síðar en ágúst-sept. 1999“; þá hefjist ritun 2. bindis sem verði lokið í ágúst -september 2000 og loks er reiknað með að ritun 3. bindis verði lokið í ágúst-sept. 2001 svo verklok verði 1. október það ár (sbr. 3.gr.). Öll bindin komi út í einu árið 2001.
 

7 Þann 18. janúar 2011 afhenti Gunnlaugur Haraldsson Árna Múla Jónassyni bæjarstjóra Akraneskaupstaðar fyrri tvö handritin af verki sínu. Þau koma út ekki á morgun heldur hinn, undir nöfnunum Saga Akraness. 1. bindi. Frá landnámi til 1700 og Saga Akraness. 1. bindi. Átjánda öldin.
 

8 Miðað við að launategnd gjöld séu um 20% voru mánaðarlaun Gunnlaugs án launatengdra gjalda um 170.000. Í apríl 1997 voru meðaldagvinnulaun framhaldsskólakennara 110.483 kr. Í þann tíð unnu framhaldsskólakennarar mikla yfirvinnu og var meðaltal heildarmánaðalauna þeirra á sama tíma 182.945 kr. Inni í þessu meðaltali eru laun stjórnenda í framhaldsskólum, annarra en skólameistara, sem kann að hækka tölur eitthvað. Sjá „BHM hópur 2 (HÍK/F)“ Fréttabréf KOS nr. 18, júní 1998, s. 22. Útg. Kjararannsóknarnefnd opinberra starfsmanna. Gunnlaugur hefur skv. þessu þegið meðallaun framhaldsskólakennara með talsverða yfirvinnu í 54 mánuði. Ofan á það áttu síðan að bætast veglegar árangurstengdar greiðslur.
 

9 „Það þýðir ekkert hér um bil við ritun sögunnar. Spjallað við Gunnlaug Haraldsson ritara Sögu Akraness.“ Skessuhornið 13. apríl 1997, s. 14.
 

10 Gunnlaugur Haraldsson. „Meint ritstífla brestur“. Umræðuþráður Akraneskaupstaðar þann 25. febrúar 2005.
 

11 Upplýsingar um kostnað og uppreikning hans á núvirði eru fengnar frá Akraneskaupstað 4. maí 2011.
 
 
 
 

Saga Sögu Akraness IV 

Sjá einnig:
Saga Sögu Akraness I, Á Skaganum „hafa aldrei búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“
Saga Sögu Akraness II, Framtakssemi og frumskógalögmál
Saga Sögu Akraness III, Nefndarmenn lýstu skoðun sinni
 
 

Í næstu færslum verður reynt að komast að því hvernig stendur á því að Akraneskaupstaður hefur eytt tæpum 105 milljónum í ritun sögu Akraness eftir að atrennu með Jóni Böðvarssyni lauk.

Kostnaður við Akranes. Frá landnámi til 1885 var, eins og sagði í síðustu færslu, rétt rúmlega 15 milljónir og 223 þúsund á núvirði, fyrir utan laun ritnefndar.¹ Heildarkostnaður Akraneskaupstaðar við ritun Sögu Akraness frá 1987 til dagsins í dag er á núvirði 120.065.065 kr.  Fyrir þessa upphæð fáum við bæjarbúar tvöfalda útgáfu af sögu svæðisins frá landnámi til 1800, þ.e. útgáfu Jóns Böðvarssonar og útgáfu Gunnlaugs Haraldssonar. Virðist ævintýrinu hvergi nærri lokið því á fjárhagsáætlun bæjarins fyrir árin 2012 og 2013 er gert ráð fyrir 4,2 milljónum hvort ár í söguritunina endalausu.²

En það verður að segja hverja sögu eins og hún gengur og verður aðalpersónan nú leidd fram á sjónarsviðið: Sagnaritarinn sjálfur.
 
 

Gunnlaugur Haraldsson

Hjálmar Gunnlaugur Haraldsson er Austfirðingur en kvæntist konu af Skaganum. Hann stundaði nám í sögu og latínu við HÍ „um tíma veturinn 1973-74“ en lauk fil.kand prófi í þjóðháttafræði og fornleifafræði við Lundarháskóla í Svíþjóð 1978. Síðan stundaði hann framhaldsnám í miðaldafornleifafræði við sama skóla 1991-92 en heimild mín, Æviskrár MA-stúdenta, hermir ekki hvort hann lauk einhverri formlegri gráðu þá. [Hann skilaði „4. árs prófritgerð“, líklega svokallaðri D-ritgerð sem er hluti af sænskri fil.mag gráðu. Fil.mag er þriggja anna mastersnám, tvær annir í kúrsum og ritgerð að auki. Gráðan samsvarar því ekki íslensku meistaraprófi, hvorki MA né gömlu cand.mag. gráðunni. Líklega hefur Gunnlaugur ekki lokið nema hluta náms til fil.mag gráðu.]

Gunnlaugur hafði fjölbreytta starfsreynslu, var m.a. kennari við Gagnfræðaskólann á Akranesi 1974-75. Eftir fil.kand próf starfaði hann sem minjavörður Austurlands og forstöðumaður Safnastofnunar Austurlands í rúmt ár en var ráðinn í 3/4 starf sem forstöðumaður Byggðasafns Akraness og nærsveita í Görðum á Akranesi [hér eftir kallað Byggðasafnið] þann 1. nóv. 1979.³ Jafnframt varð hann stundakennari við Brekkubæjarskóla á Akranesi veturinn 1979-1980 og var stundakennari í þjóðháttafræði við HÍ á árunum 1984-1989.

Gunnlaugur var afar virkur í félagsmálum og stjórnmálum hér í bæ (og víðar) á árunum 1980-90. Hann hafði verið formaður Alþýðubandalagsfélags Fljótdalshéraðs 1978-79 og varð formaður Alþýðubandalagsfélags Akraness og nágrennis 1980. Í stjórn þess félags sat hann í fjögur ár, þar af formaður í 2 ár. Hannn var varafulltrúi í bæjarstjórn Akraness 1986-90 og varaþingmaður Alþýðubandalagsins í Vesturlandskjördæmi 1987-91. Í Æviskrám MA-stúdenta segir að hann hafi setið í ritnefnd um sögu Akraness frá 1987 til júní 1991 en þar er augljóslega rangt farið með því Leó Jóhannesson tók sæti Gunnlaugs í ritnefndinni í júní 1990.⁴
 

Þegar Gunnlaugur skrifaði undir samning um sagnaritun fyrir Akraneskaupstað, þann 23. apríl 1997, voru ritverk hans fyrir utan námsritgerðir, greinar í blöð og stutta bæklinga eða texta í ljósmyndabækur um Akranes: Æviskrár MA-stúdenta I-V ; Lögfræðingatal 1736-1992 I-IV og  Viðskipta-og hagfræðingatal 1877-1997 I-III  Gunnlaugur var ritstjóri þessara rita. Æviskrár MA-stúdenta vann hann frá grunni en stéttartölin eru öll endurskoðaðar útgáfur eldri stéttartala. Enn eitt ámóta stéttartalið í ritstjórn Gunnlaugs kom út seint á árinu 1997, þ.e. Tannlæknatal 1854-1997 (og raunar dróst útgáfa síðasta bindis Lögfræðingatals sennilega þar til seint á árinu 1997).

Eina bók hafði Gunnlaugur ritað, Akraneskirkja 1896-1996 ásamt ágripi af sögu Garða og Garðakirkju á Akranesi. Útgefandi var Akraneskirkja og bókin kom út í ágúst 1996, á aldarafmæli kirkjunnar. Ég fann einungis einn ritdóm um bókina.⁵

Tildrög þess að Gunnlaugur Haraldsson var ráðinn af sóknarnefnd Akraneskirkju til að skrifa sögu hennar eru mér ekki kunn. Hann var í fullu starfi sem forstöðumaður Byggðasafnsins auk þess að vinna meðfram að ritstjórn stéttartala ýmiss konar, eins og áður hefur verið rakið. Um miðjan maí 1995 hafði Gunnlaugur Haraldsson ákveðið að fara í launalaust leyfi frá starfi sínu á Byggðasafninu, líklega vegna ritstarfa fyrir sóknarnefnd Akraneskirkju.⁶

Á fundi Menningarmála-og safnanefndar Akraneskaupstaðar 5. sept. 1995 er fyrsta mál á dagskrá bréf frá Gunnlaugi Haraldssyni þar sem hann segir upp starfi sínu sem forstöðumaður safnsins. Síðar á sama fundi er bókað: „Bréf frá Endurskoðunarskrifstofu Jóns Þórs Hallssonar sem hefur yfirfarið reikninga safnsins frá jan-okt 1995. Þar er bent á að útlit sé á að verulega verði farið fram úr áætlun. Gunnlaugur Haraldsson taldi skýringu á þeim mismun sem fram kemur stafa af því hvernig færslur færu fram hjá aðalbókara.“ Síðan var samþykkt að til að fá botn í málið myndu formaður Menningarmála-og safnanefndar, Guðrún Geirsdóttir, Eirný Valsdóttir sem sat í nefndinni og Gunnlaugur Haraldsson ganga á fund aðalbókara. Ég leitaði í næstu fundargerðum Menningarmála-og safnanefndar til að reyna að finna hvort niðurstaða hefði fengist í þessu máli en fann ekkert bókað meir um það.⁷

Gunnlaugur var því líklega í aðalstarfi við að skrifa bókina um Akraneskirkju frá því sumarið 1995 til þess er bókin kom út seint í ágúst 1996. Eftir það vann hann að ritun nokkurra stéttartala, sem áður var getið.

Á fundi Ritnefndar um sögu Akraness seint í febrúar 1997 (30. fundi) tilkynnti Gísli Gíslason, formaður nefndarinnar og bæjarstjóri Akraneskaupstaðar, að Jóni Böðvarssyni hefðu verið send samningsdrög um starfslok. Þá hefur þegar verið rætt við Gunnlaug Haraldsson um að taka að sér áframhaldandi vinnu við verkið því hann mætti á þennan fund, lagði fram yfirlit yfir umfang og tímaskeið átján annarra byggðasagna og „Gunnlaugur lagði einnig fram drög að efnisskrá fyrir þrjú bindi að Sögu Akraness.“ Nefndin fór yfir drög að verkáætlun fyrir verkið og ræddi um ýmsa þætti sem vörðuðu útgáfu. Gísla var falið að vinna áfram að málinu.⁸

Þann 22. apríl 1997 samþykkti bæjarstjórn Akraness að ráða Gunnlaug Haraldsson til að ljúka ritun sögu Akraness⁹ og daginn eftir skrifuðu þeir Gísli Gíslason bæjarstjóri og Gunnlaugur Haraldsson undir „Samning um ritun Sögu Akraness“.

Um þennan samning, efndir hans og fleira verður fjallað í næstu færslu.
 

Fyrri færslur:

Saga Sögu Akraness I, Á Skaganum „hafa aldri búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“
Saga Sögu Akraness II, „Framtakssemi og frumskógarlögmál“
Saga Sögu Akraness III, Nefndarmenn lýstu skoðun sinni

Framhaldsfærslur:

Saga Sögu Akraness V, Leggur ekki nafn sitt við bókartötur sem rumpað er saman á skömmum tíma
Saga Sögu Akraness VI, Gunnlaugur Haraldsson ætlar að … og hyggst nú …

1 Formaður Ritnefndar um sögu Akraness, Gísli Gíslason bæjarstjóri, þáði ekki laun fyrir fundarsetur. Upphæðir sem greiddar voru í nefndarlaun 1987-1996 liggja ekki fyrir en bent skal á núverandi nefndarlaun sem Akraneskaupstaður borgar, þ.e. að almennur nefndarmaður fær greiddar 9.269 kr. fyrir hvern fund. Ofan á þá upphæð bætast 17,35% launatengd gjöld sem bærinn borgar. Nefndin hélt 29 fundi á þessu tímabili og í henni sátu fjórir almennir nefndarmenn.

2 Upplýsingar um kostnað eru fengnar frá Akraneskaupstað 4. maí 2011.

3 Ráðningu Gunnlaugs Haraldssonar ber að með nokkuð undarlegum hætti miðað við bókanir í fundargerðum stjórnar Byggðasafns Akraness og nærsveita. Á s. 38. í fundagerðarbók hennar segir að fundur sé haldinn „þann oktober ´79 [en dagsetningu vantar]  Fundar menn voru eftirtalin: Þórarinn Ólafsson, Sveinn Guðmundsson, Ragnheiður Þórðardóttir, Þorsteinn Jónsson og Anton Ottesen.“

Aðalmál fundarins var hvort „tímabært væri að ráða forstöðumann að safninu.“ Kemur fram að til þessa hafi fjárhagur  verið of þröngur til svo mætti verða en nú sé að rætast úr „en spurning væri hvort hér yrði um að ræða heilt eða hálft starf. … Samþ. var að fela framkvæmdastj. að athuga fjárhagsgrundvöll fyrir að ráða starfsmann að safninu og ef sú athugun yrði jákvæði skildi [svo] auglýsa eftir þjóðháttarfræðing [svo] til starfsins.“ (s. 38-39 í fundargerðabók.)

Á síðu 39 er síðan límdur gulur miði neðan við fundargerðina. Hann er dagsettur 22.10. ’79 og á honum stendur:
„Gunnlaugur Haralds ráða hann.
3/4 stöðu frá 1/11 ’79.
Sveini falið að tala við hann-
laun 300.000 –
Tekjur áætlaðar ’79 6,000,000 –
Ákveðið að auglýsa
eftir þjóðháttafræðing.
Sveinn taki á móti upplýsingum.“

Fundargerðina í október ritaði Anton Ottesen og sama rithönd virðist vera á litla gula miðanum.
 

4 Upplýsingar um Gunnlaug Haraldsson og beinar tilvitnanir eru úr MA-stúdentar 1973. Æviskrár MA-stúdenta V. Ritstjóri Gunnlaugur Haraldsson. Steinholt 1994, s. 496-497.

5 Sjá: Sigurjón Björnsson. „Kristnihald á Skaga“ í Morgunblaðinu 18. september 1996. Í frétt af ráðningu Gunnlaugs sem sagnaritara, „18 milljónir í ritun sögu Akraness“, DV 28. apríl 1997, segir að Gunnlaugur hafi „til dæmis skrifað sögu Akraneskirkju og farist það afburðavel úr hendi.“ Þar er vitnað í einhverja ónafngreinda bæjarstjórnarmenn, ekki þó fulltrúa sjálfstæðisflokksins í bæjarstjórn.

Saga Akraneskirkju var síðan endurrituð í Kirkjum Íslands 13. bindi, sem Þjóðminjasafn Íslands, Húsafriðunarnefnd, Biskupsstofa og Borgarfjarðarprófasdæmi stóðu að og kom út 2009. Sérprentið sem ég á úr þessu bindi, Akraneskirkja, er gefið út af Hinu íslenska bókmenntafélagi og höfundar eru Björk Ingimundardóttir, Sigríður Björk Jónsdóttir, Lilja Árnadóttir, Guðmundur L. Hafsteinsson og Gunnar Bollason. Þessi útgáfa er mun árennilegri fyrir leikmann utan þjóðkirkju (eins og ég er) því bók Gunnlaugs er að stórum hluta saga sóknarnefnda og starfsfólks kirkjunnar, auk ítarlegrar forsögu sem ég hef reyndar lesið víðar áður, t.d. í  Akranes. Frá landnámi til 1885 Jóns Böðvarssonar. Hafi menn einungis áhuga á sögu þessarar gullfallegu kirkju og gripum hennar, en minni áhuga á smáatriðum og sóknarnefnd,  er Akraneskirkja ólíkt þægilegri; styttri, skorinorðari og fallegri. Það er auðvitað fráleitt að bera útlit svo misgamalla bóka saman, báðar eru reyndar prentaðar á vandaðan pappír en í nýrri sögunni er mikið af litmyndum en fáar slíkar í bók Gunnlaugs enda var litprentun eitthvað dýrari þegar sú bók kom út. Það litla sem hægt er að segja í samanburði mynda er að augljóst er að ekki hefur verið mikið lagt í myndvinnslu í bók Gunnlaugs (þótt sú tækni hafi verið sæmilega aðgengileg 1997). Það sést m.a. með því að bera saman gamlar myndir í báðum bókunum, t.d. mynd Sigfúsar Eymundssonar, merkt Þjms. SEy 81. Hún er afar vel unnin á s. 18 í Akraneskirkju en  algerlega óunnin á s. 144 í bók Gunnlaugs.

Ritnefnd af hálfu sóknarnefndar Akraneskirkju, sem starfaði með Gunnlaugi að Akraneskirkju 1896-1996 ásamt ágripi af sögu Garða og Garðakirkju á Akranesi, var skipuð Braga Þórðarsyni, Þjóðbirni Hannessyni og Þorgils Stefánssyni. Enginn úr ritnefnd skrifar formála heldur hefst bókin á formála söguritara, Gunnlaugs Haraldssonar, ávarpsorðum eftir herra Ólaf Skúlason biskup Íslands og ávarpsorðum sr. Björns Jónssonar sóknarprests. Í þeim eina ritdómi sem ég fann og gat hér að ofan er lýsing á efni bókarinnar.
 

6 Sjá fundargerð Menningarmála-og safnanefndar Akraneskaupstaðar 18. maí 1995. Um þetta ber heimildum ekki alveg saman því í Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1995 segir á s. 152:
„Gunnlaugur Haraldsson safnstjóri fékk launalaust leyfi frá 1. ágúst en sagði síðan starfi sínu lausu í desember. Var Guttormi Jónssyni, sem starfað hefur lengi við safnið, falið að veita því forstöðu um sinn.“ Í fréttinni „Byggðasafn Akraness: Forstöðumaðurinn var kominn í annað starf“ í DV 15. desember 1995 segir: „Í frétt um Byggðasafn Akraness hér í blaðinu 12. desember kom fram að Gunnlaugur Haraldsson hefði sagt starfi sínu lausu frá og með 5. des. sem forstöðumaður safnsins. Gunnlaugur hefur verið í launalausu fríi hjá Byggðsafninu frá 1. september og var fyrir allnokkru búinn að taka ákvörðun um að segja upp starfi sínu sem forstöðumaður safnsins enda kominn í annað starf. Hann sagði því ekki upp starfi sínu vegna skýrslu endurskoðanda byggðasafnsins.“ (Vísað er í fréttina „Deilur um reikninga byggðasafnsins“ á baksíðu DV  þann 12. des. 1995.)
 

7 Í stjórn Menningarmála- og safnanefndar sátu Guðrún Geirsdóttir, Jósef H. Þorgeirsson, Hörður Pálsson, Eirný Valsdóttir og Ástríður Andrésdóttir.
 

8 Í Ritnefnd um Sögu Akraness sat sami kjarni yngra fólks og áður er getið, Gísli Gíslason, Hrönn Ríkharðsdóttir og Leó Jóhannesson. Í stað Valdimars Indriðasonar sem lést árið 1995 hafði sest Jósef H. Þorgeirsson, sem mætti á sinn fyrsta fund þann 5. sept. 1995 (26. fund ritnefndarinnar) og Ólafur J. Þórðarson sat enn í nefndinni. Í neðanmálsgreinum 2 og 3 við síðustu færslu, Nefndarmenn lýstu skoðun sinni, var fjallað um hversu náin fjölskyldubönd þeirra Gísla, Hrannar og Leós eru. Við þetta má bæta hversu nánir þeir Leó og Gunnlaugur Haraldsson voru:

Leó og Gunnlaugur Haraldsson eru jafngamlir, báðir fæddir 1951. Leó útskrifaðist úr MA árið 1972, Gunnlaugur árið 1973. Þeir stunduðu báðir nám við Háskólann í Lundi á árunum 1975-’78 (Leó hóf sitt nám þar 1974). Leó útskrifaðist með fil.kand próf í sagnfræði og uppeldisfræði og Gunnlaugur með fil.kand próf væntanlega í þjóðháttafræði (hann lærði þjóðháttafræði og norræna fornleifafræði frá 1975 í Lundi) árið 1978. Sjá „MA-stúdentar 1972“ og „MA-stúdentar 1973“ í Æviskrám MA stúdenta V, s. 411-412 og s. 495-497. Ritstjóri Gunnlaugur Haraldsson. Steinholt 1994 og Kenntaratal á Íslandi V, s. 521, útg. 1988. Sænsk fil.kand gráða er lægsta háskólagráða í húmanískum greinum, samsvarar íslenskri BA gráðu. Yfirleitt ljúka menn henni á þremur árum.

Það er frekar líklegt að þessi tveir hafi tekið einhvern þátt í starfi „Félags þjóð- og fornleifafræðinema“, sem minnst var á í fyrstu færslu um sögu Sögu Akraness, Á Skaganum „hafa aldrei búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“, þótt hvorugur geti þess í Æviskrám MA-stúdenta V. Og það er meir en líklegt að báðir hafi smitast af hugmyndum sem lágu að baki stofnun þessa félags á sínum tíma, sem m.a. voru að íslenskar sagnfræði-, þjóðfræði- og fornleifafræðirannsóknir til þessa hefðu verið fúsk og ekki byggðar á réttri hugmyndafræði (sjá tilvitnanir í yfirlýsingar hópsins sem vann að svæðisrannsókn sunnan Skarðsheiðar o.fl., í tilvísanaskrá við sömu færslu). Hugsanlega hefur eimt eftir af þessum hugmyndum meðal námsmanna í Lundi eitthvað áfram. Mér er ekki kunnugt um hvenær Hrönn Ríkarðsdóttir stundaði sitt nám við Lundarháskóla (hún er fædd 1954) eða hvaða gráðu í sögu hún lauk þar og get því ekkert fullyrt um hennar sögusýn.

Leó tók á sínum tíma sæti Gunnlaugs í Ritnefnd um Sögu Akraness. Báðir sátu í nefndinni fyrir alþýðubandalagið.

9 Á þessum 843. fundi bæjarstjórnar Akraness 22. apríl 1997 greiddu Guðbjartur Hannesson, Sveinn Kristinsson, Guðmundur Páll Jónsson, Gunnar Sigurðsson, Sigríður Gróa Kristjánsdóttir, Pétur Ottesen, Ingvar Ingvarsson og Bryndís Tryggvadóttir öll atkvæði með því að gera samninginn við Gunnlaug Haraldsson. Sigríður Guðmundsdóttir greiddi atkvæði á móti.
 
 
 
 
 
 
 
 

Saga Sögu Akraness III
Sjá einnig:
Saga Sögu Akraness I, Á Skaganum „hafa aldrei búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“
Saga Sögu Akraness II, „Framtakssemi og frumskógalögmál“
 
 

Ritnefnd um sögu Akraness

Fyrsti fundur Ritnefndar um sögu Akraness var haldinn 14. október 1987. Líklega hefur þá engan órað fyrir að þessi nefnd ætti eftir að starfa næstu 24 árin að verkefninu og hún starfar enn, fundaði síðast 17. janúar 2011.

Í fyrstu ritnefndinni sátu: Gísli Gíslason, bæjarstjóri og formaður nefndarinnar, Gunnlaugur Haraldsson (f. alþýðubandalagið), Hrönn Ríkarðsdóttir (f. alþýðuflokkinn), Halldór Jörgensson (f. framsóknarflokkinn)  og Valdimar Indriðason (f. sjálfstæðisflokkinn).

Þótt ritnefndin hafi verið pólitískt skipuð frá upphafi var hún merkilega stöðug næstu árin og jafnvel áratugina. Frá upphafi heyrði nefndin beint undir bæjarstjórnina og þrátt fyrir ýmsar stjórnsýslubreytingar Akraneskaupstaðar er svo enn. Allar aðrar nefndir hafa verið sameinaðar og felldar undir svið og stofur kaupstaðarins en Ritnefnd um sögu Akraness hefur lifað af allar slíkar breytingar. Hana hefur dagað uppi í kerfinu eins og hvert annað nátttröll, þótt hún hafi (kannski því miður) ævinlega verið með lífsmarki og sé enn.

Við fyrstu sýn virðist ritnefndin hafa verið prýðilega skipuð, þ.e. hana skipuðu fulltrúar jafnt meiri- sem minnihlutans í bæjarstjórn og formaðurinn var ópólitískur bæjarstjóri. En það borgar sig að skoða hana frá fleiri sjónarhornum. Hið fyrsta sem stingur í augu er aldursskiptingin. Annars vegar voru tveir eldri menn, Valdimar á sjötugsaldri og Halldór kominn hátt á áttræðisaldur, og hins vegar þriggja manna yngri hópur; Gísli, Gunnlaugur og Hrönn, öll á fertugsaldri.

Halldór Jörgensson var útfararstjóri bæjarins, þótti vandaður maður og sögufróður.¹ Valdimar Indriðason var áhrifamaður í bænum, hafði setið á þingi og var tengdasonur Ólafs Bj. Björnssonar, sem skrifaði Sögu Akraness I og II á sjötta áratugnum og stofnaði Prentverk Akraness. Valdimar átti hlut í þessari prentsmiðju bæjarins og þegar 1. bindi af sögu Jóns Böðvarssonar var prentað þar var sonur Valdimars framkvæmdastjóri prentsmiðjunnar.  Þekking Valdimars á sögu Akraness á tuttugustu öld var óumdeild.

Gísli er lögfræðingur að mennt, Gunnlaugur þjóðháttafræðingur og Hrönn menntuð í sögu og spænsku. En þessi þriggja manna yngri blokk í nefndinni tengdist ýmsum böndum, hafði líklega svipaða lífssýn og tengdist öll vinstri mönnum í bænum, þáverandi alþýðubandalagi (en seinna gengu forkólfar þess margir í samfylkinguna), ýmist beint eða fjölskyldutengslum.²

Eftir bæjarstjórnarkosningar 1990 tók Leó Jóhannesson sæti Gunnlaugs og hefur setið manna lengst í Ritnefnd um sögu Akraness, situr þar enn.³

Ritnefndin hefur aldrei fengið erindisbréf þrátt fyrir að hafa starfað í 24 ár.⁴  En formaður nefndarinnar, Gísli Gíslason, sagði þremur vikum eftir að nefndin hafði haldið sinn fyrsta fund að hlutverk nefndarinnar yrði „að afla gagna og fara yfir þau og fylgja verkinu eftir“.
 
 

Samstarf Jóns Böðvarssonar og Ritnefndar um sögu Akraness

Í meginmáli þessarar færslu er sagan rakin í aðalatriðum en nánari upplýsingar er að finna í neðanmálsgreinum.

Fyrsti fundur ritnefndarinnar og Jóns var haldinn um miðjan október 1987 og virtist samstarfið ganga nokkuð snurðulaust fyrsta kastið. Að vísu kom fljótlega í ljós að ritnefndin afkastaði ekki þeim fáu verkefnum sem hún tók að sér. T.d. var Gunnlaugi Haraldssyni forstöðumanni Byggðasafns Akraness og nærsveita í Görðum á Akranesi falið að taka saman lista yfir þær skriflegu heimildir sem til væru á Byggðasafninu en á næsta fundi þremur vikum síðar sagðist hann ekki hafa haft tækifæri til þess og var samþykkt að þeir Jón ynnu verkið sameiginlega síðar. Óljóst er hvort þessi listi var einhvern tíma gerður. Annað smotterí sem nefndin tók að sér í upphafi var að útbúa skrá yfir félög og félagasamtök í bænum sem kynnu að geta veitt upplýsingar, útbúinn var spurningalisti fyrir slíkt en hálfu ári síðar tilkynnt að Jón yrði að taka þetta verk að sér.

Jón gerði lista yfir háskólaritgerðir sem gætu nýst við söguritunina (um 70 talsins), stakk upp á að taka infrarauða loftmynd af Akranesi (sem hann lét gera með fjárhagsstuðningi Landsbanka Íslands og sýndi sú mynd vel merkileg ummerki fornrar akuryrkju undir Akrafjalli en engin viðbrögð nefndarinnar eru bókuð þegar hann sýndi þeim myndina), gerði nefndinni grein fyrir vinnuáætlun sinni o.s.fr.

Næsta lítið og óskipulega er bókað um verk Jóns. En sumarið 1989 vill nefndin breyta vinnutilhögun hans af því vinnan í heimildaöflun gengur hraðar en áætlað var og fer svo að skipta sér af fyrirhuguðum efnistökum í ritun: „Sýndist mönnum sitt hvað í því efni, en ákveðið var að ræða þau mál mun ítarlegar þegar nær dregur að ritun hefjist.“ (6. fundur 23. júní 1989.) Árið eftir tekur nefndin sér það bessaleyfi að breyta efnisskiptingu frá því sem kveðið var á í samningnum við Jón. Breytingin fólst í því að lengja umfjöllunartíma 1. bindis um 283 ár. Rökin fyrir þessari breytingu sjást ekki, nema ef vera skyldi að „gagnaöflun gengur betur en í upphafi var áætlað“ (5. fundur 10. okt. 1988). Eftir þessa breytingu á efnisskiptingu herðir nefndin æ meir tökin á Jóni. Nefndin virtist álíta sig verkstjóra yfir verkinu og fór að umgangast Jón Böðvarsson eins og starfsmann nefndarinnar en ekki sjálfstæðan sagnaritara.⁵

Frá því í októberlok 1990 þar til seint í ágúst 1991 var enginn fundur haldinn og er enga skýringu á því að finna. Fundargerðir eru ruglingslegar og óljósar og því ekki ljóst hve miklu Jón skilaði fyrir desemberbyrjun 1990 eða hvers vegna nefndin hélt ekki fund í mars 1991 þegar handrit fyrsta bindis átti að liggja fyrir.

Í ágúst 1991 gerði Jón grein fyrir hvernig bókin skiptist, var gagnrýndur fyrir efnistök og sagt að láta duga að ljósrita myndir sem honum litist á „svo nefndin viti til hvers á að taka afstöðu“. Á næstu fundum er ljóst að Jón er alltaf öðru hvoru að senda eitthvert efni eða leggja fram, óljóst er í fundargerðum hve mikið þetta efni var en má vel skiljast að nefndin var hundóánægð með það.

Eftir að ritnefndin hafði ákveðið að lengja sögutíma fyrsta bindis um rúm 280 ár frá því sem samningur kvað á um var farið að panta ákveðin umfjöllunarefni og vildi nefndin ráða hvernig umfjöllun væri. Miðað við fundargerðir settu nefndarmenn fram álit sitt munnlega á fundum og er erfitt að sjá að vinnubrögð þeirra falli að 2. gr. samnings Akraneskaupstaðar við Jón Böðvarsson þar sem sagt var um hlutverk fulltrúa bæjarins: „… meti þeir verkþátt ófullnægjandi skulu þeir tilgreina á hvern hátt honum er áfátt og skilgreina hvernig skuli úr bæta“ (feitletrun mín).⁶

Undir lok ágúst 1992 er verkið loksins nokkurn veginn tilbúið til útgáfu. Nefndarmenn velja titilinn, AKRANES, undirtitill skyldi síðan að vera í samræmi við efni hvers bindis. Ekki er þess getið að Jón hafi átt þátt í nafngiftinni. Hörpuútgáfan hafði gefið málið frá sér og samþykkti nefndin að mæla með drögum að samningi við Prentverk Akraness. „Valdimar Indriðason tók ekki þátt í lokafgreiðslu málsins“ segir í fundargerð enda var hann nátengdur prentsmiðjurekstrinum. (18. fundur.) Nefndin fundaði tvisvar í september og ákvað að taka tilboði Magnúsar H. Ólafssonar (arkitekts á Akranesi) í hönnun kápu og kjalar. Jón var ekki boðaður á þá fundi en hugmyndir Magnúsar voru ræddar á næsta fundi, 9. okt. 1992, sem Jón var viðstaddur.  Fljótlega eftir það fór bókin í prentun og kom út í 27. nóvember 1992.

Til að gera langa sögu stutta má segja að samskipti Ritnefndar um sögu Akraness og Jóns Böðvarssonar einkennist eftir þetta af nöldri, rexi og hótunum af hálfu nefndarinnar vegna þess að Jón skili efni seint og illa. Hann fékk heldur ekki greidda krónu eftir 1992 (raunar líklega ekkert eftir 1991) en ritnefndin þáði að sjálfsögðu áfram sín nefndarlaun fyrir fundina sem hún hélt, ýmist með sjálfri sér eða Jóni.⁷

Það er ákaflega undarlegt hvernig nefndin hélt dauðahaldi í Jón Böðvarsson næstu þrjú árin (1993-1996) því heimild til uppsagnar samnings Akraneskaupstaðar og Jóns var skýrt og ótvírætt bundin því að Jón uppfyllti ákveðnar skyldur innan ákveðinna tímamarka og þær skyldur uppfyllti hann ekki þegar líða tók á verkið.⁸ Sömuleiðis er skrítið að Jón skuli ekki sjálfur hafa sagt upp samningnum. Að vísu gerði engin grein í samningnum beinlínis ráð fyrir þeim möguleika en samningum má yfirleitt segja upp og ekkert fékk hann greitt. Það hefur þurft mikið langlundargeð til að vinna með fólki sem var orðið honum svo augsýnilega andsnúið, var það jafnvel frá upphafi. Fyrir utan það sem lesa má úr fundargerðum um hug nefndarmanna til Jóns má benda á hvernig formaður nefndarinnar, bæjarstjórinn Gísli Gíslason, notar tækifærið í minningargrein um Valdimar Indriðason til að hnýta í Jón Böðvarsson og minnist ég þess satt best að segja ekki að hafa séð ámóta dæmi.⁹

Þann 23. febrúar 1997 hélt ritnefndin fund þar sem formaðurinn tilkynnti að Jóni hefðu verið send samningsdrög um starfslok. (30. fundur.) Tveimur dögum síðar skrifuðu Gísli Gíslason bæjarstjóri og Jón Böðvarsson undir „Samkomulag um niðurfellingu samnings dags. 31. ágúst 1987 um ritun sögu Akraness.“ [Viðbót 16. maí: Um þetta vinnulag sagði Gísli Gíslason á umræðuþræði Akraneskaupstaðar 23. febrúar 2005: „Ekki ætla ég að fara að rifja hér upp ritferil Jóns Böðvarssonar – en til að fyrirbyggja misskilning þá óskaði hann eftir lausn frá
samningi sínum og því var það ekki á hendi bæjarins að halda við þann samning.“ Ég get ekki séð af fundargerðum að Jón hafi óskað eftir lausn frá samningi sínum en aftur á móti er augljóst af því sem ofan var rakið og neðanmálsgreinum að Gísli gerði sitt besta til að losna við Jón og tókst það að lokum. Líklega hefur hann haft fullan stuðning ritnefndarinnar við þá iðju.]
 

Starfslokasamningur Jóns, greiðslur og kostnaður við útgáfu Akranes. Frá landnámi til 1885

Í samkomulaginu sem skrifað var undir var kveðið á um að „allt sem unnið hefur verið við ritun samkvæmt samningum [verður] eign Akraneskaupstaðar þ.m.t. gögn í vörslu Jóns sem hann hefur safnað vegna verkefnisins“ (2. gr.) og „Fyrirliggjandi handritsdrög að öðru bindi bókarinnar Akraness verður eign Akraneskaupstaðar samkvæmt samkomulagi þessu og hefur Akraneskaupstaður rétt á að fara með það handrit að vild í samræmi við lög um höfundarrétt. Nær heimild kaupstaðarins til þess að nota handritið allt eða hluta þess og að gefa það út án sérstakrar greiðslu til Jóns og gerir hvorugur aðila kröfur á hendur hinum vegna þess.“ (3 gr.)¹⁰

Greiðslur til Jóns Böðvarssonar fyrir vinnu við ritun sögu Akraness hef ég ekki nákvæmlega sundurliðaðar en svo virðist sem honum hafi verið greitt við undirritun samnings árið 1987, árið 1988, árið 1990 og árið 1991.¹¹ Akraneskaupstaður skuldbatt sig til að kaupa eintök af Akranes. Frá landnámi til 1885 af Prentverki Akraness fyrir 550.000 kr. haustið 1992. Heildarkostnaður Akraneskaupstaðar vegna ritunar og útgáfu á sögu Akraness á árunum 1987-1992 er upphæð sem uppreiknuð á núvirði er rétt rúmlega 15 milljónir og 223 þúsund krónur. Þetta er, skv. mínum upplýsingum, allur kostnaður við verkið fyrir utan ritnefndarlaun frá upphafi til ársins 1997, þegar nefndin fór að starfa með Gunnlaugi Haraldssyni, nýjum sagnaritara.
 
 

Bókin Akranes. Frá landnámi til 1885

Ritnefnd um sögu Akraness ákvað að samið yrði við Prentverk Akraness um útgáfu og lá mjög á svo bókin næði að koma út árið 1992 sem var afmælisár kaupstaðaréttinda bæjarins. Það hafðist og bókin kom út 27. nóvember 1992.¹²

Mér finnst þetta óvenju ljót bók, ef ég á að segja eins og er. Kápan (smelltu á litlu myndina til hliðar til að sjá stærri) er afar óaðlaðandi. Akrafjallið er nánast „geðbilað að sjá“ eins og skáldið sagði, í ælugrænum og brúnum litum og rauði liturinn á Akranes tónar einstaklega illa við hina litina. Einhverjar svarthvítar pennateikningar hafa verið límdar ofan í kápumyndina, í algeru ósamræmi við fjall, himin og haf og til að kóróna smekkleysið eru límdar illa undirlýstar ljósmyndir af Langasandi á forsíðu, og Kútter Sigurfara í dumbungi á baksíðu.

Myndir sem skreyta textann virðast annað hvort ljósritaðar eða ljósmyndaðar úr öðrum bókum en ekki hafa verið unnið með frummyndir. Þær eru óskýrar og grófkornóttar. Tilvísanir í myndaskrá styðja þetta, t.d. „Úr Heynesbók – Skip sett fram. Mynd tekin úr Sögu Íslands IV., 144 blaðsíða“ eða „Sölvafjara. Ljósmyndari: Guðmundur Þ. Ólafsson. Úr  Íslenskum sjávarháttum I., 223. blaðsíða.“ Sumt er dálítið sorglegt að sjá, t.d. mynd á s. 267 og tilvísunina „Hallgrímur Jónsson hreppstjóri. Mynd tekin úr Sögu Alþingis II, 90. blaðsíðu“ þegar nákvæmlega sama mynd er í Akraneskirkju 1896-1996 ásamt ágripi af sögu Garða og Garðakirkju á Akranesi eftir Gunnlaug Haraldsson, útg. 1996, s. 87, þar sem kemur fram í myndaskrá að Byggðasafnið í Görðum á frummyndina sjálfa!

Ég nefni þessi atriði til að benda á að það sem snéri að Ritnefndinni, Akraneskaupstað og Prentverki Akraness í útgáfu bókarinnar virtist unnið af litlum metnaði, jafnvel hroðvirkni.

Gísli Gíslason skrifaði formála að bókinni og segir þar m.a.: „Nú er að nýju ráðist í ritun sögu Akraness með þeim efnistökum sem Jón Böðvarsson hefur valið og mun velja hverju hinna þriggja binda sem ætlun er að gefa út.“ (s. 8.) Eftir að hafa lesið gegnum fundargerðirnar finnst mér þessi staðhæfing um val Jóns nú hljóma eins og hver annar brandari. Í aðfaraorðum Jóns segir: „Ritnefnd hefur starfað með mér og hafa allir nefndarmenn haft áhrif á bókartexta er birtist hér. Talvert öðru vísi væri hann hefði nefndin legið á liði sínu. Skoðanir reyndust skiptar um einstök efnistök og áherslur en samstarfsvilji slíkur að eining varð um allar niðurstöður. Ég þakka ritnefnd fyrir gagnlegar athugasemdir og ábendingar meðan ritsmíð þessi var í vinnslu.“ (s. 9). Svo þakkar Jón ýmsum utan ritnefndar fyrir yfirlestur, prófarkalestur og ráðgjöf og telur loks upp hóp manna, þar á meðal Gunnlaug Haraldsson og Valdimar Indriðason, sem „sömdu nokkra myndatexta“. (s. 9-10.)

Of langt mál yrði að telja hér upp efnisþætti í þessari 336 síðna bók en bent á að þeir eru raktir í stórum dráttum í ritdómum sem vísað er í. Það væri nær að líta á efnisþættina síðar, til samanburðar, þegar bækur hins sagnaritarans, Gunnlaugs Haraldssonar, líta dagsins ljós eftir rúma viku. Kann að verða fróðlegt að bera saman textann því Gunnlaugur sá ástæðu til að skrifa um sama tímabil og Jón gerði skil (og reyndar hafði Ólafur Bj. Björnsson fjallað um suma þætti þess enn áður). Samanburður á vel auglýstum íburði nýju útgáfunnar, sem er kostaður af Akraneskaupstað, og þeirrar fátæklegu umgjörðar sem texta Jóns Böðvarssonar var búinn verður líka fróðlegur.

Ritdómar um Akranes. Frá landnámi til 1885 voru fremur lofsamlegir. Sagan þótti fróðleg, vera lipurlega skrifuð, sýna yfirgripsmikla þekkingu höfundar, tengja Akranes vel við sögu þjóðarinnar o.fl. Það sem fundið var að í blaðadómum var helst að höfðingjar fengju of mikið vægi og of lítið væri fjallað um alþýðu manna eða að bókin væri ekki nógu fræðileg.¹³

Jón Þ. Þór var einmitt sá sem fann að þessu síðarnefnda í blaðadómi og hann skrifaði seinna ritdóm um bókina í Sögu. Tímarit Sögufélags 1993, s. 273-275. Hann byrjar á að nefna að Jón noti nýstárlega aðferð í byggðasöguritun og á þar við að Jón skrifi söguna fremur sem safn þátta en samfellda byggðasögu. „Höfundur leggur sig lítt eftir því að rekja sögu sveitarinnar í smáatriðum á fyrri öldum …“, segir Jón Þ. Þór og finnur síðan að því að Jón Böðvarsson hafi ekki gaumgæft frumheimildir nægilega, einkum fornbréf og annála. En hann getur þess að þetta sé „í samræmi við það sem segir í inngangi, að ritinu sé ekki ætlað að vera fræðileg úttekt, heldur eigi það aðeins að leggja grunn að sögu Ytri-Akraneshrepps og síðan Akraneskaupstaðar.“ Jón Þ. Þór er ekki sáttur við þetta markmið heldur telur að „nákvæm greining á lífi, kjörum og lífsháttum fyrri alda karla og kvenna [hefði] vafalaust verið vænlegri til að efla lesendum skilning á byggð á Akranesi nútímans en frásagnir af kænsku Þorleifs Þórðarsonar og veldi Stefánunga. Sú rannsókn hefði kostað mikla þolinmæði, ekki síst vegna þess hve óaðgengilegar margar undirstöðuheimildir sögu vorrar eru, en vafalaust skilað meiri feng.“ 

En Jón Þ. Þór segir síðan að kaflinn um sögu höfðingja á Görðum á Sturlungaöld sé „bráðskemmtilegur“ og að þar „setur Jón fram ný sjónarmið, túlkar sögu þess mikla róstutímabils á annan hátt en áður hefur verið gert og bregður skemmtilegri birtu yfir sögusviðið. Sama máli gegnir að nokkru leyti um kaflann um afkomendur Þórðar lögmanns Guðmundssonar og um útgerð og umsvif Brynjólfs biskups.“

Niðurstaða Jóns Þ. Þór er að „rit þetta sé á margan hátt fróðlegt og á köflum bráðskemmtilegt aflestrar. Það uppfyllir hins vegar ekki ströngustu kröfur sem gera verður til fræðirita um íslenska byggðasögu.“¹⁴
 
 
Fyrri færslur:

Saga Sögu Akraness I, Á Skaganum „hafa aldri búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“
Saga Sögu Akraness II, „Framtakssemi og frumskógarlögmál“

Framhaldsfærslur:

Saga Sögu Akraness IV, Er margritað brot úr byggðasögu 120 milljóna króna virði?
Saga Sögu Akraness V, Leggur ekki nafn sitt við bókartötur sem rumpað er saman á skömmum tíma
Saga Sögu Akraness VI, Gunnlaugur Haraldsson ætlar að … og hyggst nú …
 
 
 

2 Kona Gísla og Hrönn eru systradætur. Tengslin milli Hrannar og Gunnlaugs eru ekki augljós. En þau áttu það þó sameiginlegt að hafa numið sín fræði í Lundi í Svíþjóð, líklega þó ekki á sama tíma. Fjölskyldutengsl við alþýðubandalagið verða ekki rakin hér.

3 Leó er mágur Gísla Gíslasonar og þau Leó og Hrönn eru systrabörn. Tengslin í yngri blokkinni ritnefndarinnar (sem voru Gísli, Leó og Hrönn) urðu því enn nánari 1990 og virtist engum þykja neitt athugavert við það. Þau tengsl vörðu lengi því Gísli Gíslason bæjarstjóri var formaður Ritnefndar um sögu Akraness til 2006. Þá hvarf hann jafnt úr ritnefnd sem bæjarstjórastóli. Hrönn Ríkarðsdóttir hvarf úr ritnefndinni árið 2002. Hún varð formaður Menningarmála-og safnanefndar bæjarins í vetrarbyrjun 2003 og hefur setið í bæjarstjórn fyrir Samfylkinguna frá 2006 til dagsins í dag. Leó Jóhannesson situr enn í ritnefndinni.

4 Munnleg heimild: Leó Jóhannesson 6. maí 2011.
 

5 Á 7. fundi, 23. ágúst 1990 „varð nefndin sammála um [feitletrun mín] að ganga út frá eftirfarandi skiptingu:
  a) Fyrsta bindi: frá landnámi til 1885.
  b) Annað bindi: frá 1885 – 1941
  c) Þriðja bindi: frá 1941.“

Það er augljóst að Ritnefnd um sögu Akraness hafði ekkert umboð til að fara að ritstýra verkinu á þennan hátt eða hefja sjálfa sig á stall yfir söguritara miðað við samninginn sem Akraneskaupstaður og Jón Böðvarsson höfðu gert með sér. Hlutverk ritnefndar var „umsjón með verkinu“ og að „meta verkþætti“ skv. samningi en ekki ritstjórn og fyrirskipanir.

Á næsta fundi er bókað: „Nefndin var sammála um framhald vinnu við verkefni sitt [feitletrun mín]:
  a) Jóni Böðvarssyni var falið að hefja ritun fyrsta bindis með það sem markmið að ritun þess verði lokið í marsmánuði 1991.
  b) Stefnt verði að útgáfu 1. bindis í janúar 1992.
  c) Ritun annars bindis hefjist á árinu 1991.
  d) Stefnt verði að útgáfu annars bindis árið 1992.“
Tímasetningar eru í samræmi við samninginn sem var gerður við Jón en nú er verkið orðið verk ritnefndarinnar. Jóni er sett fyrir að senda fundarmönnum fyrstu kaflana til yfirlestrar fyrir desemberbyrjun. (8. fundur, 30. okt. 1990)

Svo kemur dularfull þögn um verkið í tæpt ár.
 

6 Sumar athugasemdir og spurningar eru beinlínis hlægilegar og sýna kannski fyrst og fremst fáfræði nefndarmanna. Á fundi 20. ágúst 1991 (9. fundi) gagnrýndi Valdimar Indriðason að hlutur fornra heimilda sé of viðamikill og spurði „hvort fjalla eigi um sögu Akraness sem landnámsbæjar eða Akranes sem bæ. Einnig vildi hann vita hvernig Jón hygðist byrja söguna.“ Þetta er undarleg spurning í ljósi þess að verið var að ræða fyrsta bindið, tímabilið frá landnámi til 1885. Varla hefur Valdimar talið að „bærinn Akranes“ hafi staðið um aldir eða verið í upphafi „landnámsbær“? „Leó spurði um kaflaskipti og hve margar blaðsíður væru í hverjum kafla.“ Jón gerði á þessum fundi grein fyrir skipulaginu, svarar því „að í bókinni yrðu um 10 kaflar sem yrðu að meðaltali 15-30 bls. hver“ og andmælti Valdimari með því að hamra á heimildagildi fornra rita og að þáttur þeirra væri síst of stór.

Byrjað var að ræða útgáfumál á sama fundi. Bragi Þórðarson eigandi Hörpuútgáfunnar mætti á fundinn og Gísli sagði að nefndin þyrfti næsta hluta handritsins hið bráðasta.

Nefndin fundar síðan nokkuð ört, ræðir um textann með og án Jóns Böðvarssonar og ákveður hvernig myndefni eigi að vera, án samráðs við hann. (Sjá 11. fund, 16. sept. 1991.) Í október sama ár er rætt um efni og útgáfumál 1. bindis, án Jóns, og bókað „Enn vantar heildarsýn yfir verkið.“  18. nóvember er ljóst að Jón hefur sent drög að handriti og „Nefndarmenn greindu frá afstöðu sinni til þeirrar vinnu sem þegar hefur verið innt af hendi og fannst verkið ganga of hægt. Ljóst væri að úttgáfudagur í janúar væri úr sögunni og væri það slæmt. Einnig var þess getið að nauðsynlegt væri að hafa í 1. bindi kafla um útgerð Brynjólfs biskups og um skiptingu Akraneshreppanna. Ákveðið var að Jón myndi bæta tveimur framan nefndum köflum við og ljúka vinnu við handritið fyrir jól. Nauðsynlegt er að stytta ýmsa kafla verulega og lagfæra aðra kafla til þess að nefndin geti síðan farið yfir heildstætt handrit.“ (13. fundur nefndarinnar, 1991.)

Snemma í janúar 1992 var fundað um „framlagt handrit I bindis“, án Jóns. Ekki kemur fram hvenær handritinu var að fullu skilað en ljóst er að nefndarmenn hafa þá ekki farið yfir það. Tæpum hálfum mánuði seinna var fundað með Jóni, nefndarmenn komu á framfæri athugasemdum og hin sígilda umræða nefndarinnar um efni og efnistök fór fram, án þess að bókað sé hvað rætt var.

Jón virðist endurskrifa kafla ofan í nefndina af stöku jafnaðargeði en alltaf er samt eitthvað að. Þann 13. mars 1992 var enn „farið yfir ýmis atriði í fyrirliggjandi handriti. Kaflann um Lögmannsættina má stytta og kveða skýrar að orði um ýmis atriði svo sem um Akranes á upplýsingaöld, Guðnýju Böðvarsdóttur o.fl.“ Sjálfri er mér raunar óskiljanlegt hvernig „kveða má skýrar að orði um Guðnýju Böðvarsdóttur“, sem einkum er þekkt fyrir hverjum hún var gift, við hvern hún hélt og hverjir voru synir hennar en næsta fátt vitað um hana sjálfa sem persónu. Um leið og Jón gerði karlmönnum í lífi Guðnýjar (sem allir bjuggu í öðrum sveitum nema pabbi hennar) betri skil væri hann fallinn í gryfjuna „of viðamikill hlutur fornra heimilda“ sem ekki tengdist Akranesi beint, hvorki sem „bæ“ né „landnámsbæ“. Samstarf sagnaritara við nefndina hefur verið vandasamt.
 

7 Ritnefndin hélt 8 fundi á árunum 1993-1996. Allir ritnefndarfulltrúar fengu greitt fyrir hverja fundarsetu nema formaður nefndarinnar, þ.e. bæjarstjórinn Gísli. Í fundargerðum kemur fram að Jón skilar smám saman handriti að öðru bindi sögunnar og endurvinnur kafla í samræmi við óskir nefndarinnar en sem fyrr eru skil Jóns afar ónákvæmt bókuð í fundargerðum nefndarinnar. Þann 15.7. 1993 kemur fram að Gísli Gíslason og Valdimar Indriðason hafa fundað prívat með Jóni en ekki kemur fram hvað þeim fór á milli. Á þeim fundi er bókað: „Sögunefndin lýsir yfir mikilli óánægju með framgang verksins hjá söguritara og felur formanni að gera bæjarráði grein fyrir stöðu mála … ritnefndin leggur til að söguritara verði skrifað og það skilyrði sett að kaflaskiptingu 2. bindis og fyrsta hluta efnis verði skilað til nefndarinnar fyrir 10. september n.k. Ritnefndin getur ekki fallist á það sjónarmið söguritara að útgáfu 1. bindis verði seinkað.“ (22. fundur.) Vorið eftir er ljóst að Jón hefur skilað einhverju því talað er um að viðbótarefni vanti en jafnframt er bókað: „Saga vinnu við 2. bindi: Formaðurinn lýsti óánægju nefndarmanna með þau vinnubrögð sem viðhöfð hafa verið. Aðrir nefndarmenn tóku undir orð formanns.“ (23. fundur.) Mánuði síðar er bókað að meginuppistaða 2. bindis sé nánast komin, í nóvember hefur Jón sent 70 blaðsíður í viðbót en Gísla Gíslasyni er falið að gera bæjarráði grein fyrir stöðunni og óska eftir heimild til að gera breytingar á samningi um ritun sögunnar. Tæpu ári síðar, 5. september 1995, fundaði ritnefndin næst og lá þá fyrir handrit að öðru bindi sem nefndin og Jón voru sammála um að væri ekki tilbúið til útgáfu og vinna þyrfti talsvert í einstökum atriðum; „nefndarmenn lýstu skoðun sinni á handritinu og einstökum atriðum. Söguritari greindi frá sinni hlið mála.“ (26. fundur) Í september 1995 fór nefndin yfir hluta 2. bindis og var Leó falið að ganga frá athugasemdum um einstök atriði. (27. fundur.) Ári síðar, í sept. 1996 er nefndin enn í sömu sporum: „Farið var yfir ýmis atriði varðandi fyrirliggjandi handrit og gerðar ýmsar athugasemdir við það.“ En á sama fundi var rætt um útgáfu og ákveðið að Jón Böðvarsson léti safna myndum í ritið. (28. fundur) Loks hefur einhver ákvörðun verið tekin á fundi nefndarinnar 10. nóv. 1996 en fundargerð er, eins og margar fyrri, á stofnanakenndu hrognamáli og erfitt að ráða í hvað raunverulega gerðist á þessum fundi. M.a. er samþykkt að fela Gísla Gíslasyni að ræða við söguritara „á grundvelli umræðanna [svo] á fundinum“ og næst skuli fundað „þegar þær viðræður hafi átt sér stað.“ Söguritari hefur ekki skilað fullbúnu handriti og ekkert verður af útgáfu 2. bindis á þessu ári. „Ítarleg umræða varð meðal nefndarmanna um stöðu mála og kom enn fram almenn óánægja með framgang mála.“

Á 30. fundi nefndarinnar, 23. febrúar 1997, gerði Gísli Gíslason grein fyrir „stöðu mála gagnvart Jóni Böðvarssyni og að honum hafi verið send samningsdrög um starfslok.“ Á þann fund mætti Gunnlaugur Haraldsson, nýr sagnaritarakandídat Ritnefndar um sögu Akraness.
 

8 Í 4. gr. samningsins bæjarins við Jón segir: „Hafi handritið ekki verið afhent fyrir umsaminn tíma … getur verkkaupi gefið verksala frest í minnst 30 daga og síðan rift samningnum hafi handriti ekki verið skilað að fresti liðnum.“ Þessu ákvæði hefði mátt beita fyrir útgáfu 1. bindis, en handriti að 1. bindi skyldi skilað fyrir 1. apríl 1991, skv. 3. gr. Hugsanlega hefur breytingin sem nefndin gerði sjálf á verkþáttaskipulaginu, þ.e.a.s. sú að krefjast þess að 1. bindið næði til ársins 1885 í stað ársins 1602 sem um var samið að einhverju leyti ómerkt þennan samning? En bærinn gerði aldrei nýjan samning svo það er ótrúlegt að svo hafi verið. Ég fann engar heimildir fyrir því að Jón Böðvarsson hefði haldið eða látið halda allt að 6 opinbera fyrirlestra um söguritunina hér á Akranesi (sem kveðið var á um í 6. gr. samningsins) og man ekki eftir slíkum fyrirlestrum sjálf. Það er aldrei minnst á þessa fyrirlestra í fundargerðum ritnefndar og óljóst hvort fyrirlestrahald heyrði undir hana. Hvort Akranesbær lét tryggingarvíxilinn falla á Jón (eða hótaði honum því), á þeim forsendum að hann efndi ekki skyldur sínar (sbr. 8. gr. samningsins), veit ég ekki, um það segja fundargerðir ritnefndar ekkert.
 

9 „Fundir þessarar nefndar [Ritnefndar um sögu Akraness] verða mér alltaf minnisstæðir. Annars vegar vegna feikilegrar þekkingar Valdimars á sögu bæjarins og áhuga hans á að minna yngri samferðamenn sína á hve merkileg sú saga er og hins vegar vegna orðaskipta hans og söguritara þegar Valdimar vildi að afköst söguritara væru meir en raun ber vitni. Nú er það okkar, sem sjáum á bak Valdimar, að knýja söguritara úr sporunum. Af hálfu sögunefndarinnar er send kveðja og því heitið að ljúka því verki, sem Valdimar vildi að yrði skilað til bæjarbúa.“ Minningargrein Gísla Gíslasonar bæjarstjóra um Valdimar Indriðason, Morgunblaðinu 18. janúar 1995, s. 36. [Feitletun mín. Bæjarstjórinn fer undarlega með orðtakið „að knýja sporum“.]
 

10 Af handriti Jóns, sem þarna er kallað „drög að handriti“ er það að frétta að 4. maí 1997 sagðist Gísli Gíslason hafa „aflað söguritara [Gunnlaugi Haraldssyni] ýmissa gagna frá Jóni Böðvarssyni, þ.m.t. drög að handriti 2. bindis.“ (31. fundur Ritnefndar um Sögu Akraness). Þar sem handrit Jóns Böðvarssonar hefur ekki skilað sér til Héraðsskjalasafns Akraness reikna ég með að það sé enn í fórum Gunnlaugs.
 

11 Jón fékk 554.000 kr. við undirritun 1987 og 1988 fékk hann 574.000 kr. (upphæð áfangagreiðsla var verðtryggð, sjá umfjöllun um samning Akraneskaupstaðar og og Jóns í síðustu færslu). 1989 var ekkert greitt. Árið 1990 er heildarkostnaður við söguritunina um 2 milljónir og níu þúsund og gengur ekki upp að það sé fjórföld greiðsla til Jóns. Þetta hljóta að vera þrjár greiðslur  til hans og annar kostnaður sem ég sé ekki skv. fundargerðum hver gæti verið. Árið 1991 er heildarkostnaður við verkið 1.652.595, sem gætu verið tvöföld greiðsla til Jóns auk einhver annars kostnaðar. Árið 1992 er heildarkostnaður 841.955 kr. Þar af eru 550.000 kr. greiðslur fyrir eintök af Akranes. Frá landnámi til 1885 sem Akraneskaupstaður skuldbatt sig til að kaupa af Prentverki Akraness. Greiðsla til Jóns getur ekki verið innifalin í því sem eftir er og hlýtur sú upphæð að hafa verið greidd fyrir annað sem tengdist útgáfunni. Af þessu dreg ég þá ályktun að Jón hafi fengið greiddar 7 greiðslur af þeim 11 sem um var samið í upphafi. Árin 1993-1996 er enginn kostnaður Akraneskaupstaðar af söguritun bókfærður. Upplýsingar um kostnað og uppreikning upphæðanna á núvirði eru fengnar frá Akraneskaupstað þann 4. maí 2011.
 

12  Í „Samningi um útgáfu á Sögu Akraness“, sem Akraneskaupstaður og Prentverk Akraness undirrituðu 2. september 1992, segir: „Akraneskaupstaður skal skila fullbúnu handriti, myndum, kortum og annast hönnun á kápu og kili. Ritnefnd um Sögu Akraness og söguritari annast myndasöfnun og prófarkalestur og ber Akraneskaupstaður kostnað af þeim þætti. Útgefandi greiðir annan kostnað við útgáfuna … Uppsetning bókarinnar og útlit skal unnið í samráði við söguritara og ritnefnd um Sögu Akraness.“ (1. grein.) „Akranesbær skuldbindur sig til að kaupa eintök af hverju bindi bókarinnar … fyrir sem nemur 550.000 kr. …[og] heitir að dreifa ekki eintökum af bókunum fyrr en öll bindin eru komin út.“ (3. gr.) Þetta gekk vitaskuld ekki eftir, þ.e. einungis fyrsta bindið af þeim þremur sem samið var um útgáfu á kom út. Í 3. grein samningsins segir: „Upplag bókarinnar skal vera a.m.k. 1000-1500 eintök og skal við útgáfuna miðað við að brot bókarinnar og uppsetning verði með svipuðum hætti og safn til iðnsögu á Íslandi.“ [Átt er við ritröðina Safn til iðnsögu Íslendinga.]
 

13 Sjá: Gunnlaugur A. Jónsson. „Af höfðingjum á Skaganum“ í DV 17. des. 1992; Sigurjón Björnsson. „Upphaf Akranessögu“ í Morgunblaðinu 13. feb. 1993; Jón Þ. Þór. „Brautryðjendur og framkvæmdamenn“ í Tímanum 11. mars 1993 og Ólafur Ásgeirsson. „Höfðingjar sitja á Akranesi“ í Morgunblaðinu 5. maí 1993.
 

14 Á Íslenska söguþinginu í lok maí 1997 var m.a. fjallað um hvernig skyldi rita byggðasögu. Þar komst Jón Hjaltason að þveröfugri niðurstöðu um hvernig eigi að skrifa byggðasögu við Jón Þ. Þór í þessum ritdómi. Jón Hjaltason telur að best sé að fjalla um valda einstaklinga en forðast smásmugulega upptalningu jafnvel þótt sagnfræðingar kunni að telja slíkt fræðilegt. Hann sagði: „… ber okkur að vanda málfar og textagerð langt umfram alla þá áherslu sem lögð er á tilvísanaskrár. Auðvitað er krafan um allslags skrár lítið annað en eigingjörn ósk okkar sagnfræðinga um að félagar okkar leggi okkur upp í hendur heimildir að eigin verkum. … Langflestir lesenda hirða ekkert um slíkar skrár, áhugi þeirra beinist allur að kjarnatriðinu, sem er textinn sjálfur, hvort sem hann birtist í grein eða bók. Ritverkið er ekki dæmt eftir neðanmálsnótum heldur þeirri skynsemi sem höfundur sýnir, ritfærni og hvernig honum tekst að færa viðfangsefnið að veruleika lesandans. Þá á ég við þá einföldu staðreynd sem ég hef imprað á áður, að þegar skrifuð er saga þorps eða borgar, héraðs eða þjóðríkis, verður höfundurinn að átta sig á því að það voru einstaklingar er skópu þá sögu … Ég hef stundum sagt … að besta kaupstaðasagan væri ævisaga nokkurra vel valinna einstaklinga.“ (Jón Hjaltason. 1997. „Hvernig á að skrifa byggðasögu?“ Íslenska söguþingið 1997. Ráðstefnurit II. Sagnfræðistofnun Háskóla Íslands og Sagnfræðingafélag Íslands, Reykjavík 1998, s. 293.)

Ég get skoðunar Jóns Hjaltasonar hér vegna þess að hann hefur sjálfur uppskorið mikið hrós fyrir Sögu Akureyrar sem hann hefur skrifað í mörgum bindum og vegna þess að Gunnlaugur Haraldsson nefndi einmitt hluta Sögu Akureyrar sem æskilega fyrirmynd þegar hann tók við sagnarituninni af Jóni Böðvarssyni árið 1997.
 
 
 
 

Saga Sögu Akraness II 
Sjá einnig:
Saga Sögu Akraness I, Á Skaganum „hafa aldrei búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“ 
 

Titill þessarar færslu er bein tilvitnun í titil greinar Gunnlaugs Haraldssonar sem birtist í Dögun í des. 1980, sjá nánar í tilvitnanaskrá hér að neðan. [Ég fjarlægði gæsalappir því þær koma í veg fyrir að færslan birtist sé smellt á krækju á blogggátinni, hvers vegna veit ég ekki.] Þetta er að mörgu leyti lýsandi titill fyrir þá sögu sem hér er að hefjast en á þó hugsanlega betur við síðari færslur. Ég þekki Gunnlaug Haraldsson ekki neitt en sé að hann hefur verið framsýnn maður.

Ég bætti dálitlum upplýsingum við lok síðustu færslu, þ.e. um söfnun Þorsteins Jónssonar og afraksturinn af svæðisrannsóknum sunnan Skarðsheiðar. Þetta er smotterí en kosturinn við skrif á vef er að þau skrif má laga og leiðrétta jafnóðum, ólíkt greinum á pappír. Ég vonast líka til að fá leiðréttingar og athugasemdir við bloggfærslur um Sögu Sögu Akraness því upp úr þeim hyggst ég skrifa grein og er því vel þegið að rangfærslur hafi sem flestar verið leiðréttar þegar að því kemur.
 

Pólitík að tjaldabaki

Þegar ég fór að grúska í upphafi að ritun sögu Akraness hinni nýrri komu í ljós alls konar þræðir sem lágu í ýmsar áttir og krulluðust saman hér og þar og augljóst að hægt væri að skrifa langa sögu um þá. Það geri ég ekki en finnst nauðsynlegt að geta nokkurra atriða og persóna sem kunna að hafa haft áhrif á gang sögunnar. Eitt sem skiptir talsverðu máli þegar ritun sögu Akraness hefst er hvernig menn röðuðust í pólitískar fylkingar og létu pólitík stjórna skoðun sinni á mönnum og málefnum.  

Upp úr 1980 virðist Alþýðubandalaginu hér í bæ hafa vaxið mjög fiskur um hrygg. Ég fletti gegnum bunka af Dögun, blaði Alþýðubandalagsins á Akranesi, og Vesturlandsblaðinu, málgagni Alþýðubandalagsins á Vesturlandi, frá því laust fyrir 1980 og svolítið fram yfir 1990. Kosturinn við þessi blöð var einkum að þau komu sjaldan út á ári og ég hafði mjög gaman af því að skoða myndirnar af fólkinu, sama fólkið er nefnilega símyndað í blöðunum tveimur og skemmtilega hárprúðir margir á þessum tíma. Umfjöllunin var yfirleitt of hið sama far og í þeim Þjóðvilja sem ég ólst upp við.

Fólkið sem einna mest er myndað og talað við í þessum blöðum, líklega framvarðasveit Alþýðubandalagsmanna hér í bæ, hefur sumt snúið sér að öðru en sumt er enn í pólitík. En merkilegt er hve fáar persónur koma fyrir aftur og aftur. Þeir karlar sem virtust einna mest áberandi voru: Guðbjartur Hannesson, Jóhann Ársælsson, Engilbert Guðmundsson, Sveinn Kristinsson og Gunnlaugur Haraldsson. Nokkrar konur komu einnig talsvert oft fyrir í blöðunum, einkum Ragnheiður Þorgrímsdóttir, Guðrún Geirsdóttir og Ingunn Jónasdóttir. Síðastnefndi karlinn, sem er aðalpersóna þessarar sögu, Gunnlaugur Haraldsson, var ritstjóri Dögunar 1979-87 og ritstjóri Vesturlandsblaðsins 1982-87, auk þess að vera formaður Alþýðubandalagsfélags Akraness og nágrennis árin 1980-82.

Mér fannst líka merkilegt að sjá hvernig þeir sem oftast komu við sögu í þessum blöðum röðuðu sér nánast kerfisbundið í hvers konar störf sem tengdust skólum, menntun, söfnum eða annarri menningu hér í bæ, annað hvort í nefndir eða innan stofnananna sjálfra, helst í stjórnunarstöður, fyrir utan það auðvitað að reyna að komast til valda í bæjarstjórn.

Þeir Engilbert Guðmundsson og Gunnlaugur Haraldsson virðast hafa verið miklir samherjar laust upp úr 1980. A.m.k. eyðir Engilbert vel rúmlega heilli síðu (af takmörkuðum síðufjölda) í að verja Gunnlaug eftir að sá fyrrnefndi hafði í Dögun veist annars vegar að tannlækni bæjarins fyrir að byggja of stórt hús (að mati stéttvísra Alþýðubandalagsmanna þeirra tíma) og hins vegar að nýráðnum forstöðumanni dvalarheimilis aldraðra fyrir að vera af alkunnri íhaldsætt. Vörn Engilberts byggist aðallega á því að þá sem gagnrýndu Gunnlaug skorti húmor og fer hann um það mörgum orðum. Sjálfur hafði Gunnlaugur skrifað álíka langa grein til að bera af sér sömu sakir ári áður (blaðið kom sjaldan út) og segir þar m.a.: „Það er allavega augljóst mál, að launþegarhópar búa við mismunandi aðstöðu til að semja um kaup sitt og kjör. Tannlæknar eru aðeins hluti þess hóps, sem greinilegra forréttinda nýtur við verðlagningu á þjónustu sinni við neytendur. Gæti t.d. ekki verið að svo horfi víðar í heilbrigðiskerfinu, dómskerfinu og öðru opinberu kerfi? Og að ekki sé nú minnst á þá aðila sem sjálfstætt starfa og óþarft er að telja upp hér.“¹
 
 

Ingimundur Sigurpálsson var ráðinn bæjarstjóri Akraneskaupstaðar árið 1982, einkum með fulltingi sjálfstæðismanna í bæjarstjórn. Ráðning hans dró dilk á eftir sér því fulltrúi Alþýðubandalagsins, Engilbert Guðmundsson, sleit þess vegna meirihlutasamstarfi við Sjálfstæðismenn og Alþýðuflokk. Bæjarstjórnin hélt eigi að síður velli og Ingimundur var bæjarstjóri næstu fjögur árin. Þegar nýr meirihluti Alþýðubandalags og Framsóknarflokks tók við völdum vorið 1986 samþykktu Alþýðubandalagsmenn áframhaldandi ráðningu hans, hugsanlega til að geta myndað meirihluta með Framsóknarflokknum. Fulltrúar Alþýðubandalagsins í meirihlutabæjarstjórn 1986 voru Guðbjartur Hannesson og Jóhann Ársælsson og varafulltrúi var Gunnlaugur Haraldsson. Engilbert Guðmundsson hóf störf við alþjóðleg þróunarmál um líkt leyti og hætti afskiptum af stjórnmálum.

Virtist Ingimundur reikna með að starfa áfram sem bæjarstjóri, a.m.k. var hann þess sinnis seint í september 1986, en vorið eftir réði hann sig sem bæjarstjóra í Garðabæ. Þrír umsækjendur sóttu um auglýsta stöðu bæjarstjóra á Akranesi, óskuðu allir nafnleyndar. Þann fyrsta september 1987 var Gísli Gíslason ráðinn sem nýr bæjarstjóri en hann hafði áður starfað sem bæjarritari á Akranesi um tveggja ára skeið.

Sinn síðasta dag í embætti skrifaði Ingimundur undir samning við Jón Böðvarsson þar sem Jóni var falið að rita sögu Akraness.
 

Jón Böðvarsson
 

Jón Böðvarsson (1930-2010) fæddist í Reykjavík en báðir foreldrar hans voru úr Innri-Akraneshreppi. Jón var á hverju sumri í sveit hjá afa sínum í Gerði í Innri-Akraneshreppi til 16 ára aldurs. Hann þekkti því mætavel til á þessum slóðum. Jón var cand.mag. í íslenskum fræðum og einnig menntaður í sögu. Hann var löngu landsþekktur árið 1987, hafði getið sér afar gott orð sem kennari, landvörður og leiðsögumaður, var einn af frumkvöðlunum í stofnun áfangaskóla og fjölbrautaskóla, var skólameistari FS, fyrsti heiðursfélagi Skólameistarafélags Íslands og margt fleira. Árið 1987 starfaði Jón sem ritstjóri Safns til Iðnsögu Íslendinga. Sá bókaflokkur var hans eigin hugmynd, hann fékk leyfi frá skólameistarastörfum í FS 1985 til að hrinda hugmyndinni í framkvæmd og kom fyrsta bókin út 1986, sú næsta 1988 og alls urðu þær 12 talsins. Þegar litið er yfir æviferil Jóns Böðvarssonar virðist hann hafa verið maður sem átti nokkuð gott með að vinna með öðrum, vera góður leiðtogi og afar hugmyndaríkur. Hann hafði trausta menntun í íslensku og sögu og feikilega reynslu af ferðum um landið og utan lands. Á yngri árum var Jón virkur í Fylkingunni og Sósíalistaflokknum en hafði þegar hér var komið sögu hætt afskiptum af pólitík.

Á hinn bóginn hafði Jón ekki mikið skrifað sjálfur þegar hann var ráðinn til að skrifa sögu Akraness. Hann hafði séð um útgáfu á ýmsum ritum, var lunkinn við að ritstýra öðrum og drífa áfram iðnsöguverkefnið en hafði einungis gefið út ljóðabók og leiðsögubók auk verka sem tengdust íslenskukennslu eða hans íslenskunámi. Það gekk meira að segja þjóðsaga um hversu stirt honum væri um skrif og sjálfur sagði hann löngu seinna: „Þannig er að setji ég tvær setningar á blað er ég varla búinn að því þegar ég fer að breyta þeim og aldrei verð ég ánægður.“²

Ingimundur bæjarstjóri hefur því varla ráðið Jón Böðvarsson til verksins af því hann hefði afkastað svo miklu í riti áður heldur væntanlega vegna annarra kosta hans (sem voru raktir að nokkru hér að ofan).
 
 

Samningurinn við Jón Böðvarsson um ritun sögu Akraness

Samningurinn sem Ingimundur Sigurpálsson, bæjarstjóri á Akranesi, og Jón Böðvarsson undirrituðu þann 31. ágúst 1987 var í stórum dráttum þannig:

Í 1. gr. kemur fram að Jóni er falið að rita þrjú bindi um sögu Akraness, „alls um 900 blaðsíður í Skírnisbroti“ sem komi út 1992. Bindin skuli skiptast þannig:

   I. bindi fjalli um tímabilið frá landnámi til einokunar.
  II. bindi fjalli um tímabilið frá 1602 til 1942.
 III. bindi fjalli um sögu Akraneskaupstaðar.

Í samningum er síðan kveðið nánar á um 10 verkþætti í sögurituninni. Fram kemur að Jóni er í sjálfsvald sett í hvaða röð hann skilar einstökum verkþáttum. (2. gr.) Verkið hefjist 1. sept. 1987 og skuli lokið fyrir árslok 1992. Skráningu og öflun allra heimilda skal þó lokið fyrir 1. apríl 1990 og ritun I. bindis á að vera lokið fyrir 1. apríl 1991 enda stefnt að því að gefa það út 1. janúar 1992. (3. gr.) Jóni ber að lesa prófarkir án endurgjalds (5. gr.), leggja til alla vinnuaðstöðu utan Akraness og standa straum af öllum kostnaði vegna verksins, þ.m.t. ferðkostnaði, ljósritun, ljósmyndun og öðrum eðlilegum kostnaði sem Jón telur nauðsynlegan (7. gr.). Jón skal halda eða láta halda allt að sex opinbera fyrirlestra á Akranesi um söguritunina í samráði við „þá sem verkkaupi [Akraneskaupstaður] setur til umsjónar með verkinu.“ (6. gr.)

Akraneskaupstaður velur aðila sem „meta hvern verkþátt og skila áliti eigi síðar en sex vikum eftir afhendingu. Telji þeir verkið fullunnið skal greiða verktaka … Meti þeir verkþátt ófullnægjandi skulu þeir tilgreina á hvern hátt honum er áfátt og skilgreina hvernig úr skuli bæta. … Rísi ágreiningur milli samningsaðila um gæði verkþáttar, sem ekki tekst að leysa, skal ágreiningur lagður undir mat tveggja sagnfræðinga sem verkkaupi [Akraneskaupstaður] og verksali [Jón Böðvarsson] velja og skuldbinda samningsaðilar sig til að hlíta úrskurði þeirra.“ (2. gr.)

Í samningnum er skýrt kveðið á um að standist ekki skil sé heimilt að segja honum upp: „Hafi handritið ekki verið afhent fyrir umsaminn tíma … getur verkkaupi gefið verksala frest í minnst 30 daga og síðan rift samningnum hafi handriti ekki verið skilað að fresti liðnum.“

Jafnframt er kveðið á um að „frumhandrit“ sé „eign verksala“ en verður ekki öðru vísi skilið en það eigi við „fullgert handrit“ (4. gr.) og að „Allar safnaðar heimildir verða eign verkkaupa jafnskjótt og verkþáttur er greiddur eða vinna stöðvast af öðrum orsökum“ (9. gr.)

Greiðslur eru tíundaðar í 8. gr. samningsins. Fyrir allt verkið á Akraneskaupstaður að greiða 5.540.000 kr. (miðað v. 1. júlí 1987 en í undirgreinum kemur fram að upphæðin er verðtryggð, þ.e. tengd ákv. launaflokki BHMR).

Við undirritun greiðir Akraneskaupstaður Jóni 10% samningsupphæðar, þ.e. 554.000 kr., en síðan 9% við skil hvers verkþáttar. Til að tryggja að Jón uppfylli skyldur sínar leggur hann fram tryggingarvíxil fyrir sömu upphæð og hann fékk við undirritun, 554.000 kr. Í hvert sinn sem Jón fær greitt fyrir unninn verkþátt á að endurnýja tryggingarvíxilinn og hækka upphæðina í samræmi við sömu verðtryggingu og launin, þ.e. upphæðin skal tengd sama launaflokki BHMR.³
 
 
 

Það er afar áhugavert að bera þennan samning saman við vinnubrögðin sem beitt var eftir að Ritnefnd um Sögu Akraness tók að starfa með söguritara. En ritnefndin, ritun sögunnar, efndir samningsins, greiðslur til Jóns, útgáfa og viðtökur bókarinnar verða að bíða næstu færslu.

Fyrri færsla:

Saga Sögu Akraness I, Á Skaganum „hafa aldri búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki“

Framhaldsfærslur:

Saga Sögu Akraness III, Nefndarmenn lýstu skoðun sinni
Saga Sögu Akraness IV, Er margritað brot úr byggðasögu 120 milljóna króna virði?
Saga Sögu Akraness V, Leggur ekki nafn sitt við bókartötur sem rumpað er saman á skömmum tíma
Saga Sögu Akraness VI, Gunnlaugur Haraldsson ætlar að … og hyggst nú …
 

2 Upplýsingar um Jón Böðvarsson eru fengnar úr Guðrún Guðlaugsdóttir. 2009. Sá á skjöld hvítan.Viðtalsbók við Jón Böðvarsson. Bókaútgáfan Hólar. Bein tilvitnun í Jón Böðvarsson er á s. 9.

Athyglisvert er að Jón minnist ekki einu orði á ritun sögu Akraness í þessari viðtalsbók. Rit hans, Akranes. Frá landnámi til 1885, er talið upp í ritaskrá og í bókinni er ein mynd af því þegar forseta Íslands, frú Vigdísi Finnbogadóttur, var afhent fyrsta eintakið af bókinni [ranglega nefnt Saga Akraness frá landnámi til 1885]. Á myndinni eru Indriði Valdimarsson, Jón, Steinunn Ólafsdóttir, Vigdís og Gísli Gíslason. Jón talar um ýmislegt í ævi sinni í þessari bók, jákvætt og neikvætt, sigra og vonbrigði og er ekkert alltaf sáttur, en liggur þó ekki illt orð til nokkurs manns, fremur að hann segi kost og löst í Íslendingasagnastíl um andstæðinga sína. Um samskipti við Ritnefnd um sögu Akraness og þá vinnu sem hann innti af hendi fyrir Akraneskaupstað kýs hann að þegja.
 

3 Upphafsgreiðslan til Jóns við undirritun samnings, 554.000 kr. árið 1987, er rúmlega tvær milljónir króna á núvirði. Heildargreiðslan, um fimm og hálf milljón 1987, væru tæp tuttugu og ein milljón á núvirði. Því fer fjarri að Jóni hafi verið greidd sú upphæð. En nánari grein fyrir launum Jóns og kostnaði við ritun og útgáfu sögunnar verður gerð síðar. Það er alltaf mjög erfitt, nánast ógerlegt, að bera saman launakjör milli margra áratuga en til samanburðar má nefna að mánaðarlaun skólameistara í mars 2010 voru tæp 660.000 kr., árslaun slíkra því tæpar 8 milljónir (en árið 1987 var Jón í leyfi úr skólameistarastöðu FS). Miðað við þennan samanburð, sé haft í huga að samningstíminn var rúm 5 ár og innifalinn í greiðslum til Jóns var kostnaður sem hlaust af vinnu verksins, sést að Jón var langt í frá í fullu starfi við ritun sögu Akraness. En ítrekað er að samanburðinum ber að taka með fyrirvara, hann er einungis til að gefa lesendum einhverja hugmynd um hvað þessar tölur í samningnum þýða.
 
 
 

Enn vinn ég að næstu færslu um SSA (Sögu Sögu Akraness) og er sammála þeim þrautreynda söguritara að heimildaleit og úrvinnsla heimilda getur verið tímafrek. Reikna þó með að geta hnoðað saman næstu færslu fyrir helgi … ekki að liggi neitt á … ekki að málið sé glænýtt …

En útaf ákv. vísu sem ég fékk á FB (takk fyrir hana, S.) fór ég aðeins að spá í hvort ég ætti kannski að blogga um eitthvað annað. Blogga svokallað milliblogg (MB). Þá eru helstu kostirnir náttúrlega:

Sjúkdómablogg, sem ég nenni ekki því FB virkar svo ágætlega fyrir heilsufarsstatusa og ekkert hefur breyst.

Endursagnarblogg af ýmsu tæi. Lesendum ætti að vera ljóst að ég er mjög höll undir svoleiðis blogg, sumum, einkum sumum afkomendum, jafnvel til skapraunar. Endursagnarblogg í dag gæti verið sígild og síendurtekin umræða um besserwissara í málefnum geðsjúklinga. Liggur beint við að fjalla um Steinþór vísindasagnfræðing, sem enn og aftur vill beina því til okkar pilluætanna hve heimskar við erum að falla fyrir útspekúleruðum geðlæknum sem eru nánast á mála hjá illum amrískum lyfjaframleiðendum. (Sjá grein í Tímariti félagsráðgjafa.) En ég nenni ekki að hrekja málflutning Steinþórs (sem er snýttur úr málflutningi Héðins) einu sinni enn og ákvað að leyfa honum að hafa sína andlyfja skoðun einu sinni í friði. Á hinn bóginn kætti mig nokkuð að sjá leiðbeiningar félagsráðgjafa til þeirra sem vilja skrifa í hið ritrýnda tímarit (og virðast afar stoltir af  RIT-rýningunni):  

„Málfar og textameðferð. Vandað skal til röklegrar samningu texta, málfars og frágangs. Eingöngu er tekið við handritum sem eru vandlega yfirfarin hvað varðar stafsetningu, stafavillur/brengsl og meðferð íslensks máls. Mælst er til að greinarhöfundar hafi að lokinni samningu fengið nákvæman yfirlestur á handrit sitt, bæði málfar og textameðferð áður en það er sent til ritstjórnar.“

Veit ekki hvort þessi tilvitnun fellur undir eiðs-svanbergslegt blogg (ESB-blogg) eða bara kvikindislegan húmor.

OMG–blogg (sem einnig mætti kalla je-dúdda-mía blogg eða ég-get-svo-svaaaarið’að-blogg), yfirleitt um hvað allt er á leiðinni til andskotans í þjóðfélaginu nútildags. Svona blogg býður upp á ýmsa möguleika, frá lélegri íslenskukunnáttu unga fólksins á þessum síðustu og verstu tímum til blammeringa á pólitíkusa, sem bloggari brigslar þá í leiðinni um að vera siðblindir, siðlausir, siðvilltir, geðveikir, þroskaheftir, veruleikafirrtir eða eitthvað álíka (fer eftir orðaforða bloggara). 

Ýmis stílafbrigði af OMG-bloggum standa til boða, t.d. að hafa greinaskil að lokinni hverri málsgrein eða raða færslunni saman nær eingöngu úr afrituðum bútum úr bloggum annarra, fréttum úr vefmiðlum, jafnvel YouTube-myndböndum. Hvort tveggja gerir sig vel, hið fyrrnefnda staðfestir hve bloggara er mikið niðri fyrir og hvernig þarf að stoppa til að taka andköf, hið síðarnefnda staðfestir að bloggari standi ekki einn í sinni hneykslan eða kemur í stað heimildaskráa og tilvísanaskráa (sem ég viðurkenni fúslega að eru hallærislegar í sumu bloggumhverfi, t.d. mínu eigin).

Blogg beinskeytta byltingarmannsins (BBB-blogg); í dæmigerðu BBB-bloggi í dag gæti ég fjallað um hve andstyggilegt og ljótt var að kála Osama bin Laden og tengt það einhvern veginn við að ísbjörn var felldur í Rekavík, sem er líka ljótt.

BBB-blogg byggjast á svipaðri aðferðafræði og sú ágæta bók 1066 And All That þar sem atburðir í Bretlandssögu eru flokkaðir klárlega í góða og vonda („Which was a Good Thing“ eða „Which was a Bad Thing“) og er að því leytinu ákaflega þægileg til að mynda sér söguskoðun. Í BBB-færslu um Ósama væri rétt að benda á hve helv. kaninn hefur alltaf verið mikið ógeð og helst að tengja við Ísland úr Nató-herinn burt eða Víetnam-stríðið eða að fæðingarvottorð Óbama sé örugglega falsað. Um leið yrði að tengja við krúttið Knút og vesalings landflótta grænlenska bangsa í sjálfsvígssunds-hugleiðingum sem lenda á því illa Íslandi þar sem morðóð og byssuglöð löggan plaffar þá niður og fær kikk út úr öllu saman, sem mætti svo tengja við almenna fyrirlitningu á dómskerfinu hér á landi, útrásarvíkinga og óhæfi sérstaks saksóknara, ásamt því að vorkenna fótboltaliði á Vestfjörðum sem glaptist til að hafa ísbjörn í sínum einkennisfána.

BBB-blogg eru stundum dálítið lík OMG bloggum en má styðjast við, í greiningu, að þau síðarnefndu minna oftast dálítið á kerlingaklúbba fyrri tíma, þar sem húsmæður hittust í eldhúsinu, með rúllur í hárinu og keðjureyktu og fóru með „ég-get-so-svaaarið’að!“ – eða afbrigðið „ég-get-so-GUÐ-svaaarið’að!“ (þetta var reyndar fyrir mína tíð en bloggynja er sæmilega lesin og vídjófróð). BBB-blogg eru aftur á móti frekar tengd byltingarmanni án málstaðar, t.d. uppgjafa allaballa sem reynir að ríghalda í þá gömlu góðu (löngu liðnu) tíma þegar heimsmyndin var svarthvít og tiltölulega einfalt að hafa hina einu réttu skoðun og þótti sú hin eina rétta skoðun almennt smart í ákveðnum kreðsum.

Blogg-um-blogg (BUB-blogg) eru löngu sígild. Þá er náttúrlega bloggað um blogg af ýmsu tagi, þau flokkuð í blogggreinar og undirblogggreinar, kastað smá skít í stutt-skítkasts-blogg (oft kennd við moggann) og fárast svolítið yfir hve FB hefur gengið af blogginu dauðu og hve öllu fer aftur (ó-temora-ó-móres-fílingurinn).

Þetta er dæmigert BUB-blogg, ég sé það núna.

Saga Sögu Akraness I

Undanfarna viku hef ég reynt að setja mig inn í söguna sískrifuðu, þ.e.a.s. reynt að átta mig á hvers vegna bæjarfélagið mitt hefur eytt ómældu fé í að láta endurskrifa sama hluta sögu Akraness aftur og aftur. Þetta er flókin saga sem ég reyni að gera skil í nokkrum bloggfærslum. Enn eru ekki öll kurl komin til grafar í heimildaöflun en ég reikna með að geta skrifað færslurnar smám saman … ekki á sautján árum heldur á næstu vikum. En byrja auðvitað á byrjuninni. Þessum færslum er safnað í sérstakan færsluflokk, sem sjá má á flokkalista hér til hægri. Fyrirsögn þessarar fyrstu færslu er að hluta tilvitnun í fyrirlestur Hallgríms hreppstjóra Jónssonar.
 
 
 

Það er upphaf þessa máls að Ketill og Þormóður Bresasynir námu land í kringum Akrafjall og af frændum þeirra, fylgdarliði og afkomendum fer nokkrum sögum en næsta fáum af þeim sjálfum. [Myndin sýnir landnám þeirra bræðra, sem afmarkaðist af Urriðaá og Kalmansá. Rauða brotalínan sýnir hvernig þeir skiptu landinu milli sín.] Mætti með góðum vilja kalla sumt af þessum fornu sögum „sögu Akraness“ því nessins og nánasta umhverfis er getið á stöku stað.

Það er ekki þó efni þessarar umfjöllunar að tína saman brot úr fornritum. Sömuleiðis sleppi ég yfirleitt að geta einstakra greina og þátta sem hafa verið skrifuð um sögu Akraness en tek fram að margt af slíku efni er ljómandi gott og vel unnið. Hugmyndir um að skrifa sérstaka sögu bæjarins Akraness og svæðisins í kring koma ekki fram fyrr en talsvert er liðið á síðustu öld.
 

Hallgrímur hreppstjóri og fyrirlestur hans

Þó virðist nokkur hefð komin á að telja fyrirlestur Hallgríms hreppstjóra Jónssonar, fluttan 1889, um lífið á Skaganum síðastliðin 100 ár, sem fyrsta innlegg í sögu Akraness. [Myndin er af Hallgrími hreppstjóra.] Þar sagði Hallgrímur m.a. um sagnafátækt af þessu útnesi: „Þetta frásöguleysi er líka eðlilegt, því hér hafa aldrei búið neinir fyrirtaksmenn hvorki í orði né verki – en einstakir menn og þjóðirnar hefja bæina og löndin. Sem sagt, hafa aldrei á Skaganum verið fram yfir miðja þessa öld, neinir menn, sem kveðið hefur að. Enginn lærður maður, hvorki til munns né handa, enginn embættismaður búið þar, ekki svo mikið sem presturinn, ekkert skáld, sem plássið hefði getað borið minjar um í bæjarrímu eða formannavísum, eða nokkrar ritsmíðar sem getandi sé.“¹

Kannski er öll síðari tíma vinna við ritun sögu Akraness í og með til að hrekja þessa kenningu Hallgríms hreppstjóra?
 

Héraðssaga Borgarfjarðar

Í kringum 1935 var unnið að ritun Héraðssögu Borgarfjarðar af miklum metnaði.  Út komu tvö bindi með ýmsum þáttum eftir marga höfunda og hið þriðja fjallaði um skólann á Hvanneyri. Áformað var að fjalla sérstaklega um sögu Akraness, „Sögu Akraness og væntanlega utan Skarðsheiðar er nú verið að safna til og skrá, og eru líkur til, að hún, komi á sínum tíma út sem sjálfstætt bindi héraðssögunnar.“ (Kristinn Stefánsson í Tímanum 7. maí 1936) eða verði a.m.k. „langur þáttur og fróðlegur“ (Kr. Þ., væntanlega Kristleifur Þorsteinsson, í Lögbergi 31. des. 1936). Ekkert virðist hins vegar hafa orðið úr þessari ætlan.
 
 

Ólafur B. Björnsson: Saga Akraness I og II

Ólafur B. Björnsson (1895-1959) fæddist á Akranesi og bjó hér alla tíð. Hann gaf sjálfur út tímaritið Akranes í 17 ár, þar sem birtust margir þættir, frásagnir og viðtöl sem vörðuðu lífið á Skaganum og sögu plássins og safnaði Ólafur miklu efni um þetta. Svo réðst hann í útgáfu á Sögu Akraness, sem átti að verða í fimm bindum. Einungis Saga Akraness I og II komu út (1957 og 1959) því Ólafur lést áður en verkið var fullunnið, var þá langt kominn með þriðja bindið. Þessu virðist hann að mestu hafa áorkað á eigin spýtur og í hjáverkum með öðrum störfum. Bæjarstjórnin styrkti hann þó í upphafi með 10.000 kr. framlagi. (Væri gaman að vita hvað sú upphæð 1957 er há á núvirði.)

Efnisþættirnir sem Ólafur náði að gera skil í þessum tveimur ritum eru: Saga fyrstu jarða á Skaga, saga sjávarútvegs og saga verslunar á Skaganum. Ég hef oft gluggað í þessar bækur og finnst þær mjög skemmtilegar, ekki hvað síst af því Ólafi er persónusaga hugleikin sem og lýsingar á mannlífinu á ýmsum tímum og mér finnst hann segja vel frá. (Hef þó séð þess getið að honum hafi verið stirt um skrif en hef ekki tekið eftir því sjálf.)  Bækurnar eru myndskreyttar en auðvitað eru myndirnar svarthvítar. Sömuleiðis má í þeim finna kort (yfir bæjarstæði, mið og fleira), töflur (yfir hundraðatal jarða, aflamagn o.fl.) og ég sé ekki betur en hann vísi í fjölbreyttar heimildir; prentaðar, munnlegar og óprentuð skjöl.

Því miður auðnaðist Ólafi ekki að fjalla um nema afmarkaða þætti en það væri gaman að vita hvað varð um allt það efni sem hann hafði safnað til ritunar Sögu Akraness. Það efni er tíundað í „bréfabindatali“ í viðtalinu sem ég vísa í hér að neðan. Sennilega er það upphaf þeirrar hefðar að lýsa vinnu við ritun sögu Akraness í bréfabinda- og blaðsíðutali gagna fremur en afrakstri eða afköstum. Innbundin eintök af tímaritinu Akranesi og Sögu Akraness I og II er hins vegar auðvelt að nálgast á bókasafni bæjarins og bera myndarskap og elju Ólafs gott vitni.

Um ritunarstörf frumkvöðulsins Ólafs B. Björnssonar má m.a. lesa í viðtalinu „Ekkert gerir sig sjálft“ í Þjóðviljanum 27. ágúst 1958 og um æviferil hans í minningargrein sem Ásmundur Ólafsson skrifaði um hann á hundrað ára fæðingarafmæli hans, í Morgunblaðinu 6. júlí 1995.
 
 

Áform bæjarstjórnar um að gefa út framhald af sögu Ólafs B. Björnssonar

[Viðbót 16. maí 2011: Í lítilli frétt í Tímanum 19. apríl 1978, „Flytur þætti úr sögu Akraness“, er sagt frá smáblaðinu Umbroti sem kom út á Akranesi á þeim tíma. Í grein sem Þorsteinn Jónsson skrifaði í þá nýútkomið Umbrot, 4. tbl., er „birt samþykkt sem gerð var af bæjarstjórn Akraness 1964, þar sem samþykkt var að láta semja og gefa út framhald af sögu Akraness, sem Ólafur B. Björnsson hóf útgáfu á árið 1957, og skildi [svo] fé varið úr bæjarsjóði til útgáfunnar. Nefnd var skipuð og fjárveitin fékkst en ekkert var gert í málinu.“]

Næsta skref í söguritun Akraness var að bæjarstjórn Akraness samþykkti um mitt ár 1967 að láta gera tvennt í tilefni þess að 100 ár voru liðin frá því að Akranes fékk verslunarréttindi: Annað var að gera afsteypu af höggmynd Marteins Guðmundssonar, Sjómaður, og komst það í verk; sú stytta stendur niðri á Akratorgi og er ofast kölluð Sjómaðurinn. Hitt var að „láta semja og gefa út framhald af Sögu Akraness, sem Ólafur B. Björnsson hóf útgáfu á árið 1957. Ráðinn verði ritstjóri að verkinu í samráði við eigendur höfundarréttarins og fé varið út bæjarsjóði til útgáfunnar.“  (Sjá „Minnismerki sjómanna á Akranesi“, frétt dags. 16 júní 1964 í Alþýðublaðinu 17. júní 1964.)

Mér finnst áhugavert að árið 1967 hafi bæjarstjórnin haft sinnu á að huga að höfundarrétti. E.t.v. var hún eingöngu með rétt á titlinum í huga, líklegar þó með aðgang að því efni sem Ólafur hafði þegar safnað og handritið að III. bindinu í huga. Ekki er ljóst hvort átti að ráða einhvern einn söguritara eða einungis ritstjóra sem byggði þá væntanlega á því sem til var fyrir og sæi um að verkið yrði klárað (gæti þess vegna hafa átt að fá marga höfunda til að skrifa einstaka þætti).

En af hverju varð ekkert úr því að framhaldið væri skrifað? Eins og stór hluti íbúa Akraness er ég aðflutt, á ekki ættir að rekja til Skagans, er ekki innvikluð í fótboltann og veit ekki hvers vegna ekkert gerðist í söguritun áformaðri 1967. Var ráðinn ritstjóri? Eða var ráðinn söguritari sem engu skilaði af sér? Eða tímdi bærinn aldrei að eyða fé í framhaldið af Sögu Akraness I og II? Víst er að hefðu þessi loforð eða samþykkt bæjarstjórnar Akraness árið 1967 haldið hefði miklu öngþveiti og fjáraustri sem síðar tók við í sagnaritun Akurnesinga verið forðað. Kannski getur einhver lesandi upplýst málið?
 
 
 

Áhrif Háskólans í Lundi og „Safn til sögu Akraness“

Hér er ekki lýst ákveðinni atrennu að skrásetningu á sögu Akraness heldur einhvers konar undirbúningsvinnu sem átti að leiða til einhvers konar niðurstöðu sem ætti að vera hægt að nota í einhvers konar tilgangi, e.t.v. skrásetningu sögu byggðarlagsins. Þetta skiptir þó máli því vinnan hefði átt að skila góðum grunni fyrir framtíðarsöguritara. Sjálf tel ég að hugmyndafræðin sem tiltölulega fámennur hópur aðhylltist, eigandi það sammerkt að hafa stundað nám í Háskólanum í Lundi laust fyrir 1980 (og e.t.v. loddi stefnan eitthvað lengur), hafi haft sitt að segja síðar meir þegar hið rándýra ævintýri um söguna sískrifuðu hófst og hélt áfram í meir en tvo áratugi. Þess vegna get ég þessa hér.

Árið 1975 stofnuðu íslenskir nemar við Háskólann í Lundi „Félag þjóð- og fornleifafræðinema“. Félagið samdi plagg, „Hugmynd að þjóðminjastofnun á Íslandi“ sem var sent ýmsum stofnunum og söfnum hérlendis og virtust þessir nemar í upphafi hafa hug á samstarfi við þau. En samstarfið gekk ekki, sem kemur reyndar ekkert á óvart þegar yfirlýsingar hluta þessara námsmanna í fjölmiðlum 1976-78 eru lesnar. Þeir vissu nefnilega allt miklu betur en aðrir og gáfu hikstalaust í skyn að þeir sem til þessa hefðu staðið að þjóðháttasöfnun, fornleifauppgreftri, skráningu hvers konar o.þ.h. á Íslandi hefðu verið illa menntaðir fúskarar.²

Strax vorið 1976 hóf lítill hópur störf við „réttframkvæmdar“ svæðisrannsóknir eða mannlífsrannsóknir, að sögn að frumkvæði námsmannanna í Lundi. Fyrir valinu varð svæðið sunnan Skarðsheiðar.  Eitt af mörgu sem rannsaka átti sérstaklega var útgerðarsaga Akraness „sem lítt hefur verið könnuð þjóðfræðilega, þótt margt hafi verið um hana ritað frá öðrum sjónarmiðum“ svo sem lýst er yfir í „Athugun af nýjum sjónarhóli: Byggðasaga sveita sunnan Skarðsheiðar“ í Tímanum 4. júlí 1976, s. 39.

Vinnan 1976 fólst einkum í frumsöfnun ritaðra heimilda og skipulagðri skráningu þeirra; að fara gegnum örnefnaskrár og fara í viku könnunarleiðangur þar sem aflað var upplýsinga um fornar minjar og aðrar sögulegar leifar. Var þess vænst að með því móti fengist nokkur mynd af menningarsögu þjóðarinnar.

Í þessum sex manna hópi voru: Þorsteinn Jónsson, nemandi í þjóðháttum og fornleifafræðum við Háskólann í Lundi, og Þorlákur Helgason, útskrifaður í hagfræði og mannfræði (þessi tveir voru einkum í forsvari fyrir hópnum), Inga Dóra Björnsdóttir, Guðmundur Hálfdánarson, Margrét Hermannsdóttir og Eiríkur Guðmundsson. Sagt var að þetta væru nemar og fullnemar (svo) í fornleifafræði, þjóðhátta- og þjóðfræðum, þjóðfélagsfræðum og sagnfræði.

Til verkefnsins fékkst myndarlegur styrkur úr Vísindasjóði þrjú ár í röð, 1976, 1977 og 1978, og líklega einhverjir fleiri styrkir.³

Er skemmst frá því að segja að engin merki um hina miklu söfnun hópsins sjást við leit í gagnasöfnum á Vefnum (en hafi mér yfirsést merkisplögg frá þessum hópi bið ég lesendur vinsamlegast að benda mér á það í athugasemdum). Þetta fólk snéri sér flest skömmu síðar að öðrum viðfangsefnum og engin ritverk, t.d. skýrslur, greinar eða annað sem varðar þessar merku mannlífsrannsóknir sunnan Skarðsheiðar eru skráð eftir þau í Gegni, með einni undantekningu. Í Akranes. Fornleifaskrá, sem Adolf Friðriksson og Orri Vésteinsson unnu fyrir Fornleifastofnun Íslands og var gefin út 1999 er einskis frá þessum hópi getið í heimildarskrá utan þessarar einu undantekningar. Auðvitað er hugsanlegt að djúpt í iðrum Þjóðskjalasafns sé að finna einhvern afrakstur þessa þriggja sumra verkefnis en það svo vel varðveitt að þess sjáist ekki spor á Vefnum.

Undantekningin er framtak Þorsteins Jónssonar. Hann setti árið 1978 upp sýningu í Bókhlöðunni sem nefndist „Akranes gamla tímans“ og hafði safnað til hennar gömlum ljósmyndum af Skaga allt frá aldamótum 1900. Þorsteinn segist í viðtali hafa „unnið að undirbúningi verkefna um menningarsögu Akraness í „Safn til sögu Akraness“ einkum byggðaþróun Akraness. Hefur hann skilað skýrslu um timburhús á Akranesi fyrir aldamót. Þegar að þeim þætti verkefnisins kom að safna á einn stað ljósmyndum, uppdráttum og teikningum varð honum ljóst að frá Akranesi var miklu meira af myndefni en hann hafði grunað. Varð það tilefnið til sýningarinnar. Að baki hennar liggur tveggja mánaða sjálfboðavinna Þorsteins og hefur hann því gripið til þess ráðs að hafa ljósmyndirnar til sölu …“⁴

Engar frekari upplýsingar um „Safn til sögu Akraness“ finnast í leit á Vefnum og óvíst hvort það verk hafi átt að birtast á prenti eða einhverju öðru formi eða geymast í kössum. Ég man ekki til þess að hafa séð nein „verkefni um menningarsögu Akraness“ en ef einhver veit meira um þetta eru upplýsingar vel þegnar. E.t.v. hefur Þorsteinn hugsað sér að skrifa eitthvað um sögu Akraness. En það gerði hann ekki – hins vegar skrifaði hann sögur nokkurra annarra byggðarlaga ásamt fjölda ættfræðirita, nokkurra stéttartala og rita annars eðlis.⁵
 
 
 

Ástæðan fyrir því að ég get sérstaklega þessarar skrýtnu vinnu í rannsóknum á byggðarsögu sveita sunnan Skarðsheiðar (skrýtnu að því leytinu að hún virðist eftir á séð ekki hafa skilað neinu en hafa verið ákaflega auglýst og uppblásin á sínum tíma, af aðstandendum) er að mig grunar að hugmyndafræðin frá Lundi hafi haft sín áhrif löngu seinna. Ekki hvað síst sú skoðun þarmenntaðra að þeir einir kynnu réttar aðferðir við rannsóknir og skráningu á sögu byggðarlaga.

Viðbót 8. maí 2011:

Þorsteinn Jónsson upplýsti í símtali mánudaginn 2. maí að hann hefði notað tækifærið á þessari sýningu sem sagt er frá hér að ofan til að safna gömlum myndum af Akranesi og skrá upplýsingar um nokkur hundruð óskráðar myndir af fólki sem til voru á Byggðasafninu í Görðum. (Hið sama kemur fram í viðtali við Þorstein, „Akranes gamla tímans“ í Vesturlandsblaðinu. Málgagni Alþýðubandalagsins á Vesturlandi 1. tbl. 3. árg. 16. jan. 1979, s. 5.) Það sem skiptir þó öllu meira máli er að á meðan á sýningunni stóð skráði Þorsteinn örnefni eftir upplýsingum sem eldri safngestir gáfu. Alls sóttu um 6000 gestir þessa sýningu og komu sumir, aðallega eldra fólk, dag eftir dag. Þorsteinn var með stórt grunnkort af Akranesi eins og það leit út 1901 og færði jafnóðum inn á það örnefnin og upplýsingarnar. Akranesbær keypti sýninguna (stækkuðu myndirnar) að henni lokinni og fékk ódýrt. Öllum upplýsingum, þ.á.m. örnefnakortinu, skilaði Þorsteinn svo upp á Byggðasafnið í Görðum. Það merkilega er að starfsfólk Ljósmyndasafns Akraness, Skjalasafns Akraness og Landmælinga Íslands hefur aldrei heyrt um þetta örnefnakort og aldrei séð það en þætti í því talsverður fengur. Sömuleiðis hafði Ljósmyndasafn Akraness ekki heyrt af þessum stækkuðu myndum sem Akranesbær keypti af Þorsteini. Hugsanlega er þetta góss geymt upp á Byggðasafninu, mér tókst ekki að ná í upplýsingar um það, en mér þykir þó fremur ólíklegt að kortið sé þar því seinna meir lagði forstöðumaður Byggðasafnsins frá 1979, Gunnlaugur Haraldsson, þunga áherslu á örnefnasöfnun og einmitt örnefnakort, þegar hann tók sæti í svokallaðri Ritnefnd um sögu Akraness árið 1987. (Eftir að Gunnlaugur tók svo við sagnaritarastarfinu sjálfur lagði hann enn meiri áherslu á ýmiss konar örnefnakort og örnefnasöfnun en það er ekki efni þessarar færslu.)

[9. maí – viðbót: Forstöðumaður Byggðasafnsins, Jón Allansson, staðfesti að örnefnakortið af Akranesi 1901 er geymt uppi á Byggðasafni og ljósmyndirnar sem bærinn keypti á sínum tíma eru líka þar.]

Þorsteinn Jónsson kannaðist ekki við að hafa skrifað neitt rit sem héti eitthvað í líkingu við það sem Adolf Friðriksson og Orri Vésteinsson telja upp í heimildaskrá í sinni skýrslu, Akranes. Fornleifaskrá, og er þar væntanlega enn eitt dæmið um frámunalega léleg vinnubrögð í heimildaskrá Adolfs og Orra. 

Þorlákur Helgason staðfesti í símtali sama dag að ekkert hefði komið út úr þriggja sumra svæðisrannsókn á byggð sunnan Skarðsheiðar. Engum gögnum hefði verið skilað neins staðar, hugsanlega hefði verið skilað einhverjum skýrslum um verkefnið [það hlýtur að hafa verið gert því ella hefði tæplega fengist styrkur þrjú ár í röð frá Vísindasjóði, auk annarra styrkja] og hefði verið til eitthvert handrit um eitthvað af þessari vinnu væri það löngu glatað.]  

Framhaldið, sem komið er:

Saga Sögu Akraness II, Framtakssemi og frumskógalögmál
Saga Sögu Akraness III, Nefndarmenn lýstu skoðun sinni
Saga Sögu Akraness IV, Er margritað brot úr byggðasögu 120 milljóna króna virði?
Saga Sögu Akraness V, Leggur ekki nafn sitt við bókartötur sem rumpað er saman á skömmum tíma
Saga Sögu Akraness VI, Gunnlaugur Haraldsson ætlar að … og hyggst nú …

1 Tilv. í Hallgrím er fengin  úr formála Ólafs B. Björnssonar að Sögu Akraness I, s. 6-7, útg. 1957. Fyrirlestur Hallgríms hét „Lífið í Skaganum síðastliðin 100 ár“ og var fluttur í nýreistu barnaskólahúsi hér í bæ þann 13. janúar 1889. Hallgrímur hóf sögu sína 1789 þegar Ólafur Stephensen stiftamaður bjó á Innra-Hólmi og átti Skagann. Þá bjuggu hér 67 manns í 10 moldarbæjum og þrem tómtúsbúðum. Árið sem Hallgrímur flutti fyrirlesturinn hafði íbúum Akraness fjölgað upp í tæplega 600 manns sem bjuggu í 16 bæjum, 36 timbur- og múrhúsum og 34 tómthúsbúðum. Um fyrirlestur Hallgríms má fræðast í þeim tveimur sögum Akraness sem út hafa verið gefnar og væntanlega einnig í þeirri þriðju sem kemur út 19. maí næstkomandi. Einnig má benda á „Frá Akranesi 24. marz:“ í Ísafold 17. marz 1889. 

Af því Hallgrími lá talsvert illt orð til Stefánunga í þessum fyrirlestri hafa sumir hampað honum sem sérstökum vini alþýðunnar. En Hallgrímur var ódauðlegur gerður í heimildaskáldsögu Þorsteins frá Hamri, Hallgrímur smali og húsfreyjan á Bjargi: söguþáttur úr Borgarfirði, sem kom út hjá Iðunni árið 1990. Þar kemur nokkuð vel fram að Hallgrímur hreppstjóri var ekki sérstakur vinur alþýðunnar.

2  Hér og í næstu efnigreinum er endurorðað og samantekið úr ýmsum greinum í fjölmiðlum enda var hópurinn ákaflega yfirlýsingaglaður í fyrstu. Sjá:

„Svæðisrannsókn á byggð sunnan Skarðsheiðar – yfirgripsmikil rannsókn á sögu heils byggðarlags“. Alþýðublaðið 3. júlí 1976, s. 4
„Fundu íslenzka spunavél í haughúsinu“. Morgunblaðið 20. ágúst 1976
„Athugun af nýjum sjónarhóli: Byggðasaga sveita sunnan Skarðsheiðar“. Tíminn 4. júlí 1976, s. 39
„Svæðisrannsókn á byggðinni sunnan Skarðsheiðar“. Þjóðviljinn 4. júlí 1976, s. 24
„Stúdentar á rannsóknarferð um landið. Svæðisrannsókn“. Stúdentablaðið 28. júlí 1976, s. 5
„Nýstárlegar rannsóknir: Mannlíf sunnan Skarðsheiðar“. Dagblaðið 2. júlí 1976

3 Sjá ofangreindar heimildir og einnig:
Frétt í Morgunblaðinu 25. júní 1977 um úthlutun Vísindasjóðs
Frétt í Morgunblaðinu 25. júní 1978 um úthlutun Vísindasjóðs

„Um milljónafélag stúdenta“ eftir Árna Björnsson. Alþýðublaðið  30. júní 1978
„Um „prófhroka” og „milljónafélag stúdenta” Athugasemd frá Margréti Hermannsdóttur“. Morgunblaðið 4. júlí 1978.
„Athugasemd frá skrifstofu Þjóðminjasafns Íslands“ og „Tvö úr hópi „þjóðháttasafnara 1976“ skrifa: Heiður þeim sem heiður ber“. Þjóðviljinn 7. júlí 1978, s. 9.

4 „Akranes gamla tímans“. Þjóðviljinn 20. desember 1978.

 
Eftir Þorstein Jónsson liggur Hús og býli á Akranesi sem virðist eingöngu aðgengilegt í Bókasafni Akraness. Verkið er 147 síður og í því eru myndir, teikningar og uppdrættir. Þetta er óprentað handrit ársett 1978.
 

Adolf Friðriksson og Orri Vésteinsson telja í heimildaskrá við Akranes. Fornleifaskrá, útg. 1999: Þorsteinn Jónsson. „Þættir úr sögu Akraness. Húsheiti á Akranesi, fyrri hluti, 2 þáttur“ (Ópr.) og hafa hugsanlega fengið eitthvert handrit hjá höfundinum. Reyndar er heimildaskrá Adolfs og Orra illa unnin og í henni óafsakanlegar villur svo erfitt er að draga af henni ályktanir. Kannski eru þeir að vísa í fyrrnefnt Hús og býli á Akranesi.

5 Byggðasögur Þorsteins Jónssonar eru skráðar í ritröð sem kallast Íslendingar, ættir, byggðir og bú, nema sú elsta. Hann virðist standa einn að þessari ritröð og hafa ritað sögurnar að beiðni og fyrir tilstyrk viðkomandi sveitarfélaga. Af bókfræðiupplýsingum í Gegni er óljóst hversu mikið Þorsteinn hefur ritað þessar bækur sjálfar eða hversu mikið verið ritstjóri yfir ritun annarra. Byggðasögurnar eru: Eylenda: mannlíf í Flateyjarhreppi á Breiðafirði (útg. 1996), Kjalnesingar: ábúendur og saga Kjalarneshrepps frá 1890 (útg. 1998); Hrunamenn: ábúendur og saga Hrunamannahrepps frá 1890 (útg. 1999); Eyja- og Miklaholtshreppur: ábúendur og saga Eyja- og Miklaholtshrepps frá 1900 (útg. 2000) og Kolbeinsstaðahreppur: ábúendur og saga Kolbeinsstaðahrepps frá 1900 (útg. 2000).
 
 
 
 
 
 
 

Undanfarnir dagar hafa verið ósköp ljúfir. Þegar maður sefur á nóttunni eru dagarnir nefnilega ljúfir, svo ég tali nú ekki um ef maður fær sér middagsblund á daginn líka. Nú sé ég við dægursveiflu-leiðréttingarpillunum, sem virka óvart öfugt á mig og fokka gersamlega upp þeirri litlu dægurstillingu sem í mér býr, með öðrum pillum. Samviskulaust!

Gamla ráðið, að sofa úr sér þunglyndið eða ná a.m.k. smá leiðréttingu yfir í normal með svefni, er jafn gott og gilt og venjulega. Að vísu verður manni kannski ekki mikið úr verki en á hinn bóginn verður manni enn minna úr verki svefnvana.

[Myndin sýnir hina sallarólegu Fr. Dietrich í venjubundinni stellingu ofan á sænginni minni. Mætti margt af henni læra, t.d. æðruleysið sem m.a. felst í því að sofa svona 23 tíma á sólarhring ef páskahret eða veður vott er úti.]

Aukaverkun af aðallyfinu er að ég þoli illa sykur og langar ekki í sykur. Það er slæmt upp á holdafar en gott fyrir hina á heimilinu sem fengu gefins stærstan hluta af páskaegginu mínu 🙂

Blessunarlega hefur veðrið einmitt verið þannig að ég þarf síður en venjulega að koma mér upp samviskubiti yfir að vera inniklessa og frábitin hollum göngutúrum. Svoleiðis að ég hef getað dútlað við hitt og þetta, aðallega samt hangið í tölvunni og reyndar eytt talsverðum tíma í að reyna að fatta hvernig sögu sögu Akraness er varið. Flækjustigið hækkar eftir því sem fleiri fundargerðir eru lesnar. Samt eru mál sögð “í farvegi” öðru hvoru og gladdi mig að sjá þessa gömlu klisju sem ég heyrði svo oft á sínum tíma brúkaða af stjórnendum að mér rann orðið kalt vatn milli skinns og hörunds þegar orðskrípið bar á góma einn ganginn enn, í denn. En það er svo langt síðan að þegar ég rakst á klisjuna núna var það næstum eins og að rekast á gamlan kunningja – eins og þegar einhver segir “Olræt” (sem minnir mig reyndar alltaf óvart á aumingja Súsönnu “olræt”, flak sem hugsanlega má enn sjá af Höfðanum á Raufarhöfn) eða nefnir blessaðan stakkinn sem allir voru að skera fyrir svona þremur áratugum eða hvaða aðra útjöskuðu slettuna sem hvarf aftur úr málinu.

Svo hafa rekið ný orð á fjörur mínar, t.d.  nýtt hugtak í dag, Makedóníuheilkennið, sem einmitt skýrði prýðilega annars illskiljanlegar klisjur í fundargerðunum sem ég var að lesa, svo ég tali nú ekki um þann eina fund sem ég hlustaði á (endaði með eyrnafíkjur því ekki er tæknin á hljóðritun bæjarstjórnarfunda upp á marga fiska og vonlaust að hlusta á beint úr tölvunni). Lærði svo annað flott orð í fyrradag, sumsé íslensku hljóðlíkinguna “nef-pot-ismi” fyrir nepotisma. Finnst það ná merkingunni glettilega vel. Og komst að því að Jóni Trausta fannst Akranes fegursta “sjóþorpið” á Íslandi (en sama sinnis voru nú ekki Eyrbekkingar um sitt sjóþorp, notandi þó fyrstir orðið, upp úr 1850). Gaman að sagnaritari Akraness skuli pikka upp norðurþingeyskt orðalag (eða eyrbekkst) og gera að sínu og mættu fleiri taka sér til fyrirmyndar.

(Algerlega utan við þetta er áhugavert nýmæli sem rætt er á FB, ekki á mínum þræði samt, þar sem tveimur snjöllum mönnum hefur tekist að rökstyðja ansi vel að Kryztur skuli skrifast bæði með y og z. Pottþétt rök fylgja, a.m.k. frá sjónarhóli öryrkja og alþýðupíku, en ég veit ekki alveg hvort starfandi íslenskukennarar féllust á þessi góðu rök.) 

Ég segi ekki að Saga Sögu Akraness sé jafnspennandi og siðblinda eða handprjónaðir biskupsglófar á miðöldum en hún er meira spennandi en Furðustrandir Arnaldar svo það má svo sem vel una sér við að greiða úr flækjum og reyna að greina hvernig eitt leiðir af öðru og þræðir hanga saman … enda hef ég ákveðið að fara jafnvel á skjalasafn einsog alvöru fræðimaður til að skoða uppfitina og fyrstu þræði. Að vísu er skjalasafnið á bókasafninu, sem er sjálfsagt ekki nema svona 50 – 100 m í burtu en samt: Ég hef aldrei farið á skjalasafnið áður.

Talandi um uppfit þá lauk ég loksins í kvöld við sokkapar sem á að passa við legghlífar sem ég prjónaði fyrir talsverðu (til að passa við kjól og ég er alltaf að drepast úr kulda svo svellþykkar sokkabuxur duga illa). Ég sá nefnilega í hendi mér að legghlífar + lausir sokkar væru miklu sniðugri en háleistar einir saman. Í ljós kom að teygjan í alpakkagarninu var eitthvað léleg og legghlífarnar héldust bara almennilega uppi (á miðju læri) væru þær nýþvegnar og teygðar … og ég með eilífar kálfslappir fyrir vikið. En nú hef ég komið því í verk að prjóna ofan á langa stroffið með færri lykkjum og á fínni prjóna og viðbótin nýtist prýðilega sem sokkabönd. Svo nú get ég gengið í kjól, útprjónuðum legghlífum sem líta út eins og háleistar en samt komist í háhæluð þröng stígvél (sem aldrei gengi ef sokkarnir væru líka prjónaðir) og innanhúss bruggðið mér í lág-inni-sokka í stíl.

Þessu prjónelsi hefur fylgt sjónvarpsgláp og má þakka Ben Húr fyrir megnið. Lokahnykkurinn var svo ágæt mynd á RÚV í kvöld og reyndar lét ég mig hafa það að hlusta með öðru eyranu á sænska Júróvissjónbesserwissera í korter af því ég var að ganga frá endum og mátti ekki vera að því að skipta um stöð.

Eiginlega fór ég bara inn á bloggið til að hreinsa út óværu (þurfti að kæfa spam sem rignir inn þessa dagana) svo þetta er illa ígrunduð (svo orðað fyrir menntavísindafólk) og óskipuleg (svo orðað fyrir fræðimenn halla undir númerakerfi) færsla.

Sem sagt: Mín bíða spennandi framtíðarverkefni, á borð við fyrstu ferð á skjalasafn og nálastungur á morgun, deit við Djáknann á Myrká fljótlega (sé ekki ástæðu til að skýra þetta nánar) og svo ætti ég nú að fara að drífa í að segja upp stöðunni minni og jafnvel huga að uppboði á kennslugögnum eða stórhendingum og tiltekt uppi í skóla. Skítt með tiltektina en visst vesen fylgir uppsögn, starfslokatilkynningu og biðlaunum sem ég verð þá að þiggja og fokkar upp örorkulífeyrinum á meðan o.s.fr.

Svei mér ef ég get ekki sett upp enn einn greinaflokkinn – a.m.k. er ég staðráðin í að skrifa Sögu Sögu Akraness, sem er stórmerkileg, að mínu mati erkidæmi um neópótisma (sem hefur verið nefndur klíkuskapur á alþýðlegri íslensku), algeran skort á samviskubiti eða eftirsjá þótt ritun hafi dregist von úr viti og fé ausið óþrjótandi í hítina og ýmsum öðrum heillandi þáttum.

En þessi færsla er sprottin af auglýsingu útgáfufyrirtækisins Uppheima í dag: Þeir splæstu í opnu í Póstinum (vikulegum auglýsingasnepli okkar Skagamanna) og tilkynna útgáfu tveggja binda Sögu Akraness þann 19. maí (og eru með forsölutilboð, svo ég auglýsi nú fyrir hið góða útgáfufyrirtæki, í þessari færslu). Í auglýsingunni eru ekki spöruð stóru orðin! Má nefna að ritið er bæði kallað „SANNKALLAÐ STÓRVIRKI“ og „Fjársjóður öllum Akurnesingum og áhugafólki um sögu Íslands.“

Fyrsta klausan segir: „Þetta tímamótaverk er ótæmandi brunnur upplýsinga og fróðleiks um hvaðeina sem snertir sögu Akraness og varpar jafnfram nýju ljósi á uppruna fólks í landnámi Bresasona.“ (Pósturinn, miðvikudaginn 20. apríl 2011, 16. tbl., 14. árg., miðopna.)

Ég varð paff yfir að lesa enn einu sinni þessa staðhæfingu um nýja ljósið á landnámsmenn. Reikna með að þarna sé vísað í söguritara sem segir um þær rannsóknir sínar: „Í þessu samhengi finnst mér tengingin við Suðureyjar afskaplega forvitnileg, bæði vegna Akraness og nálægra byggða beggja vegna Hvalfjarðar. Skýrt dæmi er hin nána samsvörun örnefna á eyjunni Lewis, eða Ljóðhúsum, við örnefni á svæðinu frá Mosfellssveit að Hafnarfjalli. … Af þessari samsvörun og ýmsu öðru finnst mér að megi draga þá ályktun að frumbyggjarnir hér um slóðir hafi komið frá þessu norræna-gelíska menningarsvæði og flutt með sér örnefni af heimaslóð líkt og þeir Íslendingar gerðu sem fluttust til Vesturheims undir lok 19. aldar.“ (Þórhallur Ásmundsson. „Það þýðir ekkert hér um bil við ritun sögunnar.“ Viðtal við Gunnlaug Haraldsson. Skessuhornið 15. tbl. 14. árg.  miðvikudaginn 13. apríl 2011, s. 15. Feitletrun mín.) 

[Myndin sýnir áhyggjufulla drottninguna úr hinum frægu Lewis-taflmönnum.]

Þetta er vissulega áhugavert efni en því fer fjarri að Gunnlaugur hafi uppgötvað nokkurn skapaðan hlut í þessu efni hvað þá að þarna sé varpað nýju ljósi á uppruna fólks í landnámi Bresasona. Ég reikna með að hann vísi rækilega í heimildir sínar í ritinu en það gerir hann ekki í viðtalinu heldur má nánast skilja sem svo að þetta hafi hann uppgötvað sjálfur. Sama gildir um auglýsingu Uppheima; hún er í skásta falli hártogað sannleikskorn nema svo vilji til að einhverjar tímamótauppgötvanir aðrar leynist í bókinni (sem ég hef vitaskuld ekki barið augum fremur en aðrir Skagamenn).

Árið 1955 benti Hermann Pálsson á það í bók sinni Söngvar frá Suðureyjum, s. 14, að í Ljóðhúsum sé Esjufjall og þar skammt frá Kjós, eins og á Íslandi. Hann nefnir einnig að í Kjós sé Laxá og bendir á að flestar víkur og vogar beri norræn heiti og nefnir þar á meðal Sandvík og Leirvog. [Hermann er að tala um Lewis, oft nefnd Ljóðhús í íslenskum heimildum en heitir Leòdhas á gelísku sem talið er þýða mýrlendi. Lewis er hluti af Lewis-Harris, sem er stærsta eyjan í Suðureyjaklasanum.]

Þetta tekur Helgi Guðmundsson upp í bók sinni Um Kjalnesinga sögu. Nokkrar athuganir, s. 109 (Studia Islandica 26, útg. 1967) og segir: „Það má gera ráð fyrir að landnámsmenn hafi að einhverju leyti flutt með sér örnefni úr heimahögum sínum.“ Hann bendir svo á vandamálið að um leið og norrænir menn náðu yfirráðum yfir Lewis var gelíska tekin upp (áður var töluð péttneska á eyjunum, sem menn telja að hafi verið keltneskt tungumál, e.t.v. skylt bretónsku og welsku, en gelíska er aftur á móti önnur grein keltneskra tungumála) og því séu norræn örnefni nú mörg í gelískri mynd á Lewis. Helgi telur svo upp fjölda örnefna í 20 km loftlínu sem endurspeglast nánast í sömu mynd og sömu fjarlægðarhlutföllum frá Hafnarfjalli til Mosfellssveitar. Hann bendir á að mörg örnefnin séu ekki sjaldgæf „en örnefnaraðirnar eru athyglisverðar og geta stutt það, að Landnáma fari rétt með uppruna landnámsmanna á þessum slóðum.“ (s. 110) Það er dálítið athyglisvert að bera þetta saman við orð Gunnlaugs í viðtalinu í Skessuhorninu, svo ekki sé meira sagt.

Helgi hefur svo fjallað nánar um þetta í bókinni Um haf innan. Vestrænir menn og íslenzk menning á miðöldum. (Háskólaútgáfan, 1997) og segir á s. 194: „Af þessu verður kannski ekki dregin önnur ályktun en sú að örnefnin hafi verið gefin á svipuðum tíma á báðum stöðum.“ Það passar ágætlega við þá kenningu að norrænir menn hafi lagt undir sig Lewis á 9. öld og haft með sér gelíska þræla; bæði norrænan og gelískan hafi nánast strax útrýmt péttnesku (eða öllu heldur Péttunum kálað) og menn hafi jafnvel almennt verið tvítyngdir á norrænu og gelísku. Úr því péttnesku heitin voru ekki lengur til þurftu norrænu ribbaldarnir að gefa landslaginu ný nöfn og gelísku þrælarnir gerðu eins. Svo flutti slatti af norrænu ribböldunum annað, t.d. til Íslands, og tóku kannski með sér nokkra gelíska þræla eða ambáttir til karnaðar sér, jafnvel eiginkonur. Lewis hélst aftur á móti undir Noregskonungi til ársins 1266.

Bæði Helgi Guðmundsson og Hermann Pálsson hafa fjallað ítarlega um örnefni og uppruna vestrænna landnámsmanna, sjá bók Helga sem minnst var á í fyrri málsgrein og bók Hermanns, Keltar á Íslandi (Háskólaútgáfan, 1996). Báðir hafa vakið athygli á hve litlar upplýsingar eru um landnámsmenn Akraness og hve mikill munur er á á lýsingu Sturlubókar og Hauksbókar Landnámu, sem eru aðalheimildir fyrir því.

Í Sturlubók segir: „Bræður tveir námu Akranes allt á milli Kalmansár og Aurriðaár; hét annar Þormóður; hann átti land fyrir sunnan Reyni og bjó að Hólmi. Ketill átti Akranes fyrir vestan og fyrir norðan Akrafell til Aurriðaár. Hans son var Jörundur hinn kristni, er bjó í Görðum; þar hét þá Jörundarholt.“   

Í Hauksbók segir aftur á móti á þessa leið: „Þormóður hinn gamli og Ketill Bresasynir fóru af Írlandi til Íslands … þeir voru írskir. Kalman var og írskur …“ [Í Sturlubók er Kalman ekki tengdur við Bresasyni en sagt á öðrum stað „Maður hét Kalmar suðureyskur að ætt.“ Raunar segir á samsvarandi stað í Hauksbók: „Maður hét Kalman suðureyskur.“] 

Í Hauksbók er troðið inn sem víðast írskum uppruna enda taldi Haukur lögmaður sem lét skrifa bókina að hann væri sjálfur af írskum konungsættum. Sagnir um að Ásólfur alskik, sem bjó m.a. í Innra-Hólmi og var barnabarn Ketils Bresasonar, hafi verið írskur og um hans írskættuðu kraftaverk (helgisagnir) eru í útgáfu Hauks. Sömuleiðis upplýsingar um að kirkjan á Innra-Hólmi hafi verið helguð Kólumkilla, St Columba, þjóðardýrlingi Íra (sem kristnaði reyndar Suðureyjar fyrir daga norrænna íbúa þeirra). Þetta er ágætlega rakið bæði í bók Helga Guðmundssonar, Um haf innan, og í bók Hermanns Pálssonar, Keltar á Íslandi, og báðir byggja mjög á rannsóknum Jóns Jóhannessonar á Landnámu. Um helstu handrit Landnámu má lesa á Vísindavef.  Loks má geta þess að Hermann Pálsson staðhæfir að þar sem landnámsmenn voru taldir írskir hafi kristni lítt haldist eftir landnám en miklu fremur þar sem landnámsmenn voru taldir suðureyskir. Væri gaman að vita hversu sterk kristnin reyndist í landnámi Bresasona, sem gæti gefið frekari vísbendingar um uppruna landnámsmanna 🙂

Hugsanlega hefur Gunnlaugur söguritari fundið einhver fleiri örnefni sem styðja suðureysku speglunarörnefnakenninguna. Ég vona það því þessi fræði má rekja meir en hálfa öld aftur í tímann og geta því alls ekki borið uppi nýja auglýsta ljósið Uppheima. Tiltölulega nýlega hafa menn haldið á lofti nýrri kenningu um nafnið á Skilmannahreppi, sumsé að þar sé suðureyska árheitið „Sheil“ grunnurinn. Reyndar er þetta ekki talið gelískt orð heldur eitt af örfáum péttneskum orðum sem varðveist hafa á Suðureyjum, m.a. á Lewis. Og um er að ræða ágiskun og ég hef aldrei heyrt rökin fyrir kenningunni um Skilmannahrepp, einungis að þau þyki heldur hæpin. En þessi kenning er a.m.k. tiltölulega ný af nálinni – ekki hálfrar aldar gömul.

Ég á enn eftir að muna hvar ég hef séð kortið sem Gunnlaugur hefur látið teikna upp á nýtt í bókina sína, sem sýnir samsvörun örnefnanna sem Helgi Guðmundsson og Hermann Pálsson hafa marg-fjallað um (og fleiri – ég mátti bara ekkert vera að því að lúsleita í bókasafninu í dag heldur greip það sem hendi var næst). Hugsanlega er kortið komið úr einhverri af bókum Magnúsar Magnússonar … hugsanlega rifjast upp fyrir mér hvar ég sá kortið og hugsanlega getur einhver lesandi upplýst málið.

Af því sem ofan hefur verið rakið er ljóst að kenning um suðureyska landnámsmenn á Akranesi og í nágrenni er hundgömul og vel þekkt. Hún hefur einnig verið vel rökstudd af virtum fræðimönnum.

Hvaðan kemur þá þessi mikla áhersla á að landnám hér hafi verið írskt og við skulum halda upp á írska daga á sumrin og Skagamenn þáðu minnismerki frá Írum, til minningar um írskt landnám? Sú hugmynd styðst eingöngu við Hauksbók Landnámu sem fyrir lifandis löngu var bent á að væri heldur hlutdræg þegar kæmi að Írum!

En henni hefur verið haldið mjög á lofti hér á Skaganum, t.d. í þessari klausu sem er á vef Akraneskaupstaðar undir yfirskriftinni „Nánar um hina Írsku [svo] arfleifð“: „Írar námu land á Akranesi og í bókinni Akranes – saga og samtíð er þennan texta að finna: „Litlu eftir 880 komu af Írlandi tveir bræður, þá talsvert fullorðnir, ásamt uppkomnum börnum og öðru fólki. Eiginkvenna þeirra er eigi getið. Þessir bræður voru Þormóður og Ketill Bresasynir, bornir og barnfæddir á Írlandi, en af norskum ættum. Bresasynir námu Akranes allt, Þormóður sunnan Akrafjalls og Ketill norðan. …“  Og hver skyldi hafa skrifað textann í þessari 23 síðna ljósmyndabók, sem heitir reyndar Akranes: saga og samtíð og kom út 1998? Enginn annar en okkar góði söguritari, Gunnlaugur Haraldsson.

Meira að segja Jón Böðvarsson, sem ekki þótti þó skila góðu verki, skrifaði í sína útgáfu af sögu Akraness að það væri alls ekkert víst að Bresasynir væru írskir, þeir hefðu líklegast komið frá norrænu-gelísku svæði og svo telur hann nokkra möguleika, þ.á.m. Suðureyjar, Orkneyjar og Skotland. Svoleiðis að nútímaþjóðsagan um að Ketill og Þormóður hafi verið bornir og barnfæddir á Írlandi verður ekki rakin til hans og þá ekki heldur ferðamannahúllumhæið Írskir dagar. Sem hljóta að breytast í Suðureyska daga eftir að „Stórvirkið“ birtist og þá getum við látið unglingana okkar leika Þórgunnu, Hrapp og Þjóstólf, í stað grænna írskra álfa og veifað máttugri hlutum en grænum og appelsínugulum blöðrum 😉

Þetta er orðin svo löng færsla að ég geymi mér umfjöllun um staðhæfinguna „geymir yfirgripsmikla og þaulunna lýsingu á samfélagi bænda og sjómanna á átakatímum, þegar sjóþorpið Akranes byggðist upp“ (tilv. í fyrrnefnda auglýsingu Uppheima), þótt ég hafi verið búin að finna nokkur ansi skemmtileg dæmi um orðið sjóþorp (sem er sem sagt ekki nýyrði sem Gunnlaugur hefur fundið upp, eins og mér var sagt í dag). Sú færsla býður líka upp á spennandi tengingu við skólamál, sem er jú alltaf jafngaman að fjalla um.  

Og Saga Sögu Akraness er kapítuli útaf fyrir sig. Reyni að gera henni nokkur skil fljótlega. Biskupsglófar og útprjónaðar svissneskar dýrlingaskjóður frá miðöldum verða að bíða um stund.

Ég hef undanfarið lesið bloggið hennar Evu Haukdsdóttur, Sápuóperu, mér til mikillar ánægju. Því fer fjarri að ég sé alltaf sammála henni en hún skrifar ákaflega góðan texta  og skoðar oftast mál frá ýmsum hliðum. Síðustu tvær færslur Evu fjalla um Facebook, annars vegar “Þú ert með nauðgara á vinalistanum þínum” og hins vegar “Er facebook að gera okkur sjálfhverfari?” Í þeirri síðarnefndu vísar hún í höfundarlausan pistil á Róstrum, “Tengsl milli sjálfsdýrkunar og Facebook-notkunar“. Loks sá ég að Sölvi Tryggvason rær á sömu mið enda heldur hann sig auðvitað í þeim umræðuefnum sem hann telur í tísku hverju sinni, í pistlinum “Fall Fésbókar” í dag en Sölvi stenst náttúrlega engan veginn samanburð við Evu og er í rauninni óþarfi að lesa þá stuttu bullfærslu. Hún minnir mjög á bölsýnisraddir um að internetið væri bara bóla og í versta falli til óþurftar, sem heyrðust víða laust fyrir 1990, hér á landi. Kannski eru orð gömlu frúarinnar í Downtown Abbey (var að horfa á síðasta þáttinn á danska, í dag): “Fyrst kemur rafmagnið, svo sími; Mér finnst ég vera persóna í skáldsögu eftir H.G. Wells!” dálítið lýsandi fyrir viðhorf Sölva,  fyrrum andstæðinga internetsins og bænda þegar leggja átti símalínur forðum. 

Svo við byrjum á Róstur-greininni þá hefst hún svona: “Facebook-notendur eru almennt úthverfari og uppfullari af sjálfsást en þeir sem ekki nota síðuna samkvæmt rannsókn sem gerð var í Ástralíu, en niðurstöður hennar voru gerðar opinberar í tímaritinu Computers in Human Behavior nú á dögunum.” Málfarið gefur strax tóninn um gæði greinarinnar (þótt ég sé ekki málfarsfasisti að upplagi þá þekki ég orðið unglingaþýðingar hvort sem Pjattrófurnar eða aðrir standa að þeim). Önnur gullkorn fylgja fljótlega: “Spurningar snéru að þáttum á borð við úthverfu, geðfeldni, vandvirkni, taugaveiklunar og opins huga gagnvart því að upplifa nýja reynslu. Einnig tilhneigingar til sjálfsdýrkunar, feimni, einmannaleika, og að lokum því sem einkenndi Facebook-notkun hvers og eins.”

Ég kíkti á rannsóknina sjálfa, “Who uses Facebook? An investigation into the relationship between the Big Five, shyness, narcissims, loneliness, and Facebook usage” og sá að greinarhöfundur Róstra var ekki bara illa máli farinn í sínu móðurmáli heldur illa fær um að skilja enskan texta því það sem eftir er haft er sumt rangt og sumt oftúlkað. T.d. eru höfundarnir ekki prófessorar heldur önnur dósent og hin nemandi. Og þetta er ekki einstæð rannsókn af því flestar svona rannsóknir hafi verið unnar af háskólanemum áður heldur vegna þess að notendahópar sem hafa verið rannsakaðir hafa oftast verið háskólanemar. Í þessari rannsókn var hluti úrtaksins utan háskóla og eldra fólk en háskólanemar (í hópunum var fólk á aldrinum 18-44 ára).

Niðurstöður rannsakenda eru varlega orðaðar, bent er á að úrtakið hafi verið afar lítið og að val þátttakenda kunni að hafa verið mislukkað; jafnvel hafi menn logið til að komast að í rannsókninni. Jafnframt sé hætta á að vægi þeirra sem nota internetið sérstaklega mikið hafi verið of hátt í rannsókninni því allir þátttakendur voru valdir af netinu. Að vísu kom fram að þeir sem hafa sérstaklega sterka sjálfsdýrkunarpersónuleikadrætti nota FB umfram aðra en bent var á að þeir þekkust vel úr af því að þeir leggi ofuráherslu á myndbirtingar. Feimið fólk reyndist ekki nota FB meir en hver annar en fólk sem skoraði hátt á hugsýkiskvarða (höfundur í Róstrum kallar það taugaveiklað) skoðaði FB meir en aðrir, oft án beinnar þátttöku á FB. Einsemd meðal þeirra sem ekki notuðu FB mældist meiri en einsemd þeirra sem notuðu FB. O.s.fr. Það sem einkum stingur í augu í þessari rannsókn sem sýndi “sláandi niðurstöður”, að mati Róstrapennans, er að úrtakið var einungis 1158 FB-notendur og 166 manns sem ekki notuðu FB. Leikmaður eins og ég setur stórt spurningarmerki við fámennið, einkum í samanburðarhópnum, og spyr hvort þetta geti mögulega talist marktæk rannsókn.

Ég hef samt litlar áhyggjur af unglingunum sem lepja vitlaust upp rannsóknarniðurstöður og greina ekki milli vel og illa unninna rannsókna því hver les svo sem Róstur?

Eva Hauksdóttir veltir upp mörgum spurningum í sambandi við þessa grein og vitnar í eigin FB, þar sem henni gengur illa að finna áberandi sjálfsdýrkendur eða “taugaveiklað” lið. Ég hugsa að ég myndi lenda í sömu vandræðum. Aftur á móti nota ég sjálf FB mikið vegna einangrunar og pappírslega séð fell ég undir “taugaveiklaða” fólkið (vegna sjúkdómsins þunglyndis) þótt ég telji mig fremur úthverfan persónuleika að öllu jöfnu (vonandi samt ekki með sjálfsdýrkunarpersónuleikaröskun). Augljóslega notar fólk sem ekki kemst út úr húsi dögum, vikum eða mánuðum saman þau verkfæri sem bjóðast til að eiga samskipti við fólk. Auk þess á ég oft erfitt með tal, sérstaklega í síma, þegar ég er mikið lasin.

Hin færslan hennar Evu, “Þú ert með nauðgara á vinalistanum þínum” fannst mér enn betri. Þar er annars vegar fjallað um vinalista – hins vegar hið áhugaverða sjónarmið að suma glæpi megi fyrirgefa eða a.m.k. líta fram hjá (sýna miskunnsemi) eftir að afplánun lýkur en aðrir fyrnist aldrei í huga fólks. Ég er mjög sammála umfjöllun Evu en finnst þó að hún gleymi ákveðnum hluta fólks, cyberpaths, þ.e. siðblindum, sem eignast hafa víðar veiðilendur með tilkomu samskiptasíðna á netinu, ekki hvað síst FB.

Ég sé ekkert því til fyrirstöðu að hafa kynferðisafbrotamann eða ofbeldismann á mínum vinalista ef ég er viss um að viðkomandi hefur iðrast og afplánað og sé ólíklegur til að endurtaka leikinn. Oft stafar glæpurinn af stjórnleysi sem fylgir fylleríi eða vímuefnamisnotkun, eins og Eva bendir á, og fyllibyttur geta orðið ágætis manneskjur þegar þær verða edrú og ná tökum á lífi sínu.

Öðru máli gegnir um siðblinda. Ég kæri mig ekki um að skaffa álitlegan vinkonulista sem svoleiðis menn geta notað til að húkka næsta fórnarlamb. Eini kosturinn við siðblinda er að þeir eru svo fáir, um eða innan við 1% af körlum, miklu færri konur og þótt þeir svífist einskis er auðvelt að sjá við þeim þekki maður einkennin, því trixin eru þau sömu og aðferðir afar fyrirsjáanlegar. Gallinn er sá að af því svo lítið hefur verið talað um þessa alvarlegu geðröskun hér á landi vara sennilega fáir / fáar konur sig á manngerðinni.

Talandi um vini: Ég hef þá stefnu að halda í tiltölulega fáa vini (talan 99 er óskatala). Um daginn tók ég til og eyddi uppundir 40 manns af listanum. Þetta var fólk af ýmsu tagi, t.d. fólk sem ég þekkti lítið sem ekkert og hafði aldrei nein samskipti við, fólk sem var að drekkja mér í rósum og leikföngum og öðru FB-drasli, fólk sem skrifaði ótal statusa á dag um æseif eða hneykslisfærslur um hvað þessi eða hinn stjórnmálamaðurinn, leiðtoginn, verkalýðsforinginn eða bara einhver í fréttum þann daginn væri heimskur, spilltur o.s.fr., þ.e. fólk sem virtist hafa einstaklega neikvæða sýn á lífið og vera afar upptekið af því að hneykslast á öðrum. Síðarnefnda hópnum fylgdi síðan iðulega dræsa af kommenterum sem stundum fóru langt langt yfir strikið í skikkanlegri framkomu. Ég hugsaði með mér að ef ég sæktist eftir svonalöguðu gæti ég náttúrlega alveg eins legið yfir fésbókarkommentum við DV “fréttir”, moggabloggum um fréttir eða skítkast kommentera á Eyjunni. Eða lesið DV-blogg. Og af því ég sækist ekki eftir illmælgi sérstaklega þá kastaði ég þessum vinum fyrir róða. Það þýðir hins vegar ekki að það megi ekki minnast á pólitík svo ég sjái á minni FB. Það sem skiptir máli er hvernig það er gert.

Ég var orðin hundleið á að skruna kannski meir en skjáfylli niður fésbókina mína á morgnana til að reyna að finna eitthvað sem mig langaði að lesa eða kommentera við, einhvers staðar innan um draslið. Svo það var grisjað.

Ég hélt eftir fjölbreyttum hópi FB-vina; ættingjum, góðum vinum, fyndnu fólki, fólki sem mér finnst ég eiga eitthvað sameiginlegt með, fólki sem mér finnst gaman að vera ósammála, fólki sem ég þekki í kjötheimum og fólki sem er einstaklega jákvætt og gleður mig oft með jákvæðri lífssýn þótt ég sé ekki sammála þeim um alla hluti. Fólkið sem ég á sitthvað sameiginlegt með er ekkert endilega fyndið, orðheppið eða jákvætt en það er nú vegna þess að margir þeirra hafa sinn djöful að draga. Það fólk er raunsætt og gefur mér mikið.

Ein fyrrum FB-vinkona mín (sem mér fannst sjálf oft skemmtileg en þessi kommenterahirð í kringum hana hefði gert dýrling að grátkonu eða púka!) benti á að maður gæti “falið” vini sem maður vildi ekki sjá stöðuuppfærslur frá. Þeir sem eiga yfir þúsund vini, jafnvel mörg þúsund, hljóta að grípa til einhverra svoleiðis ráða. Þetta að “fela” vini minnti mig svolítið á óhreinu börnin hennar Evu. Átti ég að eiga fullan fésbókarskáp af álfum? Mér finnst þetta dálítið óheiðarleg aðferð en sjálfsagt eru margir ósammála mér um það.

En hver sníður sína FB að sínum þörfum. Það þýðir ekkert að vera að væla yfir hvernig FB er, hvort þar séu aðallega sjálfhverfir, úthverfir sjálfsdýrkendur, taugaveiklað, einmana fólk eða að maður geti ekki losnað við fésbókina sína nema brjóta tölvuna. Það þýðir ekkert að væla yfir að maður eigi svo marga vini að aldrei sé neitt bitastætt að finna á fésbókinni manns. Það þýðir ekkert að pósta bréf út og suður til að tilkynna einhverju fólki að það geymi óæskilegan vin í sínu vinasafni. Það eina sem maður getur gert er að passa sína eigin FB, velja sér sína eigin vini og leyfa öðrum að lifa sínu FB lífi eins og hverjum og einum finnst réttast.

Alveg eins og maður passar sitt eigið blogg og sinn eigin tölvupóst. Af hverju ætti annað að gilda um Facebook?