Þetta er færsla um persónulega reynslu sem ég hef ekki treyst til að skrifa fyrr en nú. Mér finnst alltaf ömurlegt þegar eitthvað mistekst og er yfirleitt lengi að jafna mig á því, hvort sem um er að ræða eigin mistök eða að enn ein meðferðartilraunin skilar ekki árangri í þeim sjúkdómi sem yfirtekið hefur líf mitt að mestu, djúpu þunglyndi. Lesendum sem eru að leita að einhverju sniðugu eða einhverju til að hneykslast á er ráðið frá því að lesa þessa færslu. Hún er skrifuð fyrir mig (sem skriftir og til seinnitíma uppflettingar, ég nota eigið blogg sem minnisgeymslu) og þá sem vilja lesa um hvernig þunglyndi getur lýst sér.

Upp úr miðjum september fór mér að líða heldur illa, eins og í fyrra og í hitteðfyrra og líklega árin þar á undan. Undanfarin tvö haust (a.m.k., e.t.v. eru þetta fleiri haust) hef ég þurft að leggjast inn á geðdeild upp úr 20. október, minnir að það hafi munað degi á dagsetningum síðustu tveggja hausta. En innlagnir hafa langoftast verið tengdar einhverri von, þ.e.a.s. átt hefur að prófa nýtt lyf, nýja lyfjasamsetningu eða eitthvað svoleiðis. Örþrifaráðið var prófað sl. haust, Marplan (óafturkræfur MAO-blokki sem er einungis gefinn þegar öll hin geðlyfin á boðstólum hafa ekki skilað árangri). Marplan hafði afar slæmar aukaverkanir, sumar eru fyrst að ganga til baka núna og skilaði því miður ekki árangri í nokkrurra mánaða prófun.

Af því meira að segja örþrifaráðið var fullprófað (og öll hin ráðin, þ.e. mestöll lyfjaflóran sem kemur til greina auk ýmissa stoðlyfja, raflosta, nálastungna o.s.fr., allt nema DAM og Mindfulness, sem ég hef enga trú á að virki við svo djúpri meðferðarónæmri geðlægð sem ekki verður rakin til eins né neins nema hugsanlega erfða … kannski prófa ég samt hugræna dótið einhvern tíma til að geta kvittað fyrir að hafa prófað) reyndi ég að láta mér detta í hug eitthvað … hvað sem er nánast … sem gæti mögulega tafið framrás sjúkdómsins og gert mér kleift að vera heima hjá mér en ekki inn á deild þetta haustið.

Mér datt í hug sól. Mörg undanfarin sumur höfum við maðurinn farið til grískra eyja og oftast hefur mér liðið með skárra móti þá en gat náttúrlega ekki vitað hvort þetta væri árstíðabundinn hringur þunglyndisins eða sól og hiti sem virkuðu á þunglyndið. Eftir að hafa ráðfært mig við manninn (oft gott að fá lánaða dómgreind ef maður er ekki í toppstandi sjálfur) og komist að því að honum þótti þetta ekki alvitlaus kenning ákvað ég að þetta væri tilraunarinnar virði, pantaði hálfsmánaðarferð til Krítar og fór þangað í lok september, með danskri ferðaskrifstofu.

Þetta var í fimmta sinn sem ég kom til Krítar, hafði m.a. dvalið áður í Neðra-Hjarðarbóli (Kato Stalos), sem er með minnstu ferðamannaþorpunum út frá Hania, kannaðist strax vel við mig og leist ljómandi vel á fyrstu dagana; íbúðin mín var fín, dönsku ellilífeyrisþegarnir í sólbaðinu fínir, kyrrð og ró, frábært veður og sól skein í heiði. Ég gældi við hugmyndir um að geta kannski farið í einhverja labbitúra og jafnvel skroppið með strætó inn í Hania einhvern daginn en aðallega hugsaði ég mér að liggja í sólbaði, lesa reyfara og hafði tónlist og hannyrðir fyrir kvöldin, vitandi að versti tíminn minn er oftast þá (sný öfugt við flesta þunglyndissjúklinga að þessu leytinu).

Fyrsti dagur: Fínn! Annar dagur: Fínn en eftir langan labbitúr komu fram dæmigerð einkenni eins og jafnvægisskortur, óraunveruleikatilfinning o.þ.h. Þriðji dagur: Leið heldur illa en ákvað að fara í örlabbitúr upp í Hjarðarból (þorpið Stalos), horfa yfir Flóann og eyjuna hans heilags Þeódórs, hvar kri-kri geitur æxlast frjálsar, var meira að segja svo heppin að ganga framhjá brúðkaupi í kirkjunni …  en gerðist þó æ óglaðari í sinni. Fjórði dagur: Mætt á ströndina (sem var u.þ.b. 3 metra frá íbúðinni minni) og farin að gráta í sólbaði kl. 10 að morgni. Ekki gott! (En raunar sést það lítið þótt einhver skæli í sólbaði með lokuð augu ef það mætti vera til huggunar.) Um hádegið tók við frjálst fall ofaní helvítisgjána, jafnhratt og venjulega.

Tíminn eftir þetta er dálítið í þoku en fyrir utan þann óútskýranlega hryllilega sársauka sem fylgir djúpu þunglyndi man ég eftir að ég átti orðið mjög erfitt með gang (þetta virkar svolítið eins og slæm sjóriða, maður hefur ekki lengur tilfinningu fyrir hversu langt er til jarðar og mögulega gengur umhverfið í bylgjum), óraunveruleikatilfinningin varð mjög sterk (manni líður eins og maður sé staddur í leikmynd og þótt ég geri mér fullkomna grein fyrir að það er ég ekki er tilfinningin samt til staðar) og tímaskynið fokkaðist upp. Það var eiginlega það versta. Ég leit á klukkuna (verandi í “lifa-af-einn-klukkutíma-í-einu”-trikkinu) og svona tveimur tímum síðar kíkti ég aftur á úrið og þá voru liðnar fimm mínútur. Ég hef oft áður upplifað svona tímaskynsfokk, að tíminn frá því ég vakna og þar til ég get loks farið að sofa aftur og sloppið smá stund úr þessu helvíti sé svona 72 tímar … en aldrei svona sterkt. Sjálfsvígshugsanir poppuðu upp hraðar en ég næði að stöðva þær og ég var orðin verulega hrædd um að ég kæmi heim í kistu, með þessu áframhaldi. Og ég hætti að geta borðað … eftir að hafa logið því kurteislega á veitingastað að ég væri líklega með magapest, hafandi einungis komið niður tveimur, þremur munnbitum af gyros (upphaldsmatnum mínum) og frönskum, greip ég til þess að pína í mig banana, jógúrt og grískri eftirlíkingu af Prins póló sæmilega reglulega yfir daginn, í örskömmtum.

Sem betur fer var þessi sam-skandinavíska ferðaskrifstofa með aðstöðu þarna rétt hjá og hafði opið á miðvikudagssíðdegi. Ég mætti og tilkynnti að ég væri þunglyndissjúklingur sem hefði versnað svo mikið að ég yrði að komast heim. Var svo stálheppin að dönsk ekkja, sem ég hafði átt nokkur samskipti við, poppaði einmitt inn á sama tíma (að leita sér að bókum, hún var á svipuðu reyfarastigi og ég og hafði farið vel á með okkur) og blessuð gamla konan taldi greinilega skyldu sína að staldra við og veita stuðning. Sem mér þótti mjög vænt um. Ég átti orðið erfitt með mál og þótt ég skilji flesta skandinavísku prýðilega og geti gert mig skiljanlega við flesta þá kom í ljós að yfirmaðurinn, sem var sett í að tækla þetta mál, talaði skánsku! Þótt blessuð danska ekkjan reyndi að koma mér til aðstoðar þá skildi hún skánskuna raunar álíka illa og ég. Svo ég stakk upp á að við býttuðum yfir í ensku, hef sennilega litið nógu veikindalega út til að skánska yfirkonan samþykkti það, en þá kom raunar upp annað vandamál sem var að enskan hennar var ekki upp á sérlega marga fiska. En … fyrst bauð hún mér að kaupa nýjan flugmiða til Köben fyrir tæpar 2000 danskar krónur. Ég sagði að mér þætti það ansi dýrt, auk þess sem ég væri náttúrlega búin að greiða fyrir hálfan mánuð á íbúðarhótelinu sem ég fengi ekki endurgreitt. Hún sá aumur á mér og fann í staðinn nýjan flugmiða með sömu ferðaskrifstofu (og í sömu vél) Svíþjóðarmegin og þá kostaði miðinn 990 sænskar krónur. Ég talaði sjálf við Icelandair og tókst að breyta miðanum mínum hjá þeim, líklega hef ég fengið síðasta sætið því í ljós kom að yfirbókað var í þá vél …  En þetta gekk allt saman og ég gat farið heim á föstudagsmorgni, viku fyrr en áætlað var (ferðaskrifstofan var bara með flug á föstudögum frá Hania og ég hefði aldrei meikað að koma mér til Iraklio eða Rethymnon í flug þaðan).

Svo tók við óendanleg bið frá miðvikudagskvöldi til föstudagsmorguns þar sem öll trix voru nýtt til hins ítrasta, frá æðruleysisbæninni og “hálftími í einu” til avemaríu-hlustunar (þetta er svona verkfærasafn sem ég hef komið mér upp í gegnum tíðina). Og ég komst heim, svo hryllilega fárveik að ég fór fram á að fá að leggjast inn á geðdeild strax eftir helgina en sá svo á mánudeginum að ég væri eiginlega of veik til þess, gat ekki hugsað mér að vera í ys og þys.

Eftir á finnst mér að ég hafi dvalið marga mánuði á Krít. Fyrsta vikan eftir að ég kom heim var líka margir mánuðir. En svo fór ég að hjarna við og má segja að ég hangi réttu megin við eggina sem skilur milli heimilis míns og geðdeildar. Með því að breyta lyfjagjöf svolítið (læknirinn blessaði það eftir á en satt best að segja held ég að hann treysti mér sæmilega til að meta lyfjagjöf sjálf enda orðin sjóaður sjúklingur), sofa tvisvar á sólarhring og gera afskaplega fátt gengur þetta. En ekki meira en svo. Það þarf ekki nema örlitla aukaáreynslu til að kýla mig á kaf niður í sortann og sársaukann. T.d. var ég ansi veik á sunnudagskvöldið, líklega af því ég leyfði mér að fara á fund í ónefndum samtökum og leyfði mér að tala í síma í klukkutíma. Bara einbeitingin við svo ómerkileg verk getur tekið of stóran toll af þeirri takmörkuðu orku sem ég hef. Líkamleg áreynsla hefur sömu áhrif og þess vegna þarf ég að passa að labba ekki of langt … en það var sigur að geta tekið þátt í að þrífa húsið í fyrsta sinn í mánuð nú fyrir helgina án þess að hrynja saman á eftir.

En nú veit ég að sól og hiti á huggulegri sólarströnd virka ekki heldur á þessa “djúpu endurteknu geðlægð án sturlunareinkenna”. Það gat ég náttúrlega ekki vitað án þess að prófa og fyrst ég komst lifandi heim var tilraunin þess virði.

Mér dettur ekkert óprófað í hug í augnablikinu. Mögulega gæti ég reynt HAM eða DAM eða Mindfulness einhvern tíma á vordögum þegar ég er ekki svona veik. Núna er það útilokað. Það ráð sem læknirinn minn sér helst í stöðunni og hefur aðeins viðrað við mig er ekki sérlega lokkandi, krefst skurðaðgerðar, niðurstöður tilrauna eru ekkert alltof góðar, aukaverkanir geta verið nokkuð slæmar og líklega erum við, sjúklingur og læknir, sammála um að þetta sé ör-örþrifaráð. Eftir stanslausar tilraunir undanfarin ár sem hafa skilað litlu og stundum verið erfiðar er ég ekki tilbúin að reyna örörþrifaráðið ennþá.

En svo ég ljúki þessum harmagráti á jákvæðum nótum: Mér tókst að hafa mig í ondúleringu, þ.e. litun og klippingu o.þ.h. í dag. Skipti um háralit, það virkar að vísu ekki neitt á sjúkdóminn en því verður ekki neitað að liturinn er helv. flottur og klæðir mig vel. Það er óþarfi að líta út eins og lík þótt manni finnist maður dauður. (Í anda virts rithöfundar læt ég þess getið að í hverju svona kasti rifjast upp fyrir mér samtal bræðranna í Sumarhúsum, þegar Helgi segir eitthvað á þessa leið: Líttu í augun á mér, Nonni. Þú sérð dauðan mann! Ég horfist helst ekki í augu við sjálfa mig í spegli á kvöldin.)

Fékk Fallið eftir Þráin Bertelsson á því góða bókasafni í gær og las í gegn, sem tekur enga stund. (Af tilviljun sá ég að í hillu nýrra bóka var Fallið við hlið Morðs og möndlyktar Camillu Läckberg, afspyrnu lélegs reyfara og Läckberg til vansa. Sá að bækurnar eru nákvæmlega jafnstórar – öllu heldur jafnlitlar- í álíka broti, þ.e. stíf kápa um stuttan texti. Merkileg tilviljun en ekkert annað en tilviljun.)

Raunar finnst mér dálítið skrítin forsíða á bók Þráins miðað við efni. Sé ekki betur en kápumyndin sé útklippt svarthvít teikning af fræknum sundmanni að stinga sér, í rauðu hafi í átt til fagurguls titilsins, Fallsins. Líklega er þetta tilviljun.

En þá að Fallinu: Söguþráðinn þekkja flestir svo vandlega sem hann hefur verið auglýstur en hann er sá að Þráinn Bertelsson datt í það í Færeyjum, fékk flýtiinnlögn á Vog, dvaldi þar í áfengismeðferð og fór í hálfa eftirmeðferð. Þetta er ekki merkilegur söguþráður (nema kannski flýti-innlögnin veki athygli þeirra sem eru á biðlista). Þetta fall er ekki merkilegt nema frá sjónarhóli fallistans og fjölskyldu hans. Miðað við legíó fallsagna sem ég hef hlustað á gegnum tíðina er ekkert sérstakt um þetta tiltekna fall að segja og álitamál hvort það sé efni í bók eða tilefni bókar … kannski nokkrar bloggfærslur hefðu verið betur við hæfi – eða bara einföld tjáning á AA-fundum eins og við hin stundum. Ég get ekki að því gert að mér finnst felast viss athyglisýki í því að detta í það í júní og gefa út um það bók í október. (Ég er líklega svona illa innrætt af náttúrunnar hendi að láta mér detta svonalagað í hug.)

Bókin er heldur losaraleg, þ.e.a.s. hún er í mörgum stuttum köflum. Ýmist er Þráinn að velta fyrir sér ýmsum heimspekilegum viðfangsefnum meðan á meðferðinni stendur, upplýsa lesanda um eðli alkóhólisma, skotið er inn köflum með sögum af öðrum ölkum og stuttum brotum frá sjónarhóli aðstandenda. Síðastnefndu hlutarnir eru bestir, finnst mér. Það er í sjálfu sér ekkert óeðlilegt við að svona bók sé brotakennd: Alkóhólískar minningar eru alltaf brotakenndar og áfengismeðferð er það erfið að það er enginn vegur að muna hana í röklegu samhengi.

Ég hef fyrir löngu fengið mig fullsadda af „sniðugum“ sögum af karlkyns ölkum sem röknuðu úr rotinu við ótrúlegustu aðstæður, oft í útlöndum. Svona sögur eru þjóðsögur meðal alkóhólista, hugsanlega byggðar á sannleikskornum, en aðallega er fídusinn í þessum sögum sá sami og í Íslenzkri fyndni, vantar kannski helst að viðkomandi kasti fram stöku af tilefninu. Sniðugu innskotssögurnar eru bara af körlum. Af því ég veit að það er nákvæmlega ekkert sniðugt eða skondið eða fyndið við alkóhólisma fundust mér þessar sögur heldur ómerkilegt innlegg í svona bók. Ein saga er af konu en það er ekki hreinræktuð íslenzk-fyndni-saga heldur á hún að fjalla um samsjúkling Þráins á Vogi því sú persóna er nauðsynleg málpípa sjúklingahópsins sem dvelur með Þráni. (Ég ætla rétt að vona að fulltrúar alkhóhólista  í bókinni séu uppdiktaðar persónu, aðrar en Þráinn sjálfur og þessi eina sem veitti leyfi fyrir grínsögu um sig.) 

Bókin er fyndin á köflum enda augljóst að höfundur hefur lagt sig í líma við að koma að bröndurum og sniðugheitum. Líklega gætu virkir alkóhólistar haft gaman af bröndurunum og þeir örfáu Íslendingar sem ekki hafa haft kynni af alkóhólisma í fjölskyldu sinni eða nánum vinakreðsum. Brandarnir þjóna líka stundum þeim tilgangi að sýna hve höfundurinn er vel að sér, víðlesinn og velmenntaður, t.d. að myndhverfa Vog í dáraskip eða lauma inn fyndnum þýskum heitum í eina af sniðugu sögunum. Þannig geta víðlesnir virkir alkar og þeir örfáu … o.s.fr. haft gaman af henni líka.

Þráni er þó mjög í mun að sannfæra lesandann um að hann sé einn af hinum óbreyttu enda er það meginhugsun í áfengismeðferð að allir séu þar jafningjar, hver sem staða þeirra er utan Vogs og eftirmeðferðarstöðva. (Þetta er einnig meginhugsunin í AA samtökunum.) En honum lukkast engan veginn að sýna þá auðmýkt að telja sig til hinna óbreyttu, þ.e. jafningjanna sem eru að reyna að ná tökum á sama sjúkdómi. Þráinn er afar upptekinn af því að vera þjóðþekkt persóna, telur að slúðurblöð muni jafnvel birta frétt um að hann sé í áfengismeðferð fari hann í eftirmeðferð. „GRÓA Á LEITI og aðrar kjaftatífur landsins af báðum kynjum með snípinn í hálsinum munu fá raðfullnægingu við að kjamsa á því að alþingismaður sé staddur á Vogi. Ég sé ekki ofsjónum yfir þeirri gleði.“ (s. 116.) Mögulega væri það ekki fyrir neðan virðingu DV að birta smáfrétt um þetta en líklega þætti fáum fréttnæmt nema ríkti alger ördeyða og gúrkutíð í fjölmiðlun. Tilvitnunin í bókina sýnir í hvaða stíl hún er skrifuð. 

Hann er líka ákaflega upptekinn af því að miðla lífspeki til lesandans, molum af borðum Johns Stuart Mill, Dalai Lama, Carls Jung, Dale Carnegie, Jesú Krists o.fl. Þetta er lífspeki sem hefur nýst Þráni um ævina en allar þessar skáletruðu tilvitnanir með tilvísun í heimildir eru kannski líka til að lýsa því hvað maðurinn er víðlesinn og fróður? Þær minntu mig nú helst á algenga statusa sem fólk setur á Facebook, sér og öðrum til huggunar þann daginn. Sumar tilvitnanirnar eru velþekktar klisjur í allskonar sjálfshjálparkreðsum, s.s. „verði þinn vilji“ (raunar bætir Al-anon fólk oft við „en ekki minn“) og „This too shall pass“, sem er íslenskuð og heimildin endursögð í löngu máli  í Fallinu.

Annað sem virkar hálfgerður tvískinnungur er þegar gert er grín að manni í einni sniðugheitasögunni fyrir að reikna út alkóhólmagn í bjór versus léttöli á fáránlegan hátt (s. 182-184.) „Mórallinn í þessari sögu er vitanlega sá, að alkóhólistar eins og aðrir geta reiknað yfir sig mikil vandræði með vísindalegum aðferðum.“ (s. 184). En sjálfur er Þráinn upptekinn af því að reikna út hve mörg ár hann hafi verið edrú og duglegur að draga föllin frá, líklega til að peppa upp sjálfsmyndina sem er vitaskuld ekki upp á marga fiska eftir fall. Hann virðist þó sjálfur sjá að þótt edrúárin séu mörg hafi fallbrautin kannski hafist á því að telja sig ekki lengur þurfa að stunda fundi reglulega. Samt er ekki ljóst hvort hann tengir saman útreikninga sína og fræðin um fallbrautina, kannski reiknar hann sjálfur yfir sig vandræði með vísindalegum aðferðum, í umfjöllun um sín mál í bókinni?

Nú hef ég lesið töluvert af alkabókum og alkóhólískum fræðum um ævina, hef því miður gleymt því flestu vegna annars sjúkdóms. Þó minnir mig að mér hafi fundist Og svo kom sólin upp (viðtalsbók Jónasar Jónassonar við ýmsa) og Þar sem vegurinn endar (eftir Hrafn Jökulsson) standa upp úr í þessum bókmenntageira. Aðall þeirra bóka er hreinskilni og einlægni sem gerir lesandanum ljósa hina sáru kviku alkóhólismans. Af bókum sem fjalla um aðra geðsjúkdóma bera Englar alheimsins og Sýnilegt myrkur höfuð og herðar yfir bækur af þeim toganum. Fyndni og kaldhæðni koma ekki í veg fyrir að slík einlægni skili sér, s.s. sjá má í Englum alheimsins, og tilvitnanir í ýmsa heimspekinga og menningarvita ekki heldur, eins og Sýnilegt myrkur sannar. Meira að segja bækur um alkóhólisma sem ég er algerlega ósammála, t.d. Alkasamfélagið eftir Orra Harðarson, grípa lesandann af því höfundurinn hefur sannfæringu og lýsir raunum sínum eða sigrum af einlægni fyrst og fremst.

Ég hef líka lesið talsvert af bókum Þráins Bertelssonar, hugsanlega allar, og þótt óminnishegrinn hafi plokkað þær úr heilabúinu (með aðstoð raflosta og annars sjúkdóms) man ég vel að mér hugnuðust vel nokkrar af þeim bókum. Svo ekki er þessi slæmi dómur sprottinn af sérstakri andúð á rithöfundinum. Mig grunar, einhverra hluta vegna, að Þráinn taki leiðbeiningum eða ráðleggingum ekkert sérstaklega vel (þrátt fyrir yfirlýsingar um að fá fúslega lánaða dómgreind hjá öðrum, öðru gæti alki raunar ekki haldið fram sé honum í mun að vera talinn í bata). Að mínu viti hefði Fallið hugsanlega getað orðið nokkuð góð bók ef lengri tími og meiri alúð hefði verið lögð í skriftirnar og ef höfundurinn hefði haft auðmýkt og hreinskilni að leiðarljósi fremur en sjálfsupphafningu.

En Fallið … hver er tilgangurinn með þessari bók? Meðan ég var að lesa hana fannst mér alltaf að sagan væri hálfsögð, að í bókina vantaði eitthvað mikilvægt og um miðja bók varð mér ljóst hvað það var: Það vantar algerlega einlægni!  Þótt hún eigi að fjalla um þessa lífsreynslu Þráins, sem hlýtur að hafa verið sár og tekið á, snerta þær frásagnir lesandann lítið því hann er ýmist svo upptekinn af því að vera sniðugur eða vellesinn (öllu heldur vel-ítvitnandi). Á einstaka stað má þó finna einlægni og auðmýkt, s.s. þegar hann segir frá örlögum briddsfélaga sinna frá í gamla daga eða þegar hann víkur að konunni sinni. Það er allt og sumt. Fallið er heldur ekki fræðslubók um alkóhólisma því hún inniheldur enga fræðslu sem ekki er löngu aðgengileg áður, raunar mun aðgengilegri fyrir þá sem eru að feta sín fyrstu spor, ýmist sem sjúklingar eða aðstandendur.

Fallið er fyrst og fremst skrípóbók um alkóhólisma.

P.s. Ég er sammála Þráni um að það sé illt að kapellunni á Vogi skuli hafa verið lokað. En ég held að trúarlegar skoðanir hafi skipt litlu máli, skv. orðinu á götunni fóru fram talsverð viðskipti með vímuefni í þessari kapellu – enda eini staðurinn þar sem hægt var að vera í friði – og þess vegna hafi þurft að loka henni. Veit ekki hvað er satt í þessu.

Ég ætlaði að blogga færsluflokk um þunglyndi og óskiljanlegar árásir alls konar fólks á geðlyf og geðlækna. En nú nenni ég því eiginlega ekki, þetta verða strjálar færslur enda hef  ég margoft tjáð mig um efnið og yfirleitt verið að andmæla sama fólkinu sem heldur uppiteknum hætti í áróðri sem er nokkurn veginn svona:

• Geðsjúkdómar eru ofgreindir;
• Alltof mörgum eru gefin geðlyf;
• Alltof mörgum er gefið alltof mikið af geðlyfjum;
• Margir geðlæknar þiggja einhvers konar fríðindi frá lyfjafyrirtækjum og má því ætla að þeir séu nánast á mála hjá sömu fyrirtækjum;
•  Síðasttalda staðhæfingin er ýmist skýring eða forsenda hinna fyrri.

Þessi áróður er klæddur í mismunandi fræðilegan búning, allt eftir hver skrifar. Gott dæmi um grein sem virðist ákaflega fræðileg, í þeim skilningi að þar er vísað út og suður í heimildir, er „Glímir geðlæknisfræðin við hugmyndafræðilega kreppu? Um vísindi og hagsmuni“, eftir Steindór J. Erlingsson, birt í Tímariti félagsráðgjafa 1. tbl. 2011, s. 5-13.  Niðurstöðurnar eru í stuttu máli þessar:

• Geðlæknisfræði getur engan veginn sagt með vissu hver orsök geðraskana sé í raun og veru;
• Flokkunar- og greiningarkerfi sjúkdóma (DSM og ICD) hafa haft þær afleiðingar að
  • 1) Fjöldi þeirra, sem greinast með geðraskanir og eru meðhöndlaðir sem sjúklingar virðist talsvert umfram það sem eðlilegt getur talist,
  • 2) lyfjafyrirtækin hafa nýtt sér þetta veika kerfi til að auka gríðarlega ávísun geðlyfja á Vesturlöndum og víðar.

Í greininni er svo bent á þá augljósu staðreynd að af því ekki er hægt að greina orsök geðraskana með vissu og rannsóknir á virkni lyfja gefi misvísandi niðurstöður byggi sjúkdómsgreining ævinlega að einhverju leyti á huglægu mati.

Ég hef í sjálfu sér ekkert við þessa lokaniðurstöðu að athuga, horfandi á hana sem þunglyndissjúklingur með viðamikla reynslu af lyfjaáti og öðrum aðferðum. En að mínu mati gildir nákvæmlega þetta sama um fjölda annarra sjúkdóma. Þar er hins vegar minna um að nokkrir einstaklingar fylki sér í krossferð gegn lyfjum og læknum.

En ég set stórt spurningarmerki við staðhæfingar á borð við að fjöldi þeirra sem greinast með geðraskanir og eru meðhöndlaðir sem sjúklingar virðist talsvert umfram það sem eðlilegt getur talist. Hver er þess umkominn að vita hver „eðlilegur“ fjöldi fólks með geðraskanir er? Er ekki mjög líklegt að geðraskanir hafi verið vangreindar til þessa og séu jafnvel enn?

Hvað gefur einstaklingum skotleyfi á akkúrat þennan sjúklingahóp? Þrátt fyrir yfirlýsingar á borð við að hlusta beri á sjónarmið þeirra sem nýta sér þjónustu geðheilbrigðiskerfisins „því ekki er hægt að líta á það sem sjálfsagt mál að þekking hinna faglærðu standi alltaf framar þeirri þekkingu sem notendur þjónustunnar búa yfir“ (s. 12 í fyrrnefndri grein Steindórs) kemur það alls ekki í veg fyrir að alls konar fólk fyllist forræðishyggju fyrir hönd geðsjúklinga og vilji hafa vit fyrir þeim. Sem öfgadæmi í þá áttina má nefna ýmsa umfjöllun sem heimilislæknirinn Vilhjálmur Ari Arason (sérmenntaður í sýklalyfjanotkun barna), Elín Ebba Ásmundsdóttir, iðjuþjálfi og Gunnar Smári Egilsson, blaðamaður, fyrir hönd SÁÁ, hafa viðhaft. (Í síðastnefnda tilvikinu hefur t.d.verið um beinar árásir á ADHD-sjúklinga og lækna þeirra að ræða.) Steindór J. Erlingsson hefur verið áberandi í samskonar umræðu en má eiga það að hann hefur ólíkt hinum bein kynni af þjónustu geðheilbrigðiskerfisins sem sjúklingur og  kynnir sér umfjöllunarefnið vel. Samt fellur Steindór raunar í þá óvísindalegu gryfju að fjalla einungis um efnið frá einni hlið. (Dugir t.d. að renna yfir fyrirsagnir á blogginu hans í október til að sjá hve einspora málflutningur hans er.)

Tökum sem dæmi aðra oft illlæknanlega sjúkdóma og illskiljanlega sjúkdóma. Húðsjúkdómar koma ágætlega til greina til samanburðar. Mér er ókunnugt um hvort einhver hafi haldið því fram að fjöldi þeirra sem greinist með húðsjúkdóma sé talsvert umfram það sem eðlilegt getur talist – enda blasir við sami vandinn og í geðsjúkdómum: Hver er eðlilegur fjöldi húðsjúkdómasjúklinga?

Oft er það svo að heimilislæknir er fyrsti aðili sem leitað er til. Viðtal hjá heimilislækni er í hæsta lagi korterslangt og vísast að sá ávísi á einhver húðlyf. Þegar þau virka ekki er leitað til sérfræðings í húðsjúkdómalækningum, sem ávísar sennilega á önnur lyf, eftir stutta skoðun. Ef þau virka ekki eru reynd önnur lyf. Og önnur. E.t.v. er sjúklingurinn sendur í einhver próf, t.d. ofnæmispróf, til að reyna að finna skýringuna. Hugsanlega kemur eitthvað út úr þeim prófum, hugsanlega ekki. Sjúklingurinn sjálfur reynir að afla sér fræðslu og prófar ýmsar óhefðbundnar aðferðir, frá jurtasmyrslum til þess að breyta um mataræði. (Ég tek fram að ég hef náin kynni af akkúrat svona píslargöngu sjúklings.) Þegar upp er staðið finnst kannski engin varanleg lausn; sjúklingurinn hefur kannski með tilraunastarfsemi og læknishjálp komist að einhverjum mögulegum orsökum sem koma af stað kasti og forðast þær en þær orsakir skýra ekki sjúkdóminn að fullu og hann getur alltaf blossað upp. Þá er gripið til lyfja til að slá á einkennin, oft sterkra steralyfja sem eru almennt talin heldur óholl og geta haft slæmar aukaverkanir.

Af hverju er ekki ráðist á þennan sjúklingahóp og þeirra lækna? Húðsjúkdómafræði getur ekki sagt með vissu hver er orsök margra húðsjúkdóma. Sífellt koma á markaðinn ný húðlyf og má því ætla að lyfjafyrirtæki sjái sér hagnaðarvon í markaðssetningu nýrra húðsjúkdómalyfja, sem virka á suma en ekki á aðra. Jafnvel getur verið að lyfjafyrirtæki í þessum geira snyrti til sínar niðurstöður og hagræði þeim, um það veit ég ekki. Hjálækningar í þessum málaflokki blómstra, ekki síður en í geðsjúkdómabissnissnum – jurtasmyrsl af öllu tagi, sull í Bláa lóninu, leirböð á Náttúrulækningarhælinu, detox-meðferð hjá Jónínu, fæðubótarefni alls konar … gott ef Fontana (Montana) rær ekki á sömu mið. Án þess ég viti það kæmi mér ekki á óvart þótt handayfirlagning, kristallalækningar, heilun og annað af því tagi væri líka í boði fyrir sjúklinga með slæma illlæknanlega húðsjúkdóma, jafnvel HAM, DAM og gjörhygli. Og ég reikna með að hægt sé að misnota einhver húðsjúkdómalyf, t.d. eta sterakremin, eta einhverjar pillur í óhófi eða misnota á annan hátt: Margskonar lyf er hægt að misnota ef viljinn er fyrir hendi.

Þrátt fyrir þetta hafa velmeinandi aðilar ekki verið nærri því eins duglegir að reyna að fá húðsjúkdómasjúklinga til að hætta að skipta við húðsjúkdómalækna og hætta að nota lyfin sín eins og þeir hafa hamrað á geðsjúkum. Gæti skýringin verið sú að geðsjúkir liggja miklu betur við höggi og eru ólíklegri til að bera hönd yfir höfuð sér, sjúkdómsins vegna, en þeir sem eru með ólæknandi exem? Er mögulegt að einhverjir þeirra sem hæst hafa um meinta ráðsmennsku geðlækna í garð sinna sjúklinga séu ekki hvattir áfram af velmeintum velferðarsjónarmiðum heldur einfaldri valdafíkn, þ.e.a.s. vilji fá að stjórna þessum sjúklingahópi því það er svo gaman að hafa vit fyrir fólki og fá að stjórna því? Og að svoleiðis innréttað fólk hafi séð í hendi sér að aðrir sjúklingahópar væru ólíklegir til að lúta stjórn fólks sem er stundum illa menntað eða ómenntað í þeim fræðum sem það vill endilega fá að ráðskast í?

——————————————————————————————————————————————————————–

Þetta er orðin nokkuð löng færsla og mál að linni. Ég hef þó áhuga á að blogga aðra færslu um muninn á sálfræðilegri nálgun þunglyndis og lyfjanotkun við þunglyndi, öllu heldur þau grundvallarsjónarmið sem liggja þar að baki og er kannski meginorsök þess að liðið í sálfræðibatteríinu (sálfræðingar, félagsráðgjafar, áfengisráðgjafar o.fl.) leggja allt undir til að ota sínum tota gegn geðlæknum, með dyggri aðstoð örfárra geðsjúklinga sem ekki hafa fengið bót meina sinna innan geðlækningakerfisins. Raunar held ég samt að aðalástæðan fyrir slíkri umræðu hér á landi sé fjárhagsleg: Menn eru að bítast um fé! Þeir sem lenda á milli stríðandi fylkinga, sjúklingarnir, skipta því miður oft litlu máli.

Ég hef ekki getað bloggað um nokkurt skeið vegna þunglyndis. Raunar hef ég verið ansi veik í meir en ár núna án hlés en slíkt hefur ekki gerst áður. Öll lyfjaráð eru fullprófuð, sem og raflækningar, nálastungur o.fl. HAM meðferð sem ég sótti í fyrravor nýttist prýðilega til að fást við kvíða og ég nota þær aðferðir sem ég lærði þar enn þann dag í dag, þegar þarf en raunar leggst þunglyndið yfir kvíðann svo ég fæ yfirleitt ekki ofsakvíðaköst eða einkenni almennrar kvíðaröskunar nema ég sé sæmilega frísk af þunglyndi. HAM virkar hins vegar ekki baun á þunglyndið.

Fyrir skömmu ákvað ég að prófa nýtt ráð og fór í sólarlandaferð. Ég fór til Krítar, í fimmta sinn, dvaldi á stað sem ég gjörþekki, í kompaníi við indæla danska ellilífeyrisþega, á rólegum slóðum og himnesku veðri. Það kom ekki í veg fyrir að á þriðja degi dvalarinnar fékk ég slæmt þunglyndiskast, sem versnaði og versnaði uns svo var komið að ég sá að annað hvort yrði ég að leggja allt undir til að komast heim eða reikna með að koma heim í kistu. Mér tókst að breyta miðunum og stytti ferðina um viku. Niðurstaðan var sú að sól og hiti virkar ekki til bóta á mitt þunglyndi og þar með er sú aðferð einnig prófuð. Að vísu kom fram merkileg breyting sem ég hef aldrei áður upplifað: Sólarhringsferli líðanar snérist á hvolf! Ég sný öfugt við flesta þunglyndissjúklinga að því leytinu að mér líður skást á morgnana og verst seinni part dags og á kvöldin. Á Krít varð þetta öfugt, morgnar og framyfir miðjan dag voru helvíti en kvöldin skást. Umsnúningur yfir í venjulegt horf tók nokkra daga eftir heimkomu.

Síðar ætla ég að reyna að lýsa dæmigerðri líðan í djúpu þunglyndi eins og ég lifi í núna en læt það bíða að sinni.

Ég hef fylgst undanfarið með bloggi Steindórs J. Erlingssonar, Hugleiðingar um lífið og tilveruna, en hann hefur upp á síðkastið verið duglegur að blogga um eigið þunglyndi, lyf og geðlækna. Steindór skrifar vel og það er margt merkilegt sem hann segir, a.m.k. hefur margt vakið mig til umhugsunar og mér þótti hans eigin reynslusaga afar vel sögð og áhugaverð enda erum við líklega að glíma við sama eða svipaðan sjúkdóm og höfum um margt reynslu af sömu læknisráðum og sömu heilbrigðisstofnunum. En við erum, sýnist mér, algerlega ósammála um niðurstöðurnar af þessari lífsreynslu og þeirri þekkingu sem við höfum aflað okkur.

Í næstu færslum ætla ég að velta því fyrir mér hvernig geti staðið á því að við Steindór höfum komist að svo ólíkri niðurstöðu þrátt fyrir að mörgu leyti svipaða reynslu.

Ég held að eitt sem gæti útskýrt þessar mismunandi niðurstöður sé misgömul reynsla okkar beggja af áfengismeðferð. Ég fór í slíka meðferð vorið 1989 og hef stundað AA fundi allar götur síðan. Á þeim tíma var ég mjög þunglynd, hafði skömmu áður fengið greininguna “skammdegisþunglyndi” hjá geðlækni og tók henni fagnandi því ég gat að hluta afsakað drykkju með henni. Þegar ég horfi um öxl hef ég líklega verið með kvíðaraskanir og þunglyndiseinkenni frá unglingsárum en er af þeirri kynslóð að slíkt var ekki viðurkennt og auk þess alin upp við að menn eigi alltaf að harka af sér og láta ekki eins og aumingjar. (Ég get sosum ekki séð að þau viðhorf og uppeldi sem þá tíðkuðust skipti neinu máli fyrir mig í dag, þetta var almennt viðhorf og ég er löngu búin að gera upp fortíðina.) Áfengismeðferðin og veran í AA breytti mjög miklu í lífi mínu og líðan. Það er auðvitað augljóst að bara það að losna við hið dæmigerða alkaþunglyndi er mikil frelsun og AA eru stórkostleg mannræktarsamtök. Ég valdi mér ekki það hlutskipti að verða alkóhólisti, lít svo á að það sé arfgengur sjúkdómur sem ég get ekki borið ábyrgð á (og til lítils að fara að kenna einhverjum langfeðgum eða langmæðrum um röng gen). Ég ber hins vegar ábyrgð á lausninni, þ.e. að fást við sjúkdóminn, sem er aðallega fólgið í því að sækja fundi.

Svo fékk ég níu nokkuð góð ár eftir áfengismeðferðina og gat útskýrt niðursveiflur með síðhvörfum eða hafa ekki unnið nógu vel í mínum málum eða með öðrum alkaklisjum. Svo veiktist ég illa, fór á bráðamóttöku geðdeildar og var samstundis lögð inn. Síðan hefur sjúkdómurinn versnað með hverju árinu. Ég vann eins lengi og ég gat, var komin í skert starfshlutfall, var búin að leggja öll skemmtilegu aukastörfin á hilluna en loks var svo komið að ég varð óvinnufær með öllu, í desember 2009. Eftir langt veikindaleyfi, þar sem ég hélt dauðahaldi í vonina um að geta snúið aftur til starfa, þótt ekki væri nema í pínulítið hlutastarf, var ég metin 100% öryrki og eins og staðan er í dag er ekki í sjónmáli að ég geti unnið nokkurn skapaðan hlut. Nám, tómstundastarf eða annað þess háttar er líka út úr myndinni.

Það er talsvert styttra síðan Steindór J. Erlingsson fór í þá áfengismeðferð sem skilaði honum árangri og e.t.v. vara þau hughrif og frelsið undan alkaþunglyndinu ennþá honum til betri líðanar. Hugsanlega mótast viðhorf hans einnig af því sem maður lærir í slíkri meðferð, sá lærdómur var mér a.m.k. ofarlega í huga lengi eftir meðferðina. Það má segja að ég hafi trúað kennisetningum SÁÁ meira og minna allt til þess að ég varð svo veik vorið 1998 að ég gat nánast ekki talað og upplifði ofsakvíðaköst með tilheyrandi andnauð í fyrstu sinnin, a.m.k. svo ég muni. Þá hringdi ég náttúrlega fyrst á Vog, fékk að tala við lækni, sagði honum hvað ég hefði verið lengi edrú, lýsti svo líðan minni stamandi fyrir honum í símann og maðurinn sagði: “Iss, þetta eru bara síðhvörf – komdu inn á Vog og þú verður farin að hlæja að þessu eftir tvo daga!” Hefði ég farið að ráðum Einars læknis á Vogi væri ég ekki ofar moldu í dag. Sem betur fer var maðurinn minn ekki jafn heilaþveginn og ég (við Steindór eigum það sameiginlegt að eiga frábæra maka) og keyrði mig á bráðamóttöku geðdeildar.

En sem sagt: Mögulega getur mismunandi trú okkar Steindórs á fræði þau sem SÁÁ boðar skýrt að einhverju leyti mismunandi niðurstöður okkar um geðlyf og geðlækna. Og mögulega stafar mismunandi trúarsannfæringin af mismunandi löngum tíma sem liðinn er frá áfengismeðferð og því að þekking og viðhorf mótast á mjög löngum tíma innan AA samtakanna. Mætti segja að eftir því sem maður stundar þau samtök lengur og kynnist fleira fólki sem nýtir sér fjölbreyttari aðferðir til að axla ábyrgðina á sjúkdómnum alkóhólisma verði maður víðsýnni og taki ekki alveg eins mikið mark á “mainstream” hugmyndafræðinni sem er boðuð í meðferð og eftirmeðferðarstarfi. (Þetta á kannski einkum við um SÁÁ en ég hef þó grun um að svipað sé uppi á teningnum á Teigi.)

—

Til að slútta umfjöllun í bili vil ég gera athugasemd við nýjustu færslu Steindórs, “Enn um varasama geðlækna” þar sem hann heldur því fram að hann hafi vitneskju um geðlækni sem beinlínis banni sjúklingi sínum að prófa HAM-meðferð. Ég á afar bágt með að trúa þessu fyrir svo utan það að sjúklingurinn þarf auðvitað ekker leyfi læknisins til að skrá sig í hugræna atferlismeðferð fremur en hann þyrfti læknisleyfi til að skrá sig í Boot Camp eða jóga-námskeið eða prjónanámskeið eða hvað annað sem hann teldi að gæti gagnast sér til betri líðanar. Ef Steindór fer ekki þarna með fleipur er full ástæða til að láta Geðlæknafélagið vita af þessum geðlækni (en draga má þá ályktun af færslunni að læknirinn starfi á Íslandi) og að hann banni HAM. En er ekki líklegra að umræddur geðlæknir hafi ráðlagt sjúklingnum að láta HAM eiga sig í bili og byggi það á læknisfræðilegum forsendum? Stundum eru sjúklingar nefnilega svo veikir að það borgar sig fyrir þá að fara sér hægt og forðast áreynslu, sem HAM-meðferð óneitanlega er (hún krefst þess að sjúklingur leggi sitt af mörkum, annars virkar hún ekki).

Það liggur nokkur straumur af Eyjunni inn á bloggið mitt núna, í tilefni fréttar af viðbrögðum Páls Baldvins Baldvinssonar við hótunum og ummælum míns góða bæjarstjóra o.fl. sem tengjast Sögu Akraness.

Ég bloggaði á sínum tíma færsluröð um Sögu Sögu Akraness, sem sést í færsluflokkun til hægri á þessu bloggi. En lesendum sem hingað rata af Eyjunni akkúrat núna til hægðarauka bendi ég á:

Hér má hlaða niður flestöllum færslum um Sögu Sögu Akraness í einu pdf-skjali (sem er mun þægilegra að lesa en færslurnar í bloggumhverfinu).

Hér er Fjórðungsdómur um 18 marka bók (hann er að sjálfsögðu einnig að finna í pdf-skjalinu). Ég vek athygli á því að Páll Baldvin skrifaði sinn ritdóm óháðan þessari færslu (þótt mínum ágæta bæjarstjóra hafi dottið annað í hug) og að þessi fjórðungsdómur er ekki alvöru ritdómur því ég komst aldrei yfir nema hluta Sögu Akraness I, þá gafst ég hreinlega upp á að lesa textann og horfa á stolnu myndirnar. Fjórðungsdómnum var líka aldrei annað ætlað en vera smá innskot í sögu sagnaritunarinnar og ótrúlegan peningaaustur í sagnaritara sem aldrei stóð skil skv. samningum, vangaveltur um hverjir í bæjarapparatinu bæru mesta ábyrgð á sukkinu og hvers vegna o.s.fr.

Hér er Körlunum svarað, þ.e.a.s. færsla þar sem ég svara harmatölum Ritnefndar um sögu Akraness, bæjarstjórans Árna Múla og langloku Gunnlaugs Haraldssonar, sem tóku drjúgan skerf af Skessuhorni vikuna eftir að Fjórðungsdómurinn birtist. Ég kræki í það af þeirra efni sem er aðgengilegt á vef.

Efst í færsluflokknum Saga Sögu Akraness eru svo örfáar færslur sem skrifaðar voru eftir að ég tók saman færslurnar í pdf-skjalið, þ.á.m. svar við aðsendri grein Jóns Torfasonar í Skessuhorn, þar sem hann ber blak af sagnaritara. Í þeirri færslu, Sögunni umfjölluðu, kræki ég í grein Jóns Torfasonar.

Þeir sem ekki hafa fengið sig fullsadda fyrir löngu af sápuóperunni um sögu Sögu Akraness hafa kannski einhver tímasparandi not af þessum tenglum. 

Ef þetta er eina leiðin til að losna við Gunnar Smára Egilsson úr formannsstóli SÁÁ mæli ég eindregið með aðferðinni og hvet sem flesta til að segja sig úr þessum fyrrum ágæta félagsskap strax í dag! Málflutningur formanns SÁÁ einkennist nefnilega af tvennu (í þessu sem ég hef lesið eftir hann):

* Að reyna að gera annan þjóðfélagshóp að sökudólgi og viðskiptavini SÁÁ saklaus fórnarlömb þeirra sökudólga

* Að kynna sér aldrei nein mál áður en hann tjáir sig stórkarlalega um þau

Fyrirsögnin er að því leytinu villandi að ég er ekki í SÁÁ og get því ekki gengið úr félaginu, því miður. Okkur hér á heimilinu hefur þótt nóg að annað hjóna greiddi í SÁÁ og hitt léti duga að kaupa álfa, geisladiska eða styðja félagið öðru vísi. Og eftir ómaklegar árásir Gunnars Smára á nafngreinda lækna sem sinna fólki með ADHD og ómerkilegar dylgjur í garð þess sjúklingahóps sagði maðurinn sig auðvitað úr SÁÁ og okkur kom saman um að álfakaupum og öðru væri sjálfhætt. Eftir að Gunnar Smári gerði framhaldsskólakerfið að sökudólgi þess að æ fleiri ungmenni leita til SÁÁ hvet ég alla aðra eindregið til að hætta að halda uppi manni sem Gunnari Smára með sínum framlögum (SÁÁ greiðir honum formannslaunin) og leggja ekki nafn sitt við SÁÁ meðan hann er í forsvari fyrir samtökin. Hvað verður næst gert að sökudólgi? Má ég stinga upp á: Öryrkjum, Þjóðkirkjunni, RÚV?

Þótt ég hafi ekki verið félagi í SÁÁ hef ég tekið nokkurn þátt í starfi samtakanna, sá t.d. mánaðarlega um AA fundi á Vogi um nokkurt skeið, fyrir mörgum árum. Og fór í meðferð hjá SÁÁ 1989 (raunar var það hinn útmálaði rítalínáskrifandi geðlæknir Grétar Sigurbergsson sem kom mér í þá meðferð og sýndi einstaka næmni í að greina alkóhólistann mig, mér tókst nefnilega að blekkja flesta aðra heilbrigðisstarfsmenn). Mér hefur verið vel til samtakanna síðan … þangað til í vor. En nú fer því fjarri að ég telji mig eiga nokkra einustu samleið með illkvittnum formanni og talsmanni SÁÁ, síst af öllu eftir að hafa lesið miðjuviðtalið í SÁÁ blaðinu sem birtist á föstudag. (Sjá SÁÁ blaðið, s. 8-9.)

Viðtalið heitir „Það skemmtilega er alltaf satt“ en er í rauninni varla viðtal heldur eintal því hinn anginn af sama meiði og Gunnar Smári, Mikael Torfason, sem „tekur viðtalið“, aktar helst sem bergmál í þessari langloku.

Í þessu „viðtali“ er innihaldið nokkurn veginn það að framhaldsskólakerfið hafi brugðist fíknum ungmennum og lausnin á vanda þeirra sé fólgin í því að nokkrir karlar komnir vel yfir miðjan aldur (þrír á fimmtugsaldri, fimm á sextugsaldri og svo Mikael Torfason sem nær einungis að vera hátt á fertugsaldri) muni messa yfir unglingunum og bjarga unga fólkinu til að: „(…) ná áttum, kynnast sjálfum sér, sættast við sig og finna hvað þeim finnst í raun gefandi og skemmtilegt […] Þetta er sambland af meðferð, skemmtun, námi, íþróttum, leiklist, vinnu og allskonar dóti.“ (Feitletrun í tilvitnun er mín.)

Af aldarfjórðungsreynslu sem framhaldsskólakennari þykir mér afar ólíklegt að unglingar líti á þessa menn öðru vísi en sem gamla karla, líklega gamla karla dauðans. Viðmið unglinga um aldur fólks er nefnilega svolítið öðruvísi en viðmið fólks á fimmtugs- og sextugsaldri. Sumir af körlunum eru sjálfsagt ágætismenn en halda menn virkilega að ræður Bubba, t.d. síbyljan um þegar hann reykti svartan afgan um árið eða yfirlýsingar hans um „þjóðfélagið í dag“ séu vænlegar til að unglingar „nái áttum, kynnist sjálfum sér o.s.fr.“? (Nema hann einskorði sig við Jeeeee í þessu fyrirhugaða björgunarstarfi, sem væri líklega mjög til bóta.)

Svo má náttúrlega líka spyrja sig að því hvernig 18 ára stúlkur sem eru fíklar samsami sig þessum gömlu körlum en það er fljótafgreitt í viðtalinu: „[…] og þegar talið berst að stelpum segir Bubbi Morthens að þær séu oft ekki jafn gallaðar og strákarnir hlæja flestir en Jón Gnarr bætir því við að þær stæri sig heldur ekki eins mikið af öllu ruglinu.“  („Strákarnir“ sem hlæja þarna eru karlarnir gömlu. Feitletrun er mín.) Skv. uppslætti í æviágripi þeirra virðast þeir flestir helst hafa unnið sér til ágætis að hafa fallið á samræmdu prófunum eða hætt í skóla eftir grunnskóla. (Raunar eru þeir flestir eða allir listamenn en það er svona meira aukaatriði, eins og þetta er sett fram á spássíu við einræðu Gunnars Smára.) Það er náttúrlega ánægjulegt að fá staðfestingu sjálfs Bubba og hinna „strákanna“ á að stelpur í meðferð séu „oft ekki jafn gallaðar“ og strákar í meðferð – þetta eru raunar nýjar fréttir fyrir mig og sjálfsagt marga aðra, hugsanlega gleðilegar fréttir?

Í viðtalinu heldur Gunnar Smári því fram að „kerfið“ sé „arfavitlaust“ og nefnir sem rök fyrir því að um 70% af árgangi fari í framhaldsskóla, vegna „óbærilegs þrýstings foreldra“ og 30% „finna sig ekki í náminu, leiðist og hætta. […] Það er ekkert að þessum krökkum. Það er hins vegar eitthvað alvarlegt að skólunum.“ (Feitletrun mín.)

Raunar eru tölur um brottfall úr framhaldsskóla mjög á reiki og fer allt eftir því hvernig talið er. Séu notuð viðmið OECD telst það brottfall ef nemandi lýkur ekki þremur árum í íslenskum framhaldsskóla. (Í Danmörku dugir að ljúka tveimur árum í framhaldsskóla til að teljast ekki brottfallinn því þar er nám til stúdentsprófs þriggja ára … þetta er því mismunandi eftir löndum. Í Noregi og Svíþjóð teljast nemendur hafa lokið framhaldsskóla hafi þeir tollað í skólanum þótt þeir hafi ekki staðist lágmarkskröfur en á Íslandi þarf að „ná“ ákveðinni lágmarkseinkunn í fögum. Samanburður milli landa, meira að segja bara Norðurlandanna, er því mjög erfiður.)

ASÍ hefur haldið því fram að rúm 30% fullorðins fólks hafi ekki lokið framhaldsskóla. Skv. OECD höfðu 64% Íslendinga á aldrinum 25-64 ára lokið framhaldsskólanámi árið 2008 og líklega byggir ASÍ á þeim tölum og aðlagar enda standast þær ekki því viðmið OECD passa ekki við Ísland. Í þeim hópi sem ekki teljast hafa lokið framhaldsskólanámi (og ASÍ telur væntanlega brottfall) eru t.d. allir sem luku verslunarprófi, gagnfræðaprófi, gagnfræðaprófi + tveggja ára framhaldsnámi o.s.fr. Skv. tölum Hagstofunnar hafa á síðustu árum um 85% fólks á aldrinum 15-19 ára verið í skóla á hverjum vetri. Inni í þeim 15% sem út af standa eru t.d. iðnnemar sem eru að ljúka starfsþjálfun á vinnustað. Samanburður við önnur Evrópulönd sýnir að skólasókn 15 til 19 ára unglinga getur tæpast verið öllu venjulegri en hér á landi, ef eitthvað er þá er hún ívið meiri en að meðaltali í OECD-löndum.

Svoleiðis að ég spyr: Hvaðan koma upplýsingar Gunnars Smára um að um 70% árgangs fari í framhaldsskóla og 30% þess hluta falli brott í framhaldsskólanámi? Fyrir utan það að þessar tölur eru bull þá þætti mér líka gaman að vita hvaðan honum kemur sú vitneskja að brottfallið stafi af því að nemendur „finni sig ekki í náminu“, leiðist og hætti. Ennfremur væri óskandi að hann upplýsti hvað er svo alvarlega að skólunum að vesalings nemendurnir hrökklast þaðan af leiðindum og villu síns vegar, þrátt fyrir að það sé „ekkert að þessum krökkum.“ Og hvernig þetta tengist starfi SÁÁ væri óskandi að formaðurinn upplýsti því ef ekkert er að þessum krökkum eru þau varla kúnnar hjá SÁÁ. (Síðast þegar ég vissi var Vogur skilgreindur sem sjúkrahús og þiggur fjármuni úr ríkissjóði sem sjúkrahús. Er Vogur kannski eitthvað annað? Æskulýðsmiðstöð? Skátabúðir? Ævintýraland?)

Kannanir sem lagðar hafa verið fyrir nemendur í íslenskum framhaldsskólum sjálfum benda til að flestir nemendur séu ánægðir með skólann sinn. (Svona kannanir eru einn liðurinn í sjálfsmati skólanna sem þeim er gert að uppfylla.) Þær kannanir er ekki hægt að nálgast opinberlega á einum stað en stundum eru birtar niðurstöður úr þeim á heimasíðum framhaldsskólanna. Það mætti ætla að rödd þeirra 30 prósenta af 70 prósentunum hans Gunnars Smára heyrðist í slíkum könnunum, væru þau til. En kannski eru greyin fallin brott áður en kannanirnar eru gerðar?

Þrátt fyrir að gengi nemenda í framhaldsskóla og menntunarstig þjóðarinnar sé með prýðilegu móti miðað við önnur Evrópulönd er ekki svo að brottfall sé ekki rætt innan veggja framhaldsskóla – slíkt var gert árlega í þennan aldarfjórðung sem ég starfaði við kennslu o.fl. innan þess kerfis og er örugglega enn rætt. Langflestir framhaldsskólar landsins bjóða upp á fjölbreytt námsúrval og námsleiðir. E.t.v. hefur farið fram hjá Gunnari Smára að annað aðalmarkmið framhaldsskólans er að mennta fólk til að vera þegnar í lýðræðissamfélagi. Hitt aðalmarkmiðið er að útskrifa fólk með formlega menntun, ýmist starfsréttindi eða stúdentspróf, sem gefur engin formleg réttindi nema til inntöku í háskóla. Hefðbundnir menntaskólar með bekkjarkerfi og einungis stúdentspróf í boði eru lítill minnihluti íslenskra framhaldsskóla. Heimurinn, þ.m.t. framhaldsskólakerfið, hefur nefnilega breyst talsvert síðan Gunnar Smári var milli tektar og tvítugs. Og ekki eru allar breytingar sjálfkrafa til hins verra.

Vinnumálastofnun, verkalýðsfélög, sveitarfélög og símenntunarmiðstöðvar hafa gengist fyrir margs konar námskeiðum eða starfi til eflingar atvinnulausum unglingum. E.t.v. hefur Gunnar Smári ekki heldur frétt af því. (Það er kannski öllu verra ef Jón Gnarr, borgarstjórinn í Reykjavík, hefur ekki heyrt af svoleiðis en mér er svo sem slétt sama um það – Reykvíkingum var nær að kjósa hann og brandarinn löngu hættur að vera fyndinn.)

Bara sem dæmi bendi ég á átakið Ungt fólk til athafna, þar sem einmitt er boðið upp á alls konar nám, skapandi starf og listir, sjálfseflingu og sálfræðilegan stuðning o.s.fr. Þetta er eitt dæmi af mörgum um verkefni sem hafa miðað að því gefa ungu fólki tækifæri til að  „ná áttum, kynnast sjálfum sér, sættast við sig og finna hvað þeim finnst í raun gefandi og skemmtilegt“, mætti í rauninni jafnvel kalla „sambland af meðferð, skemmtun, námi, íþróttum, leiklist, vinnu og allskonar dóti.“ Markhópurinn í verkefninu sem ég tengi í er fólk yngra en 25 ára og settar „hafa verið upp 5 leiðir sem til samans er ætlað að mynda yfir 2.000 ný starfs- eða námstækifæri fyrir ungt fólk“, í samstarfi við ýmsa aðila. En ég reikna raunar með að ekki hafi verið leitað sérstaklega eftir gömlum karlkyns fyllibyttum og dópistum og droppátum úr skóla til að kenna, heldur notaðar aðrar kríteríur í kennara- og leiðbeinendavali (sem útiloka svo sem alls ekki gamlar fyllibyttur o.þ.h. en gera þær ekki að aðalatriði) .

Ég nenni ekki að rekja meir bullið úr Gunnari Smára Egilssyni í viðtalinu „Það skemmtilega er satt“. Auðvitað vonast ég til að SÁÁ losi sig sem fyrst við manninn svo venjulegar gamlar fyllibyttur eins og ég geti verið þekktar fyrir að styrkja samtökin aftur. Og væri ég enn starfandi framhaldsskólakennari þætti mér helvíti hart að sitja undir ásökunum um að taka þátt í „kerfi“ sem gerði ungt fólk bókstaflega að aumingjum, fyllibyttum og dópistum, sem þeir Bubbi og hinir „strákarnir“ ætla nú að ráða bót á en auðvitað einungis ef við „Hin“ borgum. Viðtalinu við Gunnar Smára lýkur nefnilega á sníkjum.
 

Þeim sem vilja lesa frekari umfjöllun um þennan dæmalausa málflutning Gunnars Smára Egilssonar er bent á ágæta bloggfærslu Unnar H. Jóhannsdóttur, „Galinn Gunnar Smári!“ Og þeir sem nenna að setja sig inn í ruglandi sem einkennist af óskýru orsakasambandi, illa skrifuðum texta þar sem er vaðið úr einu í annað, sleggjdómum, úr sér gengnum hugmyndum „reiðra ungra manna um samfélagið í dag“ o.s.fr. er bent á að lesa „Það skemmtilega er alltaf satt“ í nýútkomnu SÁÁ blaði, sem ég tengdi í fremst í færslunni.
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Í Íslenzku fornbréfsafni (Diplomatarium Islandicum) kennir ýmissa grasa. Þar á meðal er skrá um illa daga, öllu heldur illar stundir á illum dögum, sem ber sérstaklega að varast, einkum í sambandi við lækningar. Má ætla að algerlega vonlaust sé að fá bót meina sinna akkúrat á þessum tilteknum klukkutímum. Ég reikna með að stundir séu taldar frá miðnætti.

Þessi bloggfærsla er innlegg í safn annarra „náttúrulegra“ læknisráða (á borð við púl og puð (líkamsrækt) gegn þunglyndi, árulestur, lithimnugreiningu, heilun, handayfirlagningu o.fl.). Ég reikna með að stöðug varúð eftir þessari skrá skili a.m.k. jafngóðum árangri og þau önnur læknisráð sem ég taldi upp. Og ef ég finn fleiri „náttúruleg ráð“ eða kukl sem pilluátsandstæðingar kynnu að vilja taka upp á sína arma mun ég að sjálfsögðu opinbera þau á blogginu.

Skráin er talin frá 1363 eða fyrr og er efalítið byggð á reynsluvísindum.¹ Í formála segir (stafsett með nútímastafsetningu):

Tveir eru þeir dagar í hverjum mánuði er að bókmáli kallast dies mali, en það þýðist illir dagar. Það er ein stund á sérhverjum þeirra er ónýt er til allra lækninga þeirra sem menn vænta sér heilsu af nema Guð vilji með jarteiknum græða.

Hin nytsama skrá er í 3. bindi Íslenzks fornbréfasafns, s. 183 og hvet ég menn til að skoða frumtextann. Það ágæta safn er nú aðgengilegt á baekur.is. Í leit að réttum dagsetningum notaði ég (fyrir utan þær góðu græjur Wikipediu og Google): „Saga daganna“ á Borgarfjarðarprófastsdæmi. Upplýsingavefur kirkjunnar í héraði…, „Almanaksskýringar“ eftir Þorstein Sæmundsson á vef Almanaks Háskóla Íslands og „Dýrlingatal“ á vef Kaþólsku kirkjunnar á Íslandi.

Her greinir um dismala daga

1 Merkilegt nokk voru þessir illu dagar einnig nefndir egifskir dagar meðal útlendra, sem aðalfræðingur þessa heimilis telur sanna yfirburði Egifta í dagareikningi og lukku ekkert síður en í öðrum afrekum. Sjá um þetta „Dismal (bad days)“ á English Word Information. Word info about English Vocabulary. Á ensku síðunni eru ekki nákvæmlega sömu dagsetningar og í útreikningum skv. íslensku skránni en auðvitað er mun meir mark takandi á fornum íslenskum fræðum en fornum útlendum. Til öryggis kann þó að vera gott að passa sig báða dagana þegar dagsetningum ber ekki saman.

Undanfarið hef ég aðeins fylgst með athugasemdum við fréttir af því að kínverskur auðmaður hafi keypt Grímsstaði á Fjöllum og Grímstungu að hluta og hyggist byggja þar hótel. (Líklega er þó réttara að umræddur Kínverji ætli að kaupa þessar jarðir og landeigenda vegna vona ég að kaupin gerist.) Umræðan hefur einnig borist inn á Facebook. Að stærstum hluta virðist þessi umræða litast af tvennu: Annars vegar botnlausri þjóðernisrómantík og hins vegar andúð á fólki utan Evrópu, í þessu tilviki fólki með skásett augu og annan húðlit.

Satt best að segja efast ég um að margir þeirra sem tjá sig um „að búið sé að selja Landið“ hafi mikið lagt leið sína út fyrir þjóðveg 1. Samt grípur þetta fólk klisjur á lofti og gott ef er ekki bara talað um landráðamenn, a.m.k. hafa einhverjir áhyggjur af því að þetta sé bara byrjunin: Nú verði Ísland allt selt útlendingum! Mér þætti raunar gaman að sjá hvort fáist einhverjir kaupendur að Íslandi 😉

Í umræðuna fléttast saman gamaldags rómantík („Hver á sér fegra föðurland“-klisjur), ný-ný rómantík vinstrigræningja, einkum af höfuðborgarsvæðinu, („Draumalands“-klisjur, sem m.a. birtast í fótósjoppuðum náttúru-myndböndum undir söng Diddúar og Egils), Geysir, Sigríður í Brattholti og Fossamálin. Hvernig menn tengja þetta Grímsstöðum á Fjöllum er frekar óskiljanlegt. (Ég hvet fólk eindregið til að skoða loftmynd af staðnum, einfalt mál að nota map.google.com. Þar sést ekkertið prýðilega.)

Tilraun til að koma nokkrum (óskyldum) staðreyndum á hreint

Geysir var seldur írskum manni á sínum tíma, og vonuðust menn meira að segja til þess að hann sýndi staðnum meiri sóma en Íslendingar höfðu gert til þessa. Málið var bara það að fjölskyldu og vinum þess írska þótti lítið til staðarins koma og á endanum var hann keyptur aftur (væntanlega fyrir slikk) og gefinn íslenska ríkinu. Gullfoss var líka leigður íslenskum bissnissmönnum, af ábúandanum í Brattholti. „Hinn 20. febrúar 1909 gerðu Tómas í Brattholti og Halldór á Vatnsleysu samning við Þorleif um leigu á Gullfossi til iðnreksturs. Samningurinn, sem var til 150 ára, gilti frá 1. september 1912.“ (Sjá Eyrún Ingadóttir. 1994. „Sigríður í Brattholti og Gullfoss“. Mbl. 21. des. 1994.) Málaferlin í kjölfarið voru ekki út af samningnum sjálfum heldur út af því að Þorleifur [Guðmundsson] framseldi samninginn og fékk Tómas í Brattholti til að skrifa undir samning sem heimilaði það – Tómas hélt því fram að sá samningur væri ógildur því hann hefði ekki lesið hann yfir áður en hann skrifaði undir. Að sjálfsögðu tapaði hann málinu. Og Tómas var ekki of góður til að þiggja leiguna; hann notaði féð m.a. til að greiða málskostnað sinn.

Sigríður Tómasdóttir í Brattholti virðist hafa verið afar sérsinna kona. Að sumu leyti minnir hún á fyrrverandi lögreglumann í Vík, þ.e. bæði hafa ríslað sér við að eyðileggja girðingar. En þar sem ég hygg að hinn núlifandi lögreglumaður sé heill heilsu og aðgerðir hans og fleiri séu fyrst og fremst andspyrna við frekju eins eða tveggja landeigenda þá held ég að hún Sigríður blessunin hafi ekki verið algerlega andlega heilbrigð og í dag hefði hún jafnvel verið látin taka pillur (sem er æðislega ógrænt og ónáttúrulegt, eins og allir vita). Ég vísa í hina ágætu grein Eyrúnar Ingadóttur um Sigríði þessu til rökstuðnings. (Og sagnir um að Sigríður hafi hótað að henda sér í Gullfoss væri hann virkjaður eru þjóðsagnir úr Tungunum. Þjóðsagnir eru stundum sannar og stundum ekki. Það getur sosum vel verið að kona sem líklega var ekki heil á geði hafi verið með einhverjar munnlegar yfirlýsingar um sjálfsvíg en engar heimildir eru fyrir þessari hótun Sigríðar, bara óstaðfestur orðrómur síðari tíma manna.)

Og af því núna seinnipartinn eru menn farnir að splæsa honum Þórarni Nefjólfssyni og Grímsey inn í fyrirhuguð jarðarkaup er rétt að upplýsa: A) Þórarinn er frægastur fyrir afspyrnu ljótar tær og B) Grímsey er, þrátt fyrir nafnið, ansi langt frá Grímsstöðum.

Almennt um friðunarkjaftæði

Friðun landsins er tískufrasi þessara ára. Rökin fyrir friðun eru einkum að afhenda beri næstu kynslóðum ósnortið land. Ef helvítis friðunin næst í gegn, í þeim mæli sem hún virðist fyrirhuguð, gengur þetta örugglega eftir. Raunar má reikna með að stór hluti landsins verði óbyggilegur og þ.a.l. í hinu æskilega eyði eftir nokkra áratugi. Þegar heimamenn andmæla algerri friðun eru þeir snöggafgreiddir með að „hagsmunir þjóðarinnar“ vegi þyngra en hagsmunir þeirra sem byggja eða eiga landið sem um er rætt. Nærtækt dæmi er Gjástykki, þar sem bæði hefur verið bent á að talsverður hluti þess fyrirhugaða gjörfriðaða lands er í eigu Reykjahlíðar í Mývatnssveit og að umhverfisráðherra viti ekki einu sinni hvaða sveitarfélagi stærstur hluti Gjástykkis tilheyri en er þó alveg gasalega til í að gjörfriða það, skv. yfirlýsingum hennar. Klisjan um að „hagsmunir þjóðarinnar“ núlli út réttinda eigenda datt út úr iðnaðarráðherra í Kastljósi á dögunum, einmitt þegar verið var að ræða Gjástykki. Í beggja augum eru þetta hvort sem er staðir út á landi og þar með sjálfkrafa „eign þjóðarinnar”.

Nú er ég svo heppin að eytt blauta barnsbeininu og æskunni í sveitum sem að vísu hafa ekki verið formlega friðaðar en eru að friðast nokkuð vel af sjálfu sér því nær enga atvinnu er þar að hafa og atvinnurekstur í nágrannasveitum er jafnóðum sleginn af, af umhverfis- og verndarsjónarmiðum. Ef fólk ætlar að senda börnin sín í framhaldsskóla er hyggilegast að flytja. Hinn ágæti fæðingarstaður minn þar sem ég sleit bernskuskónum, Raufarhöfn, er einmitt á Sléttunni, þeirri Sléttu sem Andri Snær sækir heim á sumrum, á eyðibýlið sem ættin hans á, og fyllist innblæstri sem skilar sér í nýnýrómantískri náttúrulýrík. Nú er meira að segja búið að leggja nýjan veg svo Sléttan fer örugglega algerlega í eyði og ný-ný rómantískar listaspírur úr Reykjavík geta unað sér í kyrrðinni (sem er raunar ekki rétt því þar heyrist alla jafna ekki mannsins mál fyrir kríugargi) og miðnætursólinni sem skín svo fallega á ísaldarjökulsruðninginn. Meira að segja andskotans lúpínan, sem er réttdræp því hún er útlend og auk þess blá (himinbláar plöntur eru einungis gjaldgengar í íslenskri náttúru séu þær örsmáar, t.d. dýragras) vex ekki á Sléttunni. Þó kann að vera að helvítið hafi tekið sér þar bólfestu á síðustu árum, ég hef ekki komið til Raufarhafnar síðan 2005 enda fátt þar að heimsækja nema leiðin í kirkjugarðinum. Þrífist lúpína í þorpinu er það í rauninni guðsþakkarvert (en auðvitað afar ónáttúrlegt og óumhverfisvænt) – þessi staðhæfing styðst við áratugatilraunir ömmu minnar til að rækta garð á grjótmulningnum þar nyrðra, með afar lélegum árangri.

Þorpið Raufarhöfn, sem upphaflega byggðist af umsvifum illra útlendinga (norskra, í þessu tilviki, hér er ekki ráðrúm til að tala um eldri hollenskar vindmyllur eða umsvif annarra þjóða) en síðan góðra íslenskra bissnissmanna (t.d. Óskars Halldórssonar, þess fræga útrásarvíkings sem HKL gerði ódauðlegan í Guðsgjafarþulu), er á góðri leið með að fara í eyði. Ekki einu sinni Pólverjarnir tolla. Eftir nokkra áratugi verður Raufarhöfn eitt af þessum smart eyðiþorpum, svipað og Hesteyri og Aðalvík, sem er svo gaman að heimsækja. Það verður meira að segja hægt að skrönglast þetta á fínum áljeppa! Húsin eru óseljanleg, í skólanum fækkar ár frá ári, búið er að loka pósthúsinu og bankanum, næsti læknir er í tuga kílómetra fjarlægð (ef hann þá er til staðar, það hefur verið upp og ofan hvernig gengur að fá lækna á norðausturhornið), prestar tolla misvel svo það er stundum vesen að jarða þessar fáu hræður sem enn tóra á staðnum þá þær hrökkva upp af.

Lausnin á vanda Raufarhafnar er auðvitað umhverfisvæn ferðamennska, en ekki hvað! Þess vegna hefur verið reistur blóthringur til að lokka ferðamenn í einhverja heimatilbúna athöfn í miðnætursólinni. Svoleiðis á þetta að vera: Efla tengslin við náttúruna, móður jörð, söguna (hvaða andskotans sögu er mér ekki ljóst en líklega mun átt við jarðsögu) o.s.fr. Og passa að tengja við norrænan arískan arf. Ég legg til að Svandís og vinstri græningjarnir friði Sléttuna næst. Þar er ómetanlegt fuglalíf og gott ef ekki stærsta kríuvarp í heimi!

Í rauninni vil ég ganga enn lengra og skora á vinstrigræna ráðherra að friða allt Ísland nema Stór-Reykjavíkursvæðið fyrir lúpínu og óarísku fólki og friða Ómar Ragnarsson í leiðinni! Líklega er best að setja friðunarákvæðin í hina nýju stjórnarskrá.

P.S. Af því þetta er bloggfærsla er vaðið úr einu í annað og lítt- eða óskyldum efnum blandað og þau hrist í blogg-kokteil, alveg eins og tíðkast í umræðunni á Netinu, sem ég vísaði í fremst í færslunni.

Fyrir hálfum mánuði þurfti ég að fara til borgar óttans og til að gera ferðina álitlegri og skaffa góða dúsu fyrir svo leiðinlega ferð setti ég Bókasafn Norræna hússins á planið: Kom heim með tvo poka af bókum, álíka þunga og 2 eintök af fyrra bindinu í Sögu Akraness … Og síðan hef ég verið að lesa gegnum staflann. Þetta eru að sjálfsögðu mikið til morðbókmenntir (nema kannski eru algerlega laus við morð bækurnar Fra fiber til tøy og Norsk folkekunst … raunar tók ég einnig Folkekunst i Norge en fattaði þegar heim var komið að þetta var sama bókin, endurútgefin). Ég er einstaklega heilluð af tveimur bókanna sem ég hef lesið / er langt komin með að lesa og ákvað að blogga um þær. Í leiðinni ætti ég kannski að vara við Fra fiber til tøy því hún er æðislega leiðinleg 😉  Þótt maður hafi vissan fyrirframáhuga á ullar-, hör-, lín- og netluvinnslu og hafi alltaf langað að vita hvað er strý.

Önnur bókanna sem ég er svo hrifin af er Kongemordet eftir Hanne-Vibeke Holst. Ég man eftir að hafa oft séð bækur eftir þennan höfund, hún raðast nefnilega í nágrenni við Anne Holt og Kirsten Holst á bókasöfnum, en hafði, einhverra hluta vegna, ákveðið að Hanne-Vibeke Holst væri leiðinlegur höfundur. Man ekki hvers vegna. En fyrir tilviljun horfði ég á Drottningarfórnina á RÚV nú í sumar og skömmu síðar Kronprinsessen á DR 1. Röðin í þessum þríleik er: Krónprinsessan (hefur verið þýdd á íslensku) – Kongemordet – Dronningeofret svo ég komst inn í hann í kolvitlausri röð en það kemur svo sem ekki að sök. Og sjónvarpsþættirnir eru sænskir og snúast þ.a.l. um sænska pólitík þótt bækurnar séu danskar … pínulítið ruglandi en kemur svo sem heldur ekki að sök.

Mér fannst Kongemordet bera af hinum en það er kannski af því ég las ekki þær bækur heldur horfði á sjónvarpsseríur gerðar eftir þeim. Hún fjallar um sömu persónurnar en í bókinni kemur skýrt fram hve siðblindur Gert Jacobsen, sem rær að því öllum árum að verða forsætisráðherra Danmerkur, er. Þeir sem hafa áhuga á því hvernig siðblindir akta í pólitík, taka þátt í pólitískri refskák og standa sig vel í valdataflinu, með gersamlega innantómu orðagjálfri því þeim er vitaskuld sama um alla aðra en sjálfa sig, ættu að lesa þessa bók. Og auðvitað lítur lengst af út fyrir að kvikindinu Gert takist það sem hann ætlar sér. Hann er háttsettur í „det socialdemokratiske parti“ en en eins og gefur að skilja er allur hans sósíalismi utanaðbókarlærðir frasar og hugsjónir hefur hann engar, nema ná sem mestum völdum. En hann leikur „vin alþýðunnar“ alveg glettilega vel og slær ryki í augu stuðningsmanna og flokksmanna.

Kvennamál Gerts koma nokkuð við sögu og ofbeldið sem hann beitir þegar enginn sér til. Aðalfórnarlambið er eiginkona hans, Linda. Eftir því sem lesandanum verður ljósar hve innantóm skel þessi Gert er og hvers lags bölvað kvikindi hann geymir skilur maður Lindu æ betur. Öfugt við Gert er heilmikið í hana spunnið. En Kongemordet er breið saga með fjölda persóna, þ.á.m. fær Charlotte Damgaard heilmikið rými (hún er krónprinsessa flokksins, heitir Charlotte Ekeblad í sænsku sjónvarpsgerðinni af hinum tveimur bókunum). Þó mætti segja að Linda og Gert séu aðalpersónur. Á myndinni er Gert fremstur og Linda í rauðum kjól.

Ég fer auðvitað ekki að skemma fyrir þeim sem ekki hafa lesið þessa bók með því að rekja söguþráðinn – lofa þó að endirinn kemur á óvart og gleður lesandann mjög! Og get þess að fremst í Kongemordet er tilvitnunin: „Politics gives guys so much power that they tend to behave badly around women. And I hope I never get into that.” – Bill Clinton, amerikansk præsident.

Það er ljóst að í næstu heimsókn á Bókasafn Norræna hússins tek ég góðan stafla af bókum Hanne-Vibeke Holst! Og krossa fingur fyrir því að RÚV eða DR 1 sýni seríuna Kongemordet fljótlega (hún var gerð árið 2008). Hafa þessir þættir kannski verið sýndir hér á landi? (Óminnishegrinn tekur æ stærri toll af minningum eftir því sem veikindi mín ná yfir stærri hluta ársins.)

Hin bókin er af allt öðrum meiði. Hún er eftir Arnfinn Kolerud (sem ég veit hvorki haus né sporð á en virðist vera margverðlaunaður norskur barnabókahöfundur sem einnig skrifar fullorðinsbækur – eða er ég kannski að lesa barnabók eftir hann?) og heitir Når ein først skal skyte nokon. Ég er varla hálfnuð með hana, hef hana meðfram Kurt Wallander sögu sem er svo langdregin að ég er við það að gefast upp …

Når ein først skal skyte nokon er ekki morðsaga þótt nafnið gæti bent til þess heldur er þetta skáldsaga um málvernd og málvöndun. Ég gæti trúað að Eiður Svanberg hefði gaman af henni 😉  Sagan gerist í Vassbygda, eða Vassbygdi (íbúarnir eru ekki sammála um nafnið), litlu þorpi þar sem sumir vilja halda dauðahaldi í nýnorsku og útrýma helvítis bókmálinu. Alharðasti málverndunarsinninn heitir Bendik Uføre. Hann stundar það að leggja upplýsingablað um nýnorsku í póstkassann hjá öllum nýjum íbúum og notar hvert tækifæri til að fá menn til að brúka fornar beygingar og endingar. Eins og segir í bókinni:

Ein måtte passe på heila tida. Det var det Uføre gjorde. Passa på nynorsken, og særleg i-målet. Han kvilte ikkje ofte. Han sette seg i bilen og køyrte til Volda og Ulsteinvik, Byrkjelo og Sykkylven og Stryn, Fjærland og Florø og Førde. Det var arbeid å gjere overalt. Hann stoppa der to ungar sat i ei busslomme og selde jordbær for “25 kr pr korg”. Da han reiste derifrå, stod det i staden “25 kr korgi”.

Bendik Uføre hefur tekist að koma því í kring að í skólanum í Vassbygdi (eða Vassbygda) eru ekki a- og b- bekkir eins og annars staðar heldur a- og i-bekkur. Og hann lagði það á sig að líma yfir merkið á bílnum sínum svo hann ekur ekki um á Toyota heldur Toyoti! Raunar held ég að málfarsleiðréttingar Bendiks séu sumar kannski á misskilningi byggðar (eins og stundum verður einnig í leiðréttingum mjög ákafra málfarsfasista íslenskra) en kann ekki nóg í nýnorsku til að fatta alla svoleiðis brandara. Þó má nefna að í munni Bendiks heitir landið hans „Norike“, sem mér finnst afskaplega hæpið að nokkru sinni hafi verið notað yfir Norge. (Ég var samt soldið skúffuð yfir að það skyldi ekki heita Noriki …)

Söguþráðurinn er vægast sagt absúrd; ótrúlega undarleg atvik henda en gjörðir manna eru ævinlega sprottnar af ást á tungunni, þ.e. nýnorsku, hvort sem um er að ræða að stela póstbílnum og aka honum í höfnina eða vera tekinn í búningsklefa í kvennærfatabúð lesandi hástöfum kvæði á nýnorsku … Og sagan er brjálæðislega fyndin!

Skv. því sem stendur fremst í bókinni er þetta fyrsta bók í þríleik og ég sé að ég verð að lesa þær allar og mun þá skilja öfga-málverndunarsinna miklu betur, auk þess að læra alveg helling í nýnorsku (sem mér hefur nú alltaf þótt gaman að lesa). Vonandi læri ég ekki of mikið í i-málinu í leiðinni 🙂